Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1998, Side 11
metra. ískraginn utan um meginlandið rofn-
ar þó ekki.
Borgarísinn er brot úr skriðjöklum (20%)
eða fljótandi íshellum (80%) en er alls ekki
frosinn sjór. Háreistir skriðjöklajakar geta
náð 100 m yfir hafflötinn en hellubrotin eru
sum gífurlega stór, 30-40.000 ferkílómetrar
eða stærri en Danmörk í stöku tilvikum.
Margir milljarðar tonna af ís brotna þannig
úr ísþekju Suðurskautslandsins ár hvert.
Allur umræddur ís varðar lífríkið og um-
hverfið í sjónum miklu. Þegar hafís myndast
úr tiltölulega hreinu vatni verður yfirborðs-
sjórinn sem eftir situr tiltölulega saltur.
Hann er líka kaldari en neðri lög sjávar.
Þessi kaldi, salti sjór sekkur og veldur
hræringu í efstu lögum sjávar. A sumrin
verður svo til léttur, saltsnauður yftrborðs-
sjór. Blöndun sjávarins dreifir súrefnisríku
vatni um lífheim uppsjávarins og sá hlutinn
sem nær að sökkva alveg til botns hefur
mikilvægu hlutverki að gegna við myndun
sjávarstrauma suðurhafa.
Hvað ef...?
Mælingar á koldíoxíði í lofti á Tasmaníu,
nálægt Suðurskautslandinu, sýna að magn
þessarar gróðurhúsalofttegundar hefur auk-
ist úr 330 milljónshlutum (ppm) í lofti upp í
360 ppm á tuttugu árum. Meðaltal dagshita í
desember og janúar í Casey-stöðinni á meg-
inlandinu hefur líka hækkað; úr tæpum -1,5
stigum 1962 upp í u.þ.b. 0,2 stig 1992. Hér
fara tvær af mörgum vísbendingum um
hlýnun vegna aukinna gróðurhúsagasa í
andrúmsloftinu. Fremur íhaldssamar spár
segja fyrir 1-2 stiga hækkun meðalárshita á
jörðu eftir fjörutíu ár. Hvað gerist þá við og
á Hvítusíðu?
Meiri hlýindi valda auðvitað minni hafís-
myndun. Minnkandi hitamunur á vetrar- og
sumarsjó hægir á vindum úti á hafinu sem
aftur veldur því að straumakerfi riðlast auk
þess sem minni hafísmyndun veikir djúp-
sjávarsökkið er líka knýr hafstrauma. Erfitt
er hins vegar að áætla hve miklar hitabreyt-
ingar þarf til að raska straumum suðurhafa;
ef til vill þarf hlýnunin að verða allt að 3-4
stigum svo sjái verulega á straumunum.
Þá er ljóst að hlýnun myndi í fyrstu auka
verulega úrkomu (snjókomu) á Suður-
skautslandinu en hún er jöklum hagkvæm.
Svörun lífríkisins í hafinu er flóknari. Líf-
ríkið bregst við hitaaukningunni með því að
verka gegn hlýnun (t.d. með því að auka
upptöku koldíoxíðs við hagfelldari hitaskil-
yrði) en í öðrum tilvikum ýtir það undir
hlýnunina (t.d. er smákrabbadýrum fækkar
við minni hræringu sjávar og minna binst af
koldíoxíði af því að minna berst af kolefnis-
ríkum skeljum þeirra til botns). Hér er erfitt
að vega hvern þátt.
Líklegast er því að fyrirsjáanleg hlýnun
hleypi af stað flóknu ferli með mörgum sam-
verkandi þáttum sem ýmist vinna með eða á
móti hlýnuninni.
Fjörwtíw plws...
Borkjarnar úr Suðurskautslandinu sýna
svo ekki verður um villst að iyiTÍ hitafars-
sveiflur standa í nánu sambandi við sveiflur
koldíoxíðsmagnsins í loftinu. Þeir sýna líka
að mikið þarf til að raska búskap Suður-
skautsjökulsins. Mælingar á ákomu og leys-
ingu vítt og breitt um meginlandið benda til
þess nú að landbundni ísmassinn vaxi eða
standi í stað fremur en að hann minnki. En
auðvitað veldur langvinn hlýnun fyrr eða
síðar mikilli röskun á ísnum.
Sé enn miðað við hina íhaldssömu 50-ára
hitafarsspá er hægt að áætla allmargra
sentimetra hækkun sjávarborðs vegna út-
þenslu sjávar sem heits vökva, nokkuð fleiri
sentimetra hækkun vegna meiri bráðnunar
úr íshellunum stóru og loks litla sem enga
aukningu á vatni í sjónum vegna óbreytts
búskapar jökulsins (hvorki minnkun né
stækkun). Þá sætu menn eftir með um 40
cm sjávarhækkun árið 2035. Við þá tölu
bætist vatn úr jöklum á norðurhjara og ann-
ars staðar; ef til vil um 20 cm, segja sumir.
Svo mikil hækkun sjávarborðs er alvar-
leg. Og jafnvel þótt betur færi er ekki verj-
andi að stunda tilraunastarfsemi með and-
rúmsloftið og auka magn gróðurhúsaloftteg-
unda af mannavöldum. Þar er engin þjóð
undanþegin og þar er enginn misskilningur
uppi. Sjö til níu milljarðar tonna af koldí-
oxíðsútblæstri árlega er summa sem hver
þjóð ber jafna ábyrgð á þótt hlutur hverrar
kunni að hafa verið mismunandi. Minni
framleiðsla efnisins og umsnúningur gróður-
eyðingar til hins betra er forsenda fyrir því
að íhaldssömustu spár gangi eftir. Arangur
Kyoto-ráðstefnunnar var ekki nægur. Nú
þegar þarf að minnka útblástur koldíoxíðs í
heild; um 10% hvern áratug fram til 2035.
LATNESKUR
LÆRDÓMSARFUR UPP
ÚR SAFNAKISTUNUM
Kirkjusagq Finns Jónssonar er eitt af merkustu og lærð-
ustu fræðiritum frá 18. öld en hængurinn er sá að hún
er rituð á latínu og því fæstum aðgengileg. Það er því
mikið fagnaðarefni að tveir íslenskir latínumenn, Svavar
Hrafn Svavarsson og Gottskálk Jensson, hafa lagt út í
það mikla verkefni að þýða ritið á ensku. ÞRÖSTUR
HELGASON hitti Gottskálk að máli en hann hyggst
einnig ráðast í þýðingu á hinni merku Schiagraphiu
Hálfdans Einarssonar sem er íslensk bókmennta- og
lærdómssaga frá 18. öld
GRÍÐARLEG menning-
arleg sem söguleg verð-
mæti eru geymd í latínu-
ritum eftir íslenska höf-
unda frá því á sextándu,
sautjándu og átjándu
öld. Þessum ritum hefur
ekki verið gefinn mikill
gaumur í seinni tíð, þau hafa legið í
safnakistum að mestu ólesin og órannsökuð.
Ekki kemur það til af góðu: Fáir kunna
lengur latínuna sína svo vel að þeir geti lesið
hana sér til gagns. Samt hafa nokkrir ein-
staklingar unnið afar þarft verk á þessu
sviði og ber þar fyrst að nefna Jakob Bene-
diktsson sem hefur meðal annars þýtt öll
verk Arngríms Jónssonar lærða og gefið út.
Sigurður Pétursson, lektor við Háskóla ís-
lands, hefur og á síðustu árum unnið gott
starf við þýðingar á þessum dýrmæta lær-
dómsarfi okkar og nú hafa tveir ungir lat-
ínumenn og fornfræðingar, Gottskálk Jens-
son og Svavar Hrafn Svavarsson, ráðist í að
þýða hina miklu kii-kjusögu Finns Jónsson-
ar sem heitir Historiæ ecdeseiasticæ Is-
landiæ úr latínu á ensku. Verkið er í fjórum
stórum bindum og yfir tvö þúsund blaðsíður
að lengd en þeir félagar eru um það bil að
klára að þýða fyrsta bindið. Ég náði tali af
Gottskálki er hann var staddur hér á landi
fyrir skömmu en hann er aðstoðarprófessor
í klassískum fræðum við Toronto-háskóla í
Kanada en þar varði hann doktorsritgerð í
þeim fræðum árið 1996.
Merkwstw lærdómsrit 18. aldar
„Kirkjusaga Finns Jónssonar er verk sem
hefur legið og rykfallið í söfnum,“ segir
Gottskálk. „Þetta er saga íslenskrar kirkju
frá kristnitöku og fram á daga Finns Jóns-
sonar biskups. Fyrsta bindið kom út 1772 en
hið síðasta kom 1778. Finnur kemur raunar
miklu víðar við en í kirkjusögunni enda ekki
hægt að aðgreina hana frá öðru sem gerðist
fyrr á öldum, þarna er því fjallað um sögu
Islands, bókmenntasögu þess og stjórn-
málasögu."
Gottskálk segir að Finnur vinni í ákveð-
inni húmanískri hefð sem hefjist með Arn-
grími Jónssyni lærða í lok sextándu aldar en
það var Amgrímur sem byi’jaði á því að
skrifa um ísland og íslenska menningu á lat-
ínu með það í huga að verja landið erlendis
og leiðrétta ranghugmyndir um það. „Rit
Arngríms hlutu mjög góðar viðtökur erlend-
is; Brevis commentarius de Islandia var til
dæmis prentað á ensku fyrir lok sextándu
aldar sem við eigum kannski erfitt með að
ímynda okkur, - þetta er á tímum þegar
Shakespeare er að byrja að skrifa sín verk.
Upp úr þessu fara íslenskir höfundar, eink-
um lærðir, að skrifa mikið á latínu og kynna
íslenskar bókmenntir. Til verður ákveðin
rithefð sem síðan nær hámarki með Kirkju-
sögu Finns Jónssonar.
Fleiri merkileg latínurit frá átjándu öld
mætti nefna, eins og til dæmis Schiagraphia
historiæ litterariæ Islandiæ sem er íslensk
bókmennta- og lærdómssaga eftir Hálfdan
Einarsson skólameistara á Hólum en hún
kom út í Kaupmannahöfn árið 1777. Þessa
bók ætla ég að ráðast í að þýða á næstu ár-
um en hún er ekki bara ævir eða skáldatal,
eins og flest eldri rit um bókmenntir, heldur
reynir Hálfdan að flokka bókmenntirnar á
svolítið vísindalegan hátt. En um leið kemur
flokkunin eilítið undarlega fyrir sjónir, hún
er mjög klassísk. Þetta er fyrsta fræðilega
bókmenntasagan sem rituð er hér á landi
eða bókmenntaúttektin, ef við förum varleg-
ar í hugtakanotkuninni. í henni er ekki ein-
ungis fjallað um rit íslendinga sem skrifuð
voru á íslensku og um íslenska tungu og
bókmenntir heldur einnig um rit íslendinga
á öðrum málum, ekki síst á latínu, og jafnvel
um tungumál og menningu annarra landa. í
þessum hluta verksins koma fyrir upplýs-
ingar um íslenska rithöfunda fyrri alda og
verk þeirra sem enginn íslendingur þekkir
nú á dögum. Hálfdan nefnir til dæmis Egil
Þórhallsson sem fæddist 1734 og dó 1789.
Hann var trúboði á Grænlandi sem skrifaði
á latínu um málfræði grænlenskrar tungu
og grænlenskar bænir og sálma en þetta
verk var prentað í Kaupmannahöfn 1776
undir titlinum Schema Conjugationis Grön-
landicæ Verborum in ok, vok & rpok
defmentium, una cum precationibus &
Hyumnis Grönlandicis in singulos
septimanæ dies. Mér hefur ekki tekist að
finna eintak af þessu verki á íslenskum
bókasöfnum og fullyrða má að enginn núlif-
andi íslendingur hefur lesið þetta verk. En
því má líka bæta við að bókfræði hinnar
lærðu átjándu aldar á íslandi er í mikilli
vanrækslu því ekki er til nein aðgengileg
skrá um prentaðar eða óprentaðar íslenskar
bækur frá þessu tímabili.
Öllum ber saman um að tvö ofannefnd rit
séu meðal lærðustu og merkustu fræðirita
sem íslendingar gáfu út á átjándu öld en fá-
ir hafa hins vegar getað nýtt sér þau vegna
þess að þau hafa ekki verið þýdd. Þar kom-
um við Svavar inn í myndina, við viljum
koma þessu yfir á skiljanlegt mál og gefa út
svo hægt sé að rannsaka þetta til hlítar.“
Þýtt á enskw
En hvers vegna er þýtt á ensku?
„Með því að þýða á íslensku yrði verkið
óaðgengilegra fyrir erlenda fræðimenn en ef
það er þýtt á ensku. Upphaflega eru þessi
verk skrifuð á latínu til þess að gera íslenska
sögu og íslenskar bókmenntir aðgengilegar
fyrir erlenda fi’æðimenn sem kunna ekki ís-
lensku. Með því að þýða verkið á ensku má
segja að við Svavar séum að vinna í þeim
sama anda. Með því að þýða á ensku aukum
við líka möguleikana á útgáfu en enn þá er
ekki komið í ljós hvar þetta verður gefið út.
Með því að þýða á ensku getum við líka
haldið hinum alþjóðlega húmaníska orða-
Morgunblaðið/Amaldur
Gottskálk Jensson
forða sem er í verkinu, við myndum tapa
honum að miklu leyti ef við þýddum á ís-
lensku."
Á örwgglega eftir að breyta ein-
hverjw í hwgmyndwm okkar
Gottskálk segist þekkja þennan texta afar
vel en hann hafi samt ekki unnið miklar
rannsóknir á honum sem sagnfræði eða ætt-
fræði enda séu það ekki fræðasvið hans. „Ég
hef mestan áhuga á þessum texta sem bók-
menntum og ég hef áhuga á að sjá hvernig
menn hugsuðu um bókmenntir og sögu
þeiira á ritunartíma bókarinnar. Þótt ég
geti ekki tekið neitt sérstakt út þá á örugg-.
lega eitthvað eftii' að koma fram þarna sem
breytir einhverju í hugmyndum okkar um
það hvernig menn litu á bókmenntir og sögu
á þessum tíma.“
Gottskálk segir að Kirkjusagan sé mjög
lifandi frásögn þótt hún sé vissulega rituð í
lærðum stíl. „Hún er öll mjög fræðilega upp
sett en jafnframt eru birt mörg skjöl og brot
úr handritum, bæði á íslensku og þýdd á lat-
ínu. Finnur skiptir verkinu niður í tímabil og
hlutar svo tímabilin niður í smærri þætti.
Hann kemur víða við, fjallar um landafræði
jafnt sem stjórnmálafræði; hann glímir með-
al annars við þá fornu spurningu hvort ís-
land sé Thule. Hann fjallar um landnám og
trú landnámsmanna, heiðna trú og siði, heið-
in goð og hof. Allt er þetta gert mjög ítar-
lega og vitnað er í íslensk sem erlend rit,*
það er auðvelt að sjá hvaða heimildir hann
hefur notað.
Söguskilningur Finns er húmanískur og
er kominn frá Kaupmannahafnarháskóla,
hann er mjög bundinn latneskri sagnfræði.
Hann flokkar íslandssögu til dæmis í skeið, í
aristókratíu, oligarkíu og tíraníu, hann
flokkar eftir grískrómverskri stjórnspeki.
Finnur skoðar með öðrum orðum íslenska
sögu í alþjóðlegu ljósi og er að því leyti að
feta í fótspor Arngríms lærða.“
Kirkjusöguþýðingin hefur gengið nokkuð
hratt hjá þeim félögum en þetta er erfið
vinna, að sögn Gottskálks. „Það er ekki
hægt að þýða þetta mjög hratt. Við höfum
verið að setja met í þessu, Svavar sagði mér
að hann hefði komist upp í átta blaðsíður á
dag. En þetta er nú svona yfirborðsleg taln-
ing,“ bætir Gottskálk við og kímir.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. JÚLÍ1998 1 1