Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1998, Qupperneq 10

Á ÁRI HAFSINS
HVITASIÐA -
LANDIÐ FYRIR
HANDAN
EFTIR ARA TRAUSTA GUÐMUNDSSON
✓
AHRIFAMIKIL sjávarsýn
er frá suðurströnd Is-
lands. Þar finna menn
glöggt fyrir víðáttu hafs-
ins sem stundum sýnist
jafn endalaus og sjálfur
himingeimurinn. Ef farið
er rakleitt í suður frá
ströndinni, eina 15.000 kílómetra, er komið
að minnst þekkta meginlandi heims: Ant-
arktíku eða Suðurskautslandinu eins og við
kjósum að nefna það. Þessa heimsálfu hefur
rekið með plötuskriðinu (sem klýfur ísland)
til suðurs þannig að nú liggur snúningsás
jarðar nærri því um miðju heimsálfunnar.
Þar er suðurskautið; inni á tæplega 3.000
metra háum jökli, ólíkt að vísu oftast þakið
hafís.
Islendingar hafa séð töluvert af fréttum
og fróðleik frá Suðurskautslandinu að und-
anfomu vegna ferða landsmanna þangað
suður: fyrst af fréttum af þeim þremur sem
gengu 1.100 km leið á suðurskautið og svo af
tvímenningunum er styrktu leiðangur
sænsku pólstofnunarinnar með tveimur
tröllajeppum og sérþekkingu á akstri og
jöklaferðum. Hver sá sem kemur til Suður-
skautslandsins undrast hvíta endaleysuna
sem slær jafnvel hafinu við suðurströnd Is-
lands við. Þar er sú Hvítasíða sem öllu öðru
tekur fram að mikilleik.
66 metrar vatns
Suðurskautslandið er tæplega 14 milljónir
ferkílómetra að flatarmáli eða nærri 140-falt
flatarmál Islands. Landið er nærri hring-
laga, um 4.500 km í þvermál. Allt að 98%
þess eru jöklar. I raun er mestallt landið
þakið einum risastórum hveljökli en ísaskil
eru mörg og fjölmargir hlutar frerans skríða
fram sem sjálfstæðir ísstraumar eða skrið-
jöklar. Þykktin er víðast hvar 2000-3000 m.
Heildarrúmmál íssins er 30 milljónir rúm-
kflómetra. Hver rúmkflómetri inniheldur
einn milljarð rúmmetra sem vega 900 millj-
ónir tonna. Til samanburðar skal nefnt að
rúmmál Vatnajökuls er áætlað tæplega
5.000 rúmkflómetrar.
Þama er saman kominn mestallur
ferskvatnsforði jarðar á yfirborði hennar og
er elsti ísinn, næst botni meginjökulsins sem
nær víða 1-2 km niður fyrir sjávarmál,
300.000-500.000 ára gamall. Ef allur ísinn
skilaði sér í hafið hækkaði yfirborð þess um
66 metra.
Fyrir framan öflugustu skriðjökla Suður-
skautslandsins eru fjótandi jökulísbreiður á
sjónum; eins konar íshellur. Stærstar eru
Ross-íshellan og Ronne-Filchner-íshellan en
hvor um sig er nærri fjórfalt stærri en ís-
land.
Fjölbreytt undirlag
Mikill hluti Austur-Antarktíku er gömul
meginlandsskorpa 3.000-3.800 milljóna ára
gömul. í vesturhlutanum hafa skriðið saman
nokkrir misgamlir meginlands- eða skorpu-
bútar, 150-200 milljóna ára. Á milli þessara
tveggja hluta eru fellingafjöll, svipuð að
aldri og yngstu hlutar Alpanna eða 20-30
milljóna ára. Á ströndinni við Ross-hafið,
meðfram umræddum fjallgarði, eru virkar
eldstöðvar. Þekktast er Erebus-eldfjallið en
þar hefur hrauntjöm kraumað í toppgígnum
í allmörg ár. Við vestanvert Weddell-hafið
er langt og mjótt nes (Palmer Land) og
margar eyjar. Þar mætast stutt rekbelti og
áreksturssvæði platna. Ymis merki eld-
virkni eru þar augljós. En hvemig er vitað
um berggrunn heimsálfunnar? Unnt er að
komast að sumum staðreyndum með því að
skoða þau 2% flatarmálsins sem eru íslaus.
Eitt af forvitnilegustu opnu svæðunum eru
Þurrudalir, um 3.000 ferkílómetra svæði.
Það hefur verið íslaust í 2-3 milljónir ára og
úrkomuleysi mestallan þann tíma. Aðrar
upplýsingar má lesa úr grjótinu sem berst
með ísnum til strandar og bráðnar neðan úr
borgarísnum. Um það bil 500 milljónir tonna
af bergmylsnu koma þannig fram og örlítið
brot berst í hendur jarðfræðinga.
Kaldasla og þurrasta
meginland jarðar
Án efa er hvergi kaldara á jörðinni en á
Suðurskautslandinu. Gfldir einu hvort menn
rýna í hámarksfrost eða lægsta meðalhita.
Mun kaldara er þar en á Norðurheimskauts-
svæðinu vegna þess að norðurskautið er á
hafí úti og ísinn þar er hafís sem nær bara
fáeina metra yfir sjávarmál, ekki 3.000
metra. Mest hefur mælst 89,6 stiga frost
inni á hájökli Antarktflcu. Meðalhiti sumars
þar (í janúar) nær hvergi yfir frostmark og á
meginhluta landsins er hann á bilinu -20 tfl -
35 stig. Vetararmeðaltöl (í júlí) ná frá -35
stiga frosti til -70 stiga. Yfirborðssjórinn
umhverfis Suðurskautslandið er 0 til -4 stig
á sumrin en -10 til -20 stig næst landi á vet-
uma. Mikið af lægðum myndast umhverfis
meginlandið við átök heitra og kaldra
loftmassa en hvassir aflandsvindar eru líka
algengir þegar kalt og þungt loft leitar út af
hvelfdum meginjöklinum og svo í austur tfl
hlýrri slóða yfir hafinu.
í raun er úrkoma á Suðurskautslandinu
ekki eins mikil og við mætti búast; fáar
lægðir ná inn á það. Á miðhlutanum er ár-
súrkoma í nánd við 50 mm (rúml. 900 mm í
Reykjavík) og hún eykst er nær dregur
ströndinni en er þar óvíða nema 300-400
mm eða svipuð og á þurrustu veðurstöðvum
á Islandi, norðan Vatnajökuls. Snjórinn í
þessari mestu eyðimörk veraldar breytist
með tímanum í jökulís.
Hafts og
borgarís
Við ríkjandi veðurfar Suðurskautslands-
ins er eðlilegt að miklar hafísbreiður nái að
myndast. Hafís verður til þegar sjórinn
kólnar nokkur stig niður fyrir núll. Ný-
myndunin byrjar síðla á haustin (í mars/apr-
fl) og getur þá ísbrúnin færst utar sem nem-
ur 4 km á dag. Hafísinn nær hámarksút-
breiðslu á vorin (í september) og þekur þá
allan sjóinn, allt upp í rúma 1.000 km frá
ströndinni sums staðar. Hvergi vantar þá
hafískragann allt kringum meginlandið.
Flatarmálið er um 20 milljónir ferkílómetra.
Allt að 20% þess eru vakir (polynya) og
vatnsrákir milli jaka. Þykkt íssins er víða
2-4 metrar en hann skrúfast upp í hærri
hryggi á jakamótum. Isbreiðan hreyfist fyr-
ir hafstraumum og vindum. I febrúar
(snemma hausts) er ísbreiðan mjóst eða allt
niður í nokkra tugi kílómetra út frá landi og
flatarmálið komið niður í 4 milljónir ferkfló-
Ljósm: Ragnar Th.Sigurðsson
GÍFURLEGA stór hafísþök og borgarísjakar umkringja Suðurskautslandið. ísinn á þátt í að
stýra veðurfari og hafstraumum á suðurhveli jarðar.
SKRIÐJÖKLAR Suðurskautslandsins eru líkastir straumálum í
risastórri á; víða mjög sprungnir.
SUÐURLJÓS eru til, rétt eins og norðurljós. Ljósfyrirbærið má rekja til rafeinda sem koma á
miklum hraða inn í jarðsegulsviðið.
lO LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 25. JÚU1998