Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1998, Blaðsíða 10

umferð gangandi og akandi, þar sem göngu-
stígar liggja um opin svæði á bak við húsa-
þyrpingamar. Miðsvæðis í hverfinu eru skóli
og aðrar þjónustustofnanir staðsettar. Skipu-
lag Neðra Breiðholtshverfis í Reykjavik
byggir beint á Radbum fyrirkomulaginu.
Öflugir leiðtogar
t Fljótlega áttuðu menn sig á því að ekki
væri nóg að gera skipulagsáætlanir, það
þyrfti að koma þeim í framkvæmd. Til þess
þurfti oft dugandi menn.leiðtoga, í flóknu og
svifaseinu stjórnkerfi borganna. A tímabil-
inu 1940 til 1960 kom Edmond Bacon skipu-
lagsstjóri í Philadelphíu mörgum skipulags-
verkefnum í miðborginni til framkvæmda í
samráði við íbúasamtök og hagsmunaaðila.
Slík vinnubrögð að taka aðeins fyrir einstök
hverfi í einu, ekki borgina í heild urðu fljótt
vinsæl. Á árunum 1930 til 1950 vann Har-
land Bartholomew aðalskipulagsáætlanir
fyrir St. Louis sem urðu fyrirmynd fyrir
aðrar borgir í miðvesturríkjunum. Hann
kenndi mcnnum að nota aðalskipulagsáætl-
anir sem framkvæmdaáætlanir. Robert
Moses háttsettur embættismaður hjá New
York borg er dæmi um borgarstarsmann
sem kom ótrúlega mörgum verkefnum í
framkvæmd, hraðbrautum, garðsvæðum og
nýjum hverfum. Á árunum 1930 til 1960 var
hann nokkurskonar framkvæmda borgar-
stjóri New York borgar. Richard Daley
borgarstjóri Chicago á áttunda og níunda
áratugnum kom mörgum umbótum til fram-
kvæmda í stórborginni.
Ibúa- og hverfasamtök urðu víða mjög öfl-
ug á þessu tímabili en oft voru þau ekki að
beijast fyrir breytingum heldur að reyna að
veija hverfin fyrir því að fólk af öðrum toga
eða kynþætti settist að í hverfinu þeirra, slíkt
var jafnvel sett í skilmála fyrir ný hverfi. Sú
borg sem náði einna bestum árangri við að
hreinsa og fegra umhverfið á eftirstríðsárun-
um var hin gamla iðnaðar- og kolaborg Pitts-
burg, enda varla vanþörf á því, varla var rat-
Ijóst um borgina um miðjan dag vegna loft-
mengunar.
Disney og
„plastumhverfið"
Lífið er meira en saltfiskur. Uppbygging á
aðstöðu til afþreyingar hefur lengi verið eitt
af stærstu skipulagsverkefnum í borgum.I
byijun aldarinnar var algengt að byggja
- skemmtigarða við endastöðvar sporvagna til
að fá sem mesta nýtingu út úr sporvögnun-
um. Sá einstaklingur sem hefur valdið mestri
byltingu á hversdagsleikanum og skapað
draumaheim sem hefur haft mikil áhrif um
allan heim , jafnvel mun meiri áhrif en þeir
kenningasmiðirsem kynntir voru í síðustu
grein, er Walt Disney. Skemmtigarðar hans
hafa verið gríðarlega vel sóttir enda þræl
skipulagðir og þeir hafa gjörbylt bæjum þar
sem þeir hafa verið byggðir eins og t.d. Or-
lando í Florida. Eftirmyndir skemmtigarða
Disneys hafa verið gerðir um allan heim,
jafnvel í miðborg Moskvu. Nýlega var þó
draumalestin stöðvuð í Virginíu þar sem
heimamenn höfnuðu því að byggður yrði
skemmtigarður innan um sögufræga staði í
héraðinu. Þrátt fyrir mikinn fjárhagslegan
7 ávinning vildu þeir ekki að teiknimyndaper-
sónur Disneys túlkuðu í plastumhverfí mikil-
væga atburði í sögu Bandaríkjanna.
Skipulagt með
tilliti til einkabilsins
Með aukinni bílaeign almennings fara um-
ferðar og öryggismál að vera meira áberandi
í hugmyndum skipulagsmanna. Árið 1942 gaf
lögreglumaðurinn Alker Tripp í London út
littla bók „Town Planning and Traffie" sem
átti eftir að hafa mikil áhrif. Hann kom fyrst-
ur manna með tillögur um flokkun gatna eftir
umferðarmagni og fleiri umbætur á gatna-
kerfinu til að draga úr umferð í íbúðahverf-
um. Hugmyndir Tripp hafa síðan verið út-
færðar um allan heim.
Eftir seinni heimsstyjöldina þurfti að end-
" urbyggja margar borgir í Evrópu og á næstu
árum á eftir voru unnar skipulagsáætlanir
fyrir flest stórborgarsvæði í Evrópu. Ein
þekktasta áætlunin var „The Greater
London Plan 1944 „ sem unnið var undir
stjórn Patric Abercrombie. Það gerði ráð
fyrir grænu belti umhverfis London og
áframhaldandi stefnu um nýjar borgir á jaðri
græna beltisins. Hópur tæknimanna s.k.
MARS hópur kom fram með róttækar hug-
myndir í stríðslok og vildi gjörbylta London
út frá nýjustu samgöngutækni Fyrir Kaup-
mannahafnarsvæðið var unnin svæðisskipu-
lagsáætlun sem gerði ráð fyrir að byggðin
t fylgdi helstu umferðaræðum út frá Kaup-
mannahöfn með grænum geirum á milli s.k.
fingraplan ( sjá mynd ).
Arið 1956 samþykkti ríkisstjóm Eisen-
howers forseta Bandaríkjanna fjárveitingar
Breiðholtshverfum eftir Norrænni fyrir-
mynd. Á Norðurlöndum var mikil miðstýring
á skipulagsmálum á þessum tíma og þung
áhersla á félagslegt húsnæði og velferðar-
þjónustu.
Önnwr bylg|a skipulagshugmynda:
Kerfisbundið skipulag
Árið 1960 samþykkti borgarstjórn
Reykjavíkur að unnið yrði nýtt heildar-
skipulag fyrir Reykjavík. Byggðin var kom-
in austur að Elliðaám og ekkert heildar
skipulag í gildi fyrir borgina. Samþykkt var
að ráða erlenda ráðgjafa til að leiðbeina inn-
lendum fagaðilum í skipulagsvinnunni. Fyrir
valinu urðu Peter Bredsdorff prófessor í
skipulagsfræðum við Kaupmannahafnarhá-
skóla og Anders Nyvig verkfræðing sem var
sérfræðingur í skipulagi umferðar. Þeir
voru tveir þekktustu sérfræðingar hvor á
sínu sviði á Norðurlöndum.
Þeir kynntu fyrir Islendingum nýjar hug-
myndir og vinnubrögð í skipulagsmálum.
Unnið var að skipulagðri gagnasöfnun fyrir
allt höfuðborgarsvæðið samkvæmt ákveðinni
reitaskiptingu. Þar sem skráður var íbúa-
Qöldi, byggingarmagn og notkun húsnæðis.
Þessar upplýsingar voru síðan notaðar fyrir
ýmsa framreikninga m.a. að spá fyrir um um-
ferðarflæði á helstu götum 20 ár fram í tím-
ann. Einnig voru unnar viðamiklar kannanir
á verslunar og umferðarvenjum borgarbúa.
Gatnakerfið var allt flokkað eftir umferðar-
magni og kynnt var hugmynd um svæðis-
skipulag fyrir allt höfuðborgarsvæðið. Hluti
af skipulagsáætluninni voru drög að
deiliskipulagi Árbæjar- og Breiðholtshverfa
og einnig af miðbænum. Vinnan við skipulag-
ið tók 5 ár og var Aðalskipulag Reykjavíkur
1962-1983 staðfest árið 1967. Greinargerð að-
alskipulagsins var um 250 síður í stóru broti
og var textinn bæði á íslensku og ensku.
Þetta er viðamest skipulagsvinna sem enn
hefur verið unnin fyrir Reykjavík. Meirihluti
áætlana skipulagsins hefur verið fram-
kvæmdur s.s uppbygging Árbæjar- og Breið-
holtshverfa ef undaskildar eru framkvæmdir
við aðal gatnakerfið s.s.lagning Fossvogs-
brautar og mislæg gatnamót vestan Elliðaáa.
Þörfin fyrir ný hafnarsvæði inn í Sundum var
ofmetin og lítið varð úr framkvæmdum í mið-
bænum.
Ein af afleiðingum skipulagsins var sú að
áhugi á húsvemd fór vaxandi, því samkvæmt
skipulaginu átti að rífa töluvert af húsnæði í
gamla bænum til að rýma fyrir umferðargöt-
um m.a. átti að framlengja Suðurgötu norður
í gegnum Grjótaþorp. Eitt að mikilvægustu
atriðunum í aðalskipulaginu var að tekið var
frá ríflegt landrými fyrir nýjar stofnbrautir.
Greinilega má sjá muninn á Miklubraut aust-
an Kringlumýrarbrautar þangað sem byggin
var komin um 1960. Hlíðahverfið sem byggt
var í striðslok er allt of nærri Miklubraut
miðað við núverandi kröfur um hljóðvist.
Áætlanir aðalskipulagsins um bíl á hvert
heimili hefur svo sannarlega gengið eftir og
er umferð í Reykjavík miðað við íbúafjölda
mun meiri en í sambærilegum borgum á
Norðurlöndum. Eins og Guðmundur Hannes-
son fyrr á öldinni mælti Bredsdorf með þvi að
að fjölbýlishús væru ekki nema 3. hæða og
var farið eftir því við skipulag Árbæjarhverf-
is og Neðra Breiðholts.
Mikið var um að vera í skipulagsmálum
landsins upp úr 1960 nýtt aðalskipulag fyrir
Reykjavík staðfest og árið 1964 samþykkti
Alþingi ný skipulagslög sem að mörgu leyti
eru afsprengi þeirrar hugmyndafræði sem
kynnt var í Aðalskipulagi Reykjavíkur
1962- 1983. Þeir íslensku arkitektar og
landslagsarkitektar sem unnu við aðal-
skipulagið fylgdu hugmvndunum eftir við
skipulag nýrra hverfa. Árið 1964 var sér-
stök skipulagsnefnd sett á laggirnar í
Reykjavík til að fara með skipulagsmál
borgarinnar.
Ekki tókst að endur skoða þetta aðalskipu-
lag í heild á gildistíma þess, en árið 1973 var
Þróunarstofnun sett á laggirnar til að vinna
að þvi verkefni. Árið 1980 voru Þróunarstofn-
un og skipulagsdeild borgarverkfræðings
sameinaðar í Borgarskipulag. Næsta aðal-
skipulag fyrir Reykjavík fyrir allt borgar-
landið var staðfest að ráðherra 1987. Allt frá
stríðslokum hafa grannsveitarfélög Reykja-
víkur vaxið mun hraðar en borgin, og voru
þau upphaflega eins konar svefnbæjir utan
borgarmarka, en á síðustu árum er höfuð-
borgarsvæðið að verða fjölkjarna borgar-
svæði að vestrænni fyrirmynd.
I þriðju og síðustu grein verður fjallað um
þróun skipulagshugmynda til loka aldarinnar
og sagt frá þriðju og síðustu bylgju skipu-
lagshugmynda, visvænni þróun, sem barst
hingað laust fyrir 1990.
Höfundurinn er doktor i skipulagsfraeðum og starfar
hjó Borgarskipulagi Reykjavikur.
Ljósm.: Jón Karl Snorrason.
AÐALSKIPULAG Reykjavíkur 1962 - 1983 gerði ráð fyrir nokkuð dreifðri byggð, þjónað af
einkabílum. Þetta er öfugt við hin þéttbyggðu úthverfi á hinum Norðurlöndunum, sem iðulega
er þjónað með lestum. Gert var ráð fyrir stórum, opnum svæðum milli úthverfa í Reykjavík,
svo sem Ártúnsholts og Seláss. Mörgum þykir höfuðborgarsvæðið alltof dreifbyggt sem leið-
ir til mikils samgöngukostnaðar.
KÖNNUN Á verslunarvenjum í Reykjavík 1960. Þar sést að verzlunarferðir hafa fyrst og fremst
verið farnar ( miðbæinn. Mynd úr bók um aðalskipulag Reykjavíkur 1962-83.
SKIPULAGSTILLAGAN frá 1927. Takið eftir að tillagan gerir ráð fyrir járnbrautastöð í Norður-
mýri og randbyggingu flestra götureita.
til að byggja upp „Interstate“hraðbrauta-
kerfið, mestu mannvirkjagerð sem unnin hef-
ur verið í Bandaríkjunum. Lagning hrað-
brautanna hafði veruleg áhrif til að hraða út-
hverfamyndun umhverfis Bandarískar borg-
ir. Margar borgir eins og t.d. Cleveland og
Detriot rifu stærsta hlutann af gömlu mið-
borgunum til að koma fyrir hraðbrautum og
bflastæðum. Nú átti miðborginir að geta
keppt við verslunarmiðstöðvamar í úthverf-
unum. Niðurstaðan varð aftur á móti sú, að
miðborgirnar urðu lítið annað en malbiks-
flæmi, 60-70% af grunnfleti fór undir götur
og bflastæði, en allt götulíf og tengsl við for-
tíðina var horfið. í miðborginni voru aðeins
skristofutumar banka og stórfyrirtækja.
Margt að gerast á Norðurlöndum.
Á Norðurlöndum var margt að gerast í
skipulagsmálum á þessum tíma sem ungir ís-
lenskir arkitektar í námi þar báru með sér til
landsins. Öfugt við Bandaríkin voru byggð 4-
6 hæða fjölbýlishúsahverfi í úthverfum nor-
rænna borga. Uthverfi Stokkhólms eins og
Vallingby og Farsta vöktu alþjóðlega at-
hygli. Þau voru byggð sem sjálfstæðar litlar
borgir umhverfis lestarstöðvar fjarri mið-
borginni. Töluvert var rifið af gömlum bygg-
ingum í miðborgum bæði Stokkhólms og
Oslóborgar og háhýsi byggð í staðinn. Á
fjórða áratugnum kom m.a. til umræðu að
rífa niður elstu byggðina í Stokkhólmi
„Gamla Stan“. Danir héldu sig meira við sína
þéttu lágu byggð og er tiltölulega lítið af há-
hýsum í miðborg Kaupmannahafnar. Hið
þéttbyggða garhúsahverfi Albertslund sem
byggt var um 1960 var mjög þekkt á sínum
tíma. Svipað hverfi var byggt vestast í Ár-
bæjarhverfi. íslendingar tóku upn fjölbýlis-
húsabyggð í úthverfum eins og í Árbæjar-og

^IO LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. ÁGÚSTI998