Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1998, Side 12

EFTIR NÍNU MARGRÉTI
GRÍMSDÓTTUR
Tónlist hefur undraverð
óhrif ó heilann. Píanóleik-
arar oq fiðluleikarar sem
hefja nóm fyrir 8 óra ald-
ur, reynast hafg 15%
stærri tenginqu milli heila-
hvelanna en aðrir. Læknis-
fræðilegar rannsóknir með
tónlist gefa einnig skýrt til
kynna að tónlist sé afar
öflugur miðill til hjólpar
við meðferð ýmissa sjúk-
dóma og svo hefur tónlist-
arnóm hvetjandi óhrif ó
órangur í öðrum nóms-
greinum.

AHRIF TONLISTAR A HEILANN
AÐ ER ekki auðvelt að ímynda
sér líf okkar án tónlistar því tón-
list hefur allt frá uppruna mann-
kyns verið órjúfanlegur hluti
samfélaga. I Grikklandi til forna
var tónlist í hávegum höfð og
samofin daglegu lífi. Tilsögn í
söng og lýruspili þótti sjálfsagð-
ur hluti af almennri menntun því Grikkir voru
fullvissir um að tónlistamám væri mannbæt-
andi. í dag hafa áherslumar breyst.
Hugtakið „mannbætandi" er ekki þekkt
stærð á verðmætaskala nútímans, í það
minnsta ekki þegar ákveða þarf hvar skera
skuli niður í menntakerfinu. Tónlistarmennt-
un á því undir högg að sækja í vestrænum
samfélögum. Astæður þessa má rekja til eðlis
tónlistar því í henni sameinast mótsagnir.
Annars vegar er tónlist eitt af háþróuðustu
samskiptakerfum mannkynsins og hins vegar
er tónlist svo aðgengileg að ungböm geta not-
ið hennar. Hið sama verður ekki sagt um önn-
ur listform og þaðan af síður um flókin kerfi
..j eins og stærðfræði og tungumál. Þessar mót-
sagnir hafa leitt til vanmats á vitsmunalegum
hluta tónlistar. Slíkt vanmat hefur verið sér-
staklega áberandi á 20. öldinni, öld tækni og
vísinda, sem leitt hefur til þess að tónlistar-
menntun hefur staðið höllum fæti í skólakerf-
inu samanborið við t.d. stærðfræði og tungu-
mál. Ofuráhersla hefur verið lögð á þjálfun
rökrænnar hugsunar á kostnað skapandi
ferla.
Vísindalegar
rannsóknir
Á undanfömum áram hafa vísindin hins
vegar gengið í lið með tónlistarfólki og öðrum
sem vilja veg tónlistar sem mestan í samfé-
■ lögum jarðarinnar. Það era ýmsar nytsamleg-
ar ástæður sem búa að baki þessari hugar-
j farsbreytingu. Fyrst og fremst má nefna að
ljóst þykir að tónlist örvi greind. Rannsókn-
um á heilastarfseminni hefur fleygt mikið
fram og hafa tilraunir sýnt að tónlistarmennt-
un örvar margvíslega starfsemi í heilanum og
vöxt fruma. I öðru lagi hafa samanburðar-
rannsóknir á tónlist og tungumáli varpað ljósi
á skyldleika þessara tveggja tjáskiptaforma. I
þriðja lagi gefa læknisfræðilegar rannsóknir á
tónlist skýrt til kynna að tónlist sé öflugur
miðill til hjálpar við meðferð hinna ýmsu sjúk-
dóma, t.d. Parkinsonsveiki og Alzheimers.
Ennfremur er fólk í hinum vestræna heimi
orðið meðvitaðra um nauðsyn þess að vera í
líkamlegu, andlegu og tilfinningalegu jafn-
* vægi. Tónlist er lykill að slíku jafnvægi því
eins og rómverski heimspekingurinn Boethius
skrifaði: „Tónlist er svo samofin okkur mann-
fólkinu frá náttúrunnar hendi, að við gætum
ekki verið án hennar þótt við vildum.“ Það er
því margt sem mælir með því að rannsaka
tónlist og áhrif tónlistarmenntunar á hin
ýmsu svið mannlífsins.
Afl tónlistar og gildi
fyrlr samfélög
Tónlist er eitt af háþróuðustu samskipta-
kerfum mannkynsins. Sem slík myndar hún
mótvægi við tungumálið sem við notum í tjá-
skiptum daglegs lífs. Þar sem tungumálið
þrýtur, tekur tónlistin við. Þetta á sérstaklega
við um lýsingar á tilfinningum sem við upplif-
um ekki endilega með orðum, við finnum
hvemig okkur líður. Tónlist hefur einstakan
eiginleika til að líkja eftir tilfinningum og
hugarástandi með því að mynda heildar-
mynstur úr tónum, hljómum og rytma í tíma
og rúmi. Það sem gerir tónlist svo áhrifamikla
er sú staðreynd að við heyram hana. Hljóð
hafa líkamleg áhrif á okkur, þau framkalla
viðbrögð, oft í formi hreyfingar og stundum
fáum við gæsahúð við það eitt að heyra
óþægileg ískur. Það er ekki vitað nákvæmlega
hvers vegna hljóð hafa svona mikil áhrif, hitt
er ljóst að þetta skýrir afl tónlistar.
Ekki hefur heldur reynst auðvelt að skil-
greina gildi tónlistar fyrir samfélög. Mann-
fræðingar hafa leitt líkur að því að tónlist
hljóti að hafa mildlvæga þýðingu íyrir afkomu
samfélaga. Ef svo væri ekki hefði tónlist tæp-
ast haldið velli í þróunarsögu mannkynsins.
Edward 0. Wilson við Harvard-háskólann
skrifar í bók sinni um félagslíffræði að: „í
framstæðum þjóðfélögum þjóna söngur og
dans þeim tilgangi að sameina fólk og tilfinn-
ingar þess; slíkt atferli undirbýr hópa fyrir
sameiginleg átök.“ Hlutverk tónlistar í þannig
samfélagi er fólgið í að styrkja samkennd
þegnanna og viðhalda sátt og samlyndi.
Einnig ber að líta á gildi tónlistar sem leið
samfélags til að muna sögu sína og viðhalda
hefðum þess. Orð geymast betur í minni þeg-
ar þau era bundin ákveðnum laglínum og ryt-
mum. Nærtækasta dæmið um slíka minnis-
hjálp era útvarps- og sjónvarpsauglýsingar í
nútíma þjóðfélagi. Auglýsing sem byggir text-
ann á gripandi laglínu og rytma mun ná til
fólks án tillits til vitsmunalegs innihalds.
Upprani og skyldleikí
við tungumálið
Lítið er vitað um uppruna tónlistar. Líklegt
er þó talið að tónlist og tungumál hafi verið
eitt samskiptaform án orða, fólk hafi „tónað“
eða sungið sín á milli til þess að tjá líðan sína.
Með tímanum hafi þörfin fyrir nákvæm tjá-
skipti skapað tungumál orða og tónun hafi
haldið sinni stöðu sem tjáning tilfinninga.
Mannfræðingurinn Ellen Dissanayake heldur
því fram að mannsheilinn sé fyrst og fremst
tilbúinn til að hlusta eftir tilfinningalegum
hljómi raddar, þ.e. hvort sú sem talar sé æst
eða róleg, ánægð eða óánægð. Þessa fullyrð-
ingu byggir hún á athugunum sínum á sam-
bandi mæðra í Indlandi og Afríku við nýfædd
börn sín. Hún telur að þar sem ófædd börn
mynda sín fyrstu tengsl við móður sína og
umhverfið gegnum heyrnina, sé tónun milli
móður og barns mikilvægasti hluti samskipta
þeirra til að byrja með. Hlutverk tónunar í
daglegu máli er afar skýrt. Við notum tón-
hæð, áherslur og rytma í töluðu máli til þess
að gera okkur skiljanleg. Ef tónfall setningar
og áherslur eru ekki í samræmi við merkingu
orðanna missa töluð samskipti okkar marks.
Setningin „ég er glaður“ hljómar t.d. ekki
sannfærandi ef orðin eru töluð í sömu tónhæð.
I þessu sambandi er best að hugsa um ein-
falda tölvu-rödd. Tölvan kemur orðum til skila
á tilbreytingarlausan hátt. Andstætt einfaldri
tölvu-rödd gefur fólk hverri talaðri setningu
ákveðna „laglínu og rytma“. Ef hægt er að
rekja upprana tónlistar til tjáskipta móður og
barns rennir slík kenning frekari stoðum und-
ir mikilvægi tónlistar sem einnar af framþörf-
um mannkyns. Svipuð uppbygging tónlistar
og tungumáls hefur einnig orðið tilefni sam-
anburðarrannsókna málvísindafólks og tón-
fræðinga. Heinrich Schenker vann að því á
fyrri hluta 20. aldarinnar að útskýra upp-
byggingu vestrænnar klassískrar tónlistar
sem stigskipts kerfis. Ut frá kermingum
Schenkers er mögulegt að djúpgerð sinfónía
samanstandi einungis af örfáum hljómum.
Svipaðar kenningar um tungumálið komu
fram um miðja þessa öld frá málfræðingnum
Noam Chomsky.
Hlutverk
heilahvelanna
Heilinn skiptist í tvo hluta sem nefnast
hægra og vinstra heilahvel. Hvort heilahvel
um sig stýrir gagnstæðum hluta líkamans.
Heilahvelin era samtengd og vinna að öllu
jöfnu saman við úrvinnslu upplýsinga en era
einnig að nokkru leyti sérhæfð. Hægra heila-
hvelið er ráðandi í að mynda heildir (holist-
ic/spatial perception), á meðan vinstra heila-
hveíið sér um að þýða raðáreiti (sequenti-
al/temporal perception). Rannsóknir á fólki
með heilaskemmdir hafa leitt í ljós að ef
ákveðinn hluti hægra heilahvelsins (right
frontal lobe), er skaddaður, sýnir sjúklingur-
inn engin tilfmningaleg viðbrögð.
Þessi hluti hægra heilahvelsins er nátengd-
ur svæði í heilanum sem nefnist „limbic sy-
stem“ en það sér m.a. um stjómun hvata og
geðhrifa. Dr. Daniel Goleman skrifar í bók
sinni um tilfinningamar, að sú staðreynd að
„limbic“-svæði tilfinninga í heilanum sé neðar
staðsett heldur en svæði hugsunar (staðsett
ofar í svokölluðu neocortex), skipti máli í sam-
bandi við þróun. Þannig séu tilfinningar eldri
hæfileiki mannkyns þróunarlega séð heldur
en rökræn hugsun. Þetta hefur mikla þýðingu
fyrir tónlist sem tjáningarform tilfinninga því
rannsóknir á heilastarfseminni hafa ítrekað
leitt í ljós að hægra heilahvelið hefur yfirum-
sjón með tónlistarúrvinnslu. Þetta styður þá
ályktun að tónlist sé ein af framþörfum mann-
kyns. Dæmigerð verkaskipting milli heila-
hvelanna við tónlistaráreiti felst í að hægra
heilahvelið túlkar tilfinningu og rúm en lætur
vinstra heilahvelið um að vinna úr raðáreiti
eins og t.d. rytma. Vinstra heilahvelið sýnir
jafnframt yfirburði í að þekkja orð (90%) og
merkingarlausa stafi (70%). Hægra heila-
hvelinu gengur betur að þekkja laglínur
(20%) og umhverfishljóð eins og hlátur eða
dýrahljóð (10%). í hlutverki sínu sem sér-
fræðingur í raðáreiti yfir ákveðið tímabil sér
vinstra heilahvelið um rökhugsun, málfræði-
beygingar, röð flókinna líkamshreyfinga (eins
og eiga sér t.d. stað í hljóðfæraleik), og grein-
ingu rytmamunstra. Hægra heilahvelið er aft-
ur á móti sérfræðingur í að gera sér grein fyr-
ir hlutum í rúmi, líkamsstöðu og að forma
heildir úr hljóðum t.d. hljóma. Segja má að
hægra heilahvelið sjái um heildun áreitis. At-
hygli vekur að heilinn í starfandi tónlistarfólki
færir yfiramsjón úrvinnslu tónlistaráreitis yf-
ir í vinstra heilahvelið. Ástæður þessa má
rekja til þess að tónlistarfólk beitir rökhyggju
mikið við úrvinnslu tónlistaráreitis. Þetta
bendir til þess að meiri tónlistarþekking leiðir
til meiri alhliða notkunar heilans.
Heilastækkun
Dr. Gottfried Schlaug, taugasérfræðingur
við Beth Israel Deaconess-sjúkrahúsið í
Boston, hefur varið miklum hluta starfsævi
sinnar í að bera saman heila tónlistarfólks og
annarra einstaklinga. Rannsóknir hans hafa
m.a. leitt í ljós að píanóleikarar og fiðluleikar-
ar sem byrjað höfðu tónlistarnám fyrir átta
ára aldur reyndust hafa 15% stærai tengingu
(corpus eallosum) á milli heilahvelanna en
aðrir. Þetta skýrir Schlaug með því að þegar
hendumar era notaðar samtímis við hljóð-
færaleik reyni það sérstaklega mikið á sam-
vinnu hægra og vinstra heilahvels. Mikil örv-
un heilahvelanna vegna píanó- eða fiðluleiks
fyrir átta ára aldur leiði til stækkunar. í teng-
ingunni milli heilahvelanna era a.m.k. hund-
rað milljónir taugaþráða, 15% stærðaraukn-
ing þýðir mun meira upplýsingastreymi á
milli þeirra. Þetta bendir jafnframt til þess að
það séu ákveðin þýðingarmikil tímabil þar
sem heili bama er í bestu formi til að taka við
tónlistarmenntun. Fái bam reglulega tónlist-
arörvun á þessum þýðingarmiklu tímabilum í
þroska þess, leiði sú örvun til myndunar enn
fleiri taugaþráða, sem auðveldi upplýsinga-
streymi í heilanum. Einnig hefur komið í ljós
að þau svæði í heilaberkinum sem svara til
vinstri handar og fingra eru stærri í fiðluleik-
uram heldur en samsvarandi svæði fyrir
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 25. JÚLÍ 1998
4« }< i'ít í ifU. .fj,