Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1998, Síða 13

hægri hönd. Þetta er vegna þess að vinstri
hönd flðluleikarans framkvæmir afar sér-
hæfðar og nákvæmar fíngrahreyfingar ítrek-
að yfir langt tímabil. Þessar niðurstöður
renna enn frekari stoðum undir kenningar
tónlistar- og fræðifólks eins og franska 17.
aldar tónskáldsins Frangois Couperin, sem
mælti með að böm hæfu tónlistamám um sex
ára aldur.
Örvun heílasvseða
Það er líka margt sem bendir til að tónlist-
amám hafi hvetjandi áhrif á árangur í öðrum
námsgreinum eins og t.d. stærðfræði. Dæmi
um slíkar rannsóknir er einmitt að finna í
einni deild Kaliforníuháskóla í bænum Irvine.
Eðlisfræðiprófessorinn Dr. Gordon Shaw hef-
ur stundað rannsóknir á börnum og ungling-
um frá 1990 þar sem börnin læra á píanó,
hlusta á tónlist Mozarts og fara síðan í
greindarmælingu. Shaw heldur því fram að
tónlistamámið örvi og styrki þau svæði í heil-
anum sem sjá um ákvarðanir sem lúta að
rúmi og tíma (spatial-temporal). Styrking
þeiira heilasvæða nýtist börnunum t.d. við
lausnir á flóknum stærðfræðidæmum. Notk-
un heilarita hafi nú þegar sýnt fram á aukna
virkni þessara svæða, bæði við lausnir tíma-
rúms vandamála og við hljóðfæraleik og
hlustun á tónlist Mozarts.
Greind og
tilfinningar
Samræmi og skipulag er eitt af því sem
heilinn sækist eftir. Það virðist vera mikil-
vægur hluti af mannlegri greindarvirkni að
sameina og skipuleggja mynstur í heildir. Dr.
Anthony Storr, prófessor í geðlækningum við
Oxford-háskóla og höfundur bókarinnar Tón-
list og hugurinn, nefnir tónlist og stærðfræði
sem dæmi um vitsmunakerfí sem byggjast á
að skipuleggja heildir úr hugmyndum óháðum
orðum. Þannig fullnægi þessi annars ólíku fög
ákveðinni greindarþörf. Hins vegar sé sá
munurinn á að stærðfræðijöfnur er hægt að
sanna á lógískan hátt á meðan tónverk geti
einungis uppfyllt listrænan sannleika. Tónlist
hefur það fram yfir stærðfræði að hún nær til
tilfinninga okkar og er á sama tíma vitsmuna-
lega fullnægjandi.
Áhrif ó
sjúkdóma
Læknisfræðilegar rannsóknir með tónlist
hafa gefið skýrt til kynna að tónlist sé afar
öflugur miðill til hjálpar við meðferð hinna
ýmsu sjúkdóma, t.d. Parkinsonsveiki og
Alzheimers. Joseph Arezzo, sem er yfirmaður
taugadeildar Albert Einstein-sjúkrahússins í
New York, segir að þótt læknar hafi yfirleitt
verið tregir til þess að viðurkenna tónlistar-
þerapíu sem valmöguleika fyrir hina ýmsu
sjúkdóma, sé margt sem bendi til að tónlist
hjálpi til við að endurskipuleggja heilann.
Þannig bendir hann á niðurstöður rannsókna í
sambandi við meðferð Parkinsonssjúklinga
sem sýna að stöðugur taktur tónlistar hjálpi
þeim að samhæfa hreyfingar sínar. Norðmað-
urinn Olav Skille hóf tónlistarþerapíu fyrir
börn með margskonar fötlun 1980 og náði
góðum árangri með að örva slökun vöðva og
hugar hjá þeim. Tónlist virðist einnig geta
náð til Alzheimers-sjúklinga á þann hátt að
hún kalli fram minningar og viðbrögð. Það
telst stórmerkilegt þegar haft er í huga að
þetta fólk er sambandslaust við umheiminn að
öðru leyti. Máttur tónlistar til að jafna heila-
bylgjur, stjórna öndun og hjartslætti er
margsannaður. Næsta skref er að nýta þessa
vitneskju í víðari skilningi til hjálpar sjúkum.
Eins og hér hefur komið fram eru áhrif tón-
listar á greind og tilfinningar afar víðtæk.
Grikkir til foma þurftu ekki vísindalegar
sannanir um mannbætandi áhrif tónlistar til
þess að gera tónlist hátt undir höfði í mennta-
kerfi sínu. Framtíðarrannsóknir munu halda
áfram að sanna mikilvægi tónlistar fyrir sam-
félög jarðarinnar. A meðan mun tónlist halda
áfram að fegi’a og bæta líf fólks sem þarf ekki
slíkra sannana við.
Heimildir: Gray Matters: Music and the Brain, 1998,
Public Radio International, Bandaríkjunum.
Music, the Brain and Ecstasy, 1997. Höf. Robert Jour-
dain
The Mozart Effect, 1997. Höf. Don Campbell.
Your Child | s Brain, 1996. Höf. Sharon Begley.
Emotional Intelligenee, 1995. Höf. Daniel Goleman.
Music and the Mind, 1992. Höf. Anthony Storr.
Nína Margrét Grímsdóttir lauk einleikaraprófi frá
Tónlistarskólann í Reykjavík 1985 og meistaraprófi frá
City University í London 1989. Hún vinnur nú að dokt-
orsprófi frá New York-háskóla. Sem einleikari hefur
Nfna Margrét komið fram á tónleikum bæði í Evrópu og
Bandaríkjunum, hún hefur leikið einleik með Sinfóníu-
hljómsveit fslands og Kammersveit Reykjavíkur og í
fyrra kom út diskur með leik Nínu Margrétar sem hlotið
hefur mikið lof gagnrýnenda í Bandaríkjunum. Nýlega
var Nínu Margréti veittur styrkur úr Tónskáldasjóði til
að hljóðrita einleiksverk dr. Páls Isólfssonar.
Höfundor er píanóleikari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. JÚLÍ1998 1 3
• •
Georg Solti.
TOJVLIST
Sígildir diskar
BARTÓK, KODÁLY OG WEINER
Béla Bartók: Cantata profana. Leó Weiner:
Screnade fyrir litla hljómsveit. Zoltán Kodá-
ly: Psalmus hungaricus. Einsöngvarar: Tamás
Daróczy (tenór) og Alexandru Agache
(baryton). Kórar: Ungverski útvarpskórinn,
Barnakór ungverska útvarpsins og Schola
Cantorum Budapestensis. Illjómsveit: Hátíð-
aridjómsveitin í Budapest. Hljómsveitarstjóri:
Sir Georg Solti. títgáfa: DECCA 458 929-2
(útg. 1998). Lengd: 59:11. Verð: kr. 2.099
(Skifan).
HLJÓMSVEITARSTJÓRINN Sir Ge-
org Solti lést í september í fyrra, aðeins 85
ára að aldri (manni finnst einhvern veginn
þessir gömlu hljómsveitarstjórar vera sí-
ungir). Solti var af gyðingaættum og flutt-
ist frá Ungverjalandi árið 1939 og bjó er-
lendis eftir það - var ekki „æskilegur" í
föðurlandi sínu. Það var ekki fyrr en árið
1978 að Solti stóð á stjómandapalli í Ung-
verjalandi á ný en eftir það og til dauða-
dags kom hann örsjaldan fram þar í landi.
Arið 1972 varð hann breskur ríkisborgari.
Solti var geysilega iðinn tónlistarmaður
og fékkst bæði við hljómsveitar-, óperu- og
kammertónlist. I upptökusal var Solti
einnig stórtækur, eftir hann liggja upptök-
ur sem fylla mörg hundruð geisladiska.
Hans verður líkast til sérstaklega minnst á
þeim vettvangi fyrii- heildarátgáfuna á
Niflungahring Wagners, sinfóníum Ma-
hlers og ekki kæmi mér á óvart að diskur-
inn sem ég hef verið að hlusta á að undan-
fórnu með verkum eftir Baiták, Weiner og
Kodály verði ofarlega á lista yfir eftir-
minnilegt framlag Soltis á sviði hljóðrit-
ana.
í júní mánuði í fyrra gerði Solti hljóðrit-
un sem markaði tímamót á ferli hans.
Þetta var í fyrsta sinn sem hann hljóðrit-
aði með ungverskri hljómsveit í Ungverja-
landi, landinu sem hafði hafnað honum svo
afdráttarlaust. Þetta átti því miður eftir að
vera síðasta hljóðritun Soltis því þremur
mánuðum síðar var hann allur. Valin voru
ungversk tónverk og vildi hljómsveitar-
stjórinn með því votta þremur af kennur-
um sínum frá námsárunum við Franz
Liszt akademíuna í Budapest virðingu
sína.
Þarna hljóðritaði Solti Cantata profana
Bartóks í fyrsta sinn. Efni kantötunnar,
sem sótt er í rúmenskar þjóðsagnir, hafði
sérstaka skírskotun til Soltis því þar sá
hann sitt eigið lífshlaup endurspeglast.
Textinn segir frá níu sonum sem aldir hafa
verið upp til að verða veiðimenn en kunna
ekki að yrkja jörðina og annast búfé. Þeir
flytjast að heiman en breytast í bráð sína
við að fara yfir brá sem hefur töframátt.
Faðir drengjanna leitar sonanna og finnur
þá úti í skógi í líki hjartardýra. Hann grát-
biður þá um að snúa heim því þeirra sé svo
sárt saknað. En sá elsti þeirra svarar og
segir að það geti aldrei orðið þvi að dyra-
gáttin að heimili þeirra sé of þröng fyrir
hornin.
Þetta er kraftmikið tónverk sem snertir
hlustandann djúpt. Yfirbragðið er mjög
ungverskt (eða „bartókskt"), hrynjandin
grípandi og textinn magnaður.
Serenaða Leos Weiners kemur verulega
á óvart. Hér er á ferðinni sérlega áferðar-
falleg tónlist, hefðbundin, rómantísk og
með grípandi laglínum. Hljómsveitin spil-
ar ákaflega fallega undir stjóm Soltis og
augljóst er að gælt hefur verið við hvert
smáatriði.
Psalmus hungaricusvar saminn í tilefni
þess að 50 ár voru liðin frá samruna borg-
anna Buda og Pest. Eins og í verki
Bartóks er tónlistarflutningurinn fyrsta
flokks, kórsöngurinn hreint alveg frábær
og hljómsveitin óaðfinnanleg. Það sama
má segja um barítonsöngvarann Alexand-
er Agache, en tenórinn Tamás Daróczy er
heldur groddalegur fyrir minn smekk. Það
á sérstaklega við um fyrsta sólóatriði hans
í Cantata profana (nr. 2, 2:40 - 3:14) En
þetta er smáatriði sem maður ætti kannski
ekkert að vera að nefna, þegar diskurinn í
heild er svo sérstaklega velheppnaður.
Upptökuhljómurinn er silkimjúkur og
skýr og blessunarlega laus við þann harða
„ofurbrilljans“ sem tíðkast nú á dögum og
þeir hjá DECCA hafa stundum freistast til
að búa til.
Þessi diskur er eftirminnilegur minnis-
varði um Sir Georg Solti, einn af mestu
hljómsveitarstjórum aldarinnar.
KORNGOLD
Erich Wolfgang Korngold: Schauspiel Ou-
vertttre, op. 4. Marchenbilder, op.3. Der
Schneemann: 2 atriði. Violanta, op. 8:2 atriði.
Einleikari: Peter Manning (fiðla). mjúmsveit:
BBC Philharmonic. Hljúmsvcitarstjúri:
Matthias Bramert. títgáfa: Chandos CHAN
9631 (1998). Lengd: 65:41. Verð: kr. 1.799
(Skífan).
ÞAÐ skal viðurkennt strax að ég hef
alltaf verið svolítið „svag“ fyrir tónlist
Korngolds, eða allt frá því að ég eignaðist
fiðlukonsert hans með Itzak Perlman
(EMI CZS4 83177-2) og óperuna Die Tote
Stadt undir stjórn Erichs Leinsdorfs
(RCA GD87767). Fiðlukonsertinn er verk
hins þroskaða tónskálds; saminn fyrir
Jascha Heifetz árið 1945. Operan er æsku-
verk sem samið var þegar Korngold var
um tvítugt og er ómögulegt að gi-eina að
svo ungt tónskáld sé þar á ferð. Það sama
á við um tónlistina á þessum Chandos-
diski, en flest verkin sem þar eru leikin
samdi Korngold á árunum 1908 - 1911.
Það er vægast sagt erfitt að ímynda sér
11 til 14 ára barn sitja við og semja tónhst
af þessu tagi. Drengurinn notast við mjög
stóra hljómsveit, „eina með öllu“, tónvefur-
inn er oft talsvert flókinn og hin síðróman-
tíska hljómsetning ákaflega glæsileg. Lag-
línurnar eru ekki heldur neitt slor (t.d.
nr.7 og nr.8) og maður freistast til að bera
þessa tónlist saman við sambærileg verk
miklu þroskaðri og almennt viðurkenndari
tónskálda. Af einhverjum ástæðum detta
mér fyrst og fremst í hug hljómsveitarsvít-
ur og ballettar eftir Shostakovieh, þar sem
það merka tónskáld lét eftir sér að tjá sig á
léttu nótunum. Ég er hræddur um að sá
síðamefndi komi heldur illa út í saman-
burði við þetta austuri-íska undrabam.
Hugurinn leitar einnig til annarrra undra-
barna tónlistarsögunnar, t.d. þeirra Moz-
arts og Mendelssohns.
Hvernig skyldu þeir hafa ráðið við að
semja fyrir þetta stóra hljómsveit á svo
ungum aldri? Ekki er hér verið að leggja
það mat á Korngold að hann hafi almennt
séð verið merkara tónskáld en þeir hinir
sem hér er getið um heldur aðeins að hann
hafi átt hreint makalausan feril mjög
snemma á ævinni. T.d. var óperan Der
Schneemann frumsýnd í Vínaróperunni í
árið 1910!! að viðstöddum Franz Jozef
keisara. Hljómsveitarátsetningin fyrir
frumsýninguna var gerð af Alexander von
Zemlinsky en Korngold var ekki fyllilega
ánægður með hana svo að hann útsetti óp-
emna á ný tveimur árum seinna. Óperan
gerði strax mikla lukku og var á næstu ár-
um sett upp í 40 óperuhúsum víða um
heim.
Maivhenbilder op. 3, marka fyrstu spor
hins unga tónskálds í hljómsveitarátsetn-
ingu og er hér um fyrstu hljóðritun verks-
ins að ræða. Það þarf ekki að orðlengja að
það öryggi í meðferð hljómsveitar sem hér
er augljóst gerir mann gersamlega orð-
lausan.
Upptakan er björt og tónsviðið mikið og
flutningur BBC-fílhannóníunnar í
Manchester líflegur og sannfærandi.
Þetta er mjög áhugaverður diskur fullur
af skemmtilegri tónlist sem mæla má heils
hugar með.
Valdemar Pálsson