Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1998, Qupperneq 15

SKÁLDIÐ SEM
Michael Strunge er meðal
skærustu st|arna danskrar
samtímaljóðlistar, en eins
og ÖRN OLAFSSON segir
frá skein stjarna hans stutt
því að hann stytti sér aldur
aðeins 28 ára. Verk hans
eru þó enn lesin af kappi
og koma út í stórum upp-
lögum.
MICHAEL Strunge er einskonar
James Dean danskra bókmennta,
þ.e. stjarna sem skein skært en
stutt, og lifir æ síðan í goðsögu-
ljóma. Hann fæddist 1958, var með í hópi
ungskálda undir leiðsögn Poul Borum, gaf út
sína fyrstu ljóðabók tvítugur, en síðan komu
þær árlega, stundum tvær á ári, þykk Ijóða-
söfn, ellefu alls. Þá stökk skáldið út um
glugga og lést, 28 ára gamall. Víða heyrist sú
saga, að hann hafi talið sig geta flogið, sumir
kenna þá trú amfetamínneyslu, en sum elstu
ljóð hans lýsa erfiðum vistum á geðsjúkrahúsi
og svartasta þunglyndi, en það er með ban-
vænustu sjúkdómum. Eitt sííkt ljóð er undir
lok bókarinnar Út úr nóttinni (Udafnatten,
1982). Fljótt á litið virðist það einföld frásögn
af örvæntingu og sjálfsmorðstilraun, en bak
við birtist andstæðan, endurtekningar með
tilbrigðum móta byggingu ljóðsins frá nálægð
dauða til lífs.
SJÁLFSMORÐ
(tilraun)
Svefninn var svalur svartur og tær
ekkert ekkert
ekkertsemégséeftir
þó að ég kæmi heim þaðan
á leiðinni upp var helvíti
ég man ekkert
aðeins sársaukinn í hálsinum
og engin minning
michael michael
það er hér sem það gerist
þama niðri er ekkert
svalt svart og tært
en hér er sársaukinn óttinn sorgin
aðeins hér getur þú unnið
ekki að iðrast
en notað sársaukann óttann sorgina
sem byijun einhverskonar lifs
michael michael nú hefúr þú reynt
það er hér sem þú átt að reyna
ogvinna.
Almennt einkennir Ijóð Strunge ákaft andóf
gegn ríkjandi hugsunarhætti og ýmiskonar
fulltrúum hans, gegn þeim hóf hann „pönkið".
Róttækast er þetta í bókunum Nigger 1-2, frá
1982-3, en skáldið lýsti þeim sjálf-
ur svo, að þetta væri tilraun, sem
mætti líkja við að draga djúpt að
sér andann á sóðalegum pissstað.
Og raunar er orðið „tilraun" slá-
andi, bækurnar eru býsna sund-
urleitar, sumar eru fullar af
flatrímuðum kvæðum með staðl-
aðri hrynjandi, það má sjá sem
andóf gegn ríkjandi fagurfræði. í
öðrum er mest um fríljóð, mikið
ber á opnum ljóðum, þótt einnig
bregði fyrir andstæðukenndum
módernisma. Samkennið er metn-
aðarfullt skáld, sem einbeitir sér
að ljóðlistinni. Bækur hans hlutu
víst skjótt vinsældir, og hafa birst
hvað eftir annað, seinast heildar-
ljóðasafn 1995, þúsund blaðsíðna
þéttprentaður doðrantur, sem þegar hefur
selst í meira en 20 þúsund eintökum, en það
er sjaldgæft um ljóðasöfn, einnig í Danmörku.
Sjálfsagt hefur goðsagnakennt líf og dauði
þessa fríðleikspilts haft mikil útbreiðsluáhrif,
en ljóðin verðskulda alveg þessa útbreiðslu að
mínum dómi. Safn prósatexta hans birtist
1996, Sidegader (250 bls.). Það eru ritdómar,
smásögur, ferðasögur og viðtöl, ýmislegt í
þeim er fróðlegt um baksvið ljóðanna.
Það er - auðskilin - andstæða við framan-
sagt, að mörg ljóð Strunge sýna unað, lífs-
nautn við hversdagslegar aðstæður. Þannig
er eftirfarandi prósaljóð í bók með mótsagna-
kenndan titil, Framtíðarminningar
(Fremtidsminder, 1980). Samskynjun, það að
heyrn rennur saman við sjón, sýnir hve yfir-
gengileg skynjun fegurðar umhverfisins er,
yfirstígur alla rökhugsun. Það styrkist enn af
því hve flóknar málsgreinamar eru, og
langsóttar Iíkingar (t.d. „mýkt morgungrárra
húsa“), erfitt er að greina röklegan þráð.
FLAUG
MILLI NÆTUR OG
MORGUNS:
Úr fjarlægð heyrast hljóð, sem alveg ótilkvödd staðfesta
að heimurinn er til. Sýnin auðgast af litum i sársaukafullt
fógru rafmagnsljósinu. Litum hljóðra fiðla, blíðra blokk-
flautna, og þyts vindsins, sem einnig ber með sér aðra
tóna miðnæturblás þrastarsöngs og ómeðvitaðrar mýktar
morgungrárra húsa.
Hreinleiki loftsins er það sem gerir mögulega þessa tæru
skynjun á þessari langdregnu sekúndu, miðblátt milli næt-
ur og morguns. Og ég slekk ljósið nú, meðan tilveran
stendur enn skýrt á líknarbelg drauma minna, og óp kom-
andi dags er borið inni í hljóðunum, htunum, í endurstað-
festum skírleika heimsins á þessu svala augnabliki gegn-
um þögn loftsins, í meðvitaðri, harðri
prentsvertulykt húsanna, frá veraldar-
dægri dagblaðanna, sem leggst yfir tilver-
una hér og í fjarlægum löndum.
Margt það besta hjá Strunge
finnst mér vera einföld, róman-
tísk ástaljóð, svo sem þetta úr
Vængjumvæddur (Væbnet med
vinger, 1984). Þar notar skáldið
sér m.a. tvíræðni orðsins „trin“,
sem ég neyðist til að þýða með
tveimur orðum, fet og spor. 110.
línu fléttast saman líkingar og
andstæður, annarsvegar líkir
mælandi sér við eitthvað sem
kastast út yfir yfirborð sjávar,
e.t.v. líkir hann þá einnig sér við
höfrung, sú líking styrkist i
13.-14. línu. Hinsvegar er hæg
hreyfing í kvöldinu. Þessar andstæður fléttast
aftur saman í 14. línu og lokalínunni. Einungis
samþætting andstæðna getur gefið heild lífs-
ins í skyn.
Að kalla þig höfrung
eru engar ýkjur,
þennan engil hafsins
feti framar mönnum,
kannski þvidansspori
sem hefur ást upp yfir siðferði
og gerir eftirsóknina eftir sannleika
að nautn, sjáðu mig nú
ég held mér saman
og slæst blítt útyfir kvöldflöt,
engirdropargeta
speglað mig í heild
þegar ég hefst upp af augnaráði þínu
og kastast hþótt hvínandi
út í heiminn frá miðju þinni hér
sem einmitt heldur mér fóstum í frelsi.
GAMANLEIKUR
ERDAUÐANS
ALVARA
Dartington. Reuters.
BRESKA leikskáldið Michael Frayn segir að
því fari fjarri að ritun gamanleikrita kitli
hláturtaugamar, eins og ýmsir kunni að
halda. Slík skrif kosti blóð, svita og tár. Og
Frayn ætti að vita hvað hann er tala um, en
hann samdi einn vinsæiasta gamanleik síðari
ára, „Noises off“, sem sýndur hefur verið víða
um heim, m.a. á íslandi undir heitinu „Skvald-
ur“. Þá hefur nýjasta verk Frayns, „Kaup-
mannahöfn" fengið afbragðsviðtökur í Bret-
landi, en það er háalvarlegt verk um siðferði-
legar hliðar kjarneðlisfræðinnar.
Frayn er eitt þekktasta leikskáld Bretlands
en þekktasta verkið „Noises off“ var fyrst
sýnt árið 1982 og fjallar um sviðsetningu þar
sem allt gengur á afturfótunum. Segir Frayn
það hafa verið vemlega snúið að semja það og
martröð líkast að setja það upp. „Farsa er erf-
iðast að skrifa af öllu. Guð minn góður, hvflík-
ur þrældómur. Ég hélt að ég myndi ganga af
göflunum, þetta var eins og að tefla skák í
þremur viddum. Ég ræð fólki eindregið frá
því að skrifa farsa nema það hafi yfír miklum
tíma og orku að ráða.“
Leikarar hafa stundum spurt Frayn hvort
honum sé illa við þá, önnur skýring sé vart til
á því hve hlutverkin í verkum hans séu erfið,
vegna líkamlegs álags og kröfu um hárná-
kvæmar tímasetningar. Hann segir að því fari
fjarri að sér sé illa við leikara, hann sé fúllur
aðdáunar. „Hvernig í ósköpunum tekst þeim i
að koma fram? Þeir geta ekki numið staðar í
miðjum kh'ðum líkt og rithöfundur. Ég hef
ekki hugmynd um hvernig þeir fara að. Ég
viðurkenni að „Noises off ‘ er þrælerfitt verk
að leika í, enda hafa fjölmargir leikarar
slasast í sviðsetningum á því.“
Frayn hefur fengist við sitt lítið af hverju,
blaðamennsku, Tsjekov-þýðingar og leiklist.
Raunar tókst honum svo illa upp í fyrsta og
síðasta sinn sem hann steig á leiksvið, að það
má teljast lán að hann gafst ekki upp á leik-
húsinu. Smáhlutverk með fimm setningum
reyndist honum ofviða þegar að því kom að
yfirgefa sviðið. Frayn tókst ekki að opna
dymar sem hann átti að hverfa út um og stóð
sem steinrunninn á sviðinu.
Ekki hafa öll verk Frayns átt jafn mikilli
hrifningu að fagna og „Noises off‘, og hand-
ritið að kvikmyndinni „Clockwise". Eftir kvik-
myndina lá leiðin niður á við. Nýjasta verkið
„Kaupmannahöfn" hefur hins vegar fengið
skínandi dóma og stendur til að flytja það á
West End. Verkið fjallar um kvöldstund þar
sem kjameðlisfræðingarnir Niels Bohr og
Wemer Heisenberg, ræðast við, en báðir
unnu að gerð kjarnorkusprengja.
Michael Strunge
BALLETT OG
TRÉKLOSSADANS
TðNLlST
Sfgildir diskar
MANUEL DE FALLA OG FÉLAGAR
Manuel de Falla: EI amor bmjo. Þrír dansar úr
E1 sombrero de tres picos. La vida breve, milli-
spil og dans. Isaac Albéniz: Triana og F'ete-
dieu Á Seville úr Iberia. Navarra. Enrique
Granados: Intermezzo úr Goyescas. Einsöngur:
Leontyne Price. Hljómsveitarstjóri: Fritz Rein-
er. Hljómsveit: Chicago Symphony Orchestra.
Útgáfa: BMG/RCA Living Stereo 09026 62586 2
(uppt. 1958/1963). Lengd: 70:54. Verð: kr. 1.490
(Japis).
GAMLIR plötusafnarar muna sjálfsagt vel
eftir „Living Stereo" grammófónplötunum frá
RCA sem, ásamt „Living Presence“ plötunum
frá Mercury, mörkuðu tímamót í sögu upp-
tökutækninnar á sjötta áratug aldarinnar.
Þessar upptökur hljómuðu ákaflega vel á þess
tíma mælkvarða en með tilkomu geisla-
diskanna hafa þessar gömlu plötur sjálfsagt
fengið að rykfalla á flestum heimilum og eru
grammófónarnir jafnvel horfnir úr samstæð-
unum. Ekki er víst að menn geri sér almennt
grein fyrir því hve mikið af góðum og merki-
legum hljóðritunum liggja ónotaðar og
gleymdar og engum til gagns.
Það er því undirrituðum (og vonandi fleir-
um) sérstakt fagnaðarefni að nú skuli þessar
40 ára gömlu h(jóðritanir vera fáanlegar á
geisladiskum. f meðfylgjandi bæklingum Liv-
ing Stereo-diskanna er sagt frá því að það
hafi verið kappsmál tæknimanna að leyfa
upprunalegum hljómi að fá að njóta sín og að
engar hreinsibrellur né tónjöfnun hafi verið
viðhöfð. Ef marka má þennan disk sem hér er
til umfjöllunar er árangurinn undraverður.
Þessi diskur, sem ber titilinn Spain, inni-
heldur nokkrar af þekktustu hljóðritunum
RCA frá þessum árum. Það verður að segjast
eins og er að hljómurinn hefur talsverða dýpt
og vídd, hann er einstaklega skýr og tær og
tekur flestum hátæknihljóðritunum nútímans
fram.
Frítz Reiner er vafalaust einn fremsti
hljómsveitarstjóri aldarinnar og er starf hans
með Sinfóníuhljómsveit Chicagoborgar frá
1953 til dauðadags hans, árið 1962, talið hafa
verið afar velheppnað og náði hljómsveitin
undir hans stjórn að teljast með bestu hljóm-
sveitum heims (sem hún og er talin enn þann
dag í dag). Túlkun Reiners á þessum spænsku
verkum er sérlega áhrifarík og einkennist af
mikilli snerpu og skilningi á anda tónlistarinn-
ar og ofurnákvæmur leikur hljómsveitarinnar
ber orðspori hennar og hljómsveitarstjóra
fagurt vitni.
Enn er ótalið framlag hinnar kynngimögn-
uðu Leontyne Príce sem syngur einleikshlut-
verkið í E1 amor brujo. Hér er óperusöngkon-
an Leontyne Price víðs fjarri heldur bregður
hún sér átakalaust í gervi hinnar óhefluðu og
tælandi sígaunastelpu og er túlkun hennar
bókstaflega ein eldglóandi ástríða og munúð.
Hún er lífshættuleg þessi dama! Sannarlega
óviðjafnanleg túlkun sem margar glanspíur
nútímans á óperusviðinu mættu taka sér til
fyrirmyndar.
Þótt tónlist de Fallas sé fyrirferðarmest á
diskinum má ekki gleyma litríkum hljómsveit-
arútsetningum Enrique Arbós á köflum úr
Iberia-svítu Albéniz svo og hinu gullfallega
millispili úr Goyescas eftir Granados. Þetta er
allt hin skemmtilegasta tónlist og geysivel
spiluð. Ungverskur hljómsveitarstjóri, hljóm-
sveit úr gömlu amerísku glæpaborginni
Chicago, amerísk, þeldökk söngkona og
spænsk tónlist og allt gengur þetta upp. Já,
tónlistin á sér sannarlega engin landamæri!
LEOSJANÁCEK
Leos Janácek: Rákos Rákoczy - ballett. Fimm
þjóðlög og dansar með kór. Einsöngvarar:
Zuzana Lapcíková, Pavla Dittmannová, Petr
Julícck, Ondrej Strejcek. Hljómsveit: Ríkisffl-
harmóníusveitin í Brno. Kór: Tékkneski ffl-
harmóníukórinn í Brno. Kórstjóri: Petr Fiala.
Hljómsveitarstjóri: Leos Svárovský. títgáfa:
Supraphon SU 3129-2 231 (uppt. 1996). Lengd:
69:08. Verð: 1.999 (Japis).
LÍKT og ofangreindur RCA-diskm- vekur
Supraphon-útgáfan minningar. En þær tengj-
ast útsölum í Fálkanum og Hljóðfærahúsinu
forðum daga því að þessar tékknesku plötur
enduðu gjarnan á útsölu vegna lummulegra
plötuumslaga og oft lélegra hljómgæða. En
sjaldnast var neitt upp á músíkölsk gæði að
klaga og nú á dögum stenst Supraphon-útgáf-
an samanburð við það besta á markaðnum.
Þessi diskur ber titilinn Hinn óþekkti Ja-
nácek II. Og fyrir sérstaka áhugamenn um
þetta stórmerka tónskáld (eins og undirritað-
an) hlýtur útgáfa af þessu tagi að vera mikill ;
hvalreki. En því miður held ég varla að hann
geti höfðað til annarra.
Aðalverkið á diskinum er ballettinn Rakós
Rákoczy, eða Dansar frá Valassko, sem frum-
sýndur var í Prag árið 1891. Verkið er 53 mín-
útna langt og er safn þjóðlaga (31) og af þeim
eru 11 leikin af hljómsveitinni einni en hin at-
riðin eru flutt af kór og einsöngvurum.
Grunnurinn að verkinu eru þjóðlög frá
Lasske sem Janácek heyrði fyrst árið 1888 og
útsetti fyrir hljómsveit og notaði síðan víða í
ýmsum gerðum, m.a. í Hljómsveitarsvítu op.3,
Dönsum frá Lasske og Dönsum frá Moravíu.
Þótt Rakós Rakoczy innihaldi mörg ljúf smá-
lög, sem svipar reyndar mjög til þýskra þjóð-
laga, hefur tónskáldinu ekki tekist að búa þau
í það áhugaverðan búning að athygli hlust-
andans haldist. Sérstaklega eni kóra- og ein- -5
söngskaflamir bragðdaufir.
Öðru máli gegnir um seinna verkið á disk-
inum, 5 þjóðlög og dansa með kór (1892).
Þessi lagaflokkur er ákaflega skemmtilegur
og þar gægist fram hinn sérstæði tónsmíða-
stíll sem tónskáldið þróaði með sér seinni ár-
in, eins og t.d. í lögunum Zelené sem sela (nr.
33) og Troják lasský (nr. 35).
Flutningur tónlistarinnar er með ágætum
og tónlistarfólkið virðist skemmta sér kon-
unglega en hljómgæðin eru svolítið mött.
Þetta er diskur fyiúr hörðustu safnara sem
dá Janácek og vilja stíga skrefið til fulls. Þeir
sem enn eiga eftir að kynnast þessu ágæta
tónskáldi gera betur í því að eignast úrvals- *"
góðan Naxos-disk (8.550411) þar sem er að
finna tvö megin hljómsveitarverk tónskálds-
ins, Sinfonietta og Taras Bulba, auk fyrr-
nefndra Dansa frá Lasske sem innihalda sex
áhugaverðustu kaflana úr Rákos Rákoczy.
Valdemar Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISJIR 25. JÚLÍ1998 1 5