Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1998, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1998, Blaðsíða 7
A ARI HAFSINS Ljósm.:Ragnar Th. Sigurðsson NORÐURSLÓÐIR: Devon-eyja séð úr lofti. MENNINGARARFUR frumbyggjanna er að mestu með öðru sniði en landnemanna sem komu að sunnan. Samar t.d. og inúítar eiga sér munnlega sagnahefð, handverk sem sumpart brúar bil milli nytjahluta, trúargripa og myndlistar. EFTIR ARA TRAUSTA GUÐMUNDSSON Norðurslóðirnar hafg sín einkenni og takmarkanir. Þær hafa ennfremur þýðingu á heimsmælikvarða. Rányrk ]a í lífríkinu þar, staðbundnar breytingar á veðurfari (t.i d. vegna gróðureyðingar eða þurrkunar votlendis), röskun víðerna og margt fleira hefur óhrif um allan heim. HUGTAKIÐ norðurslóðir er ekki einhlítt. Til eru margvís- legar skilgreiningar eftir því hvað lagt er til grundvallar; og þá oftast í samræmi við þarfir tiltekinnar fræðigrein- ar. Ensku heitin „the Arctic and the Sub-Arctic“ ná býsna vel yfir þetta land- og hafsvæði, en þar telst ísland t.d. til „Sub-Arctic“, enda sunnan heim- skautsbaugai-. Veðurfræðilega er unnt t.d. að miða norðrið við legu þar sem meðalhiti hlýjasta mánaðar ársins (júlí) er undir 10 stig- um. Líffræðilega er hægt að miða við skógar- mörk og setja norðurslóðir norðan við skóg- mörk (trjálínu). Einnig mætti nota heim- skautsbauginn, en þá er hugtakið nokkuð þröngt (sama og „Arctic“ á ensku). Landfræði- lega má miða norðrið við slíkar skilgreiningar eða þá ákvarða, af félagslegum og pólitískum ástæðum, að tiltekin héruð eða lönd tilheyri norðurslóðum vegna svipaðra efnahagsað- stæðna, lífshátta eða keimlíkrar sögu, einkum sögu frumbyggja. f þessari grein verður dval- ið við eftirfarandi svæði: Grænland, svæðið sem lengst af hefur heitið Northwest Territor- ies í Kanada, Yukon (í Kanada), Alaska (í Bandaríkjunum), allan norðurhluta fyrrum Sovétríkjanna (frá svæði norðan við Kamsjatka vestur til Kólaskaga, um það bil norðan við 64.-66. breiddargráðu), Norður- Finnland, Norður-Svíþjóð og Norður-Noreg (alls staðar norðan við heimskautsbaug) og loks Færeyjar, ísland og Grænland. Efni greinarinnar eru hugleiðingar um náttúru- nytjar og menningu á þessu svæði þar sem hafið er önnur helsta uppspretta alls þess sem samfélögin þar þrífast á. Birta, myrkur, svali og ísalög Ýmsar rannsóknir benda til þess að megin- drættir umhverfis móti bæði útlit manna og hegðan; enda næsta augljóst að svo hljóti að vera. Rannsóknirnar beinast að því hvernig slíkt gerist og hverjar afleiðingarnar eru og svo gagnvirkt; hvernig menn móta umhverfi sitt. I erindi á ráðstefnu sérfræðinga um sögu norðurslóða í Reykjavík í júní sl. gerði t.d. Kanadamaðurinn Kenneth Coates grein fyrir athugunum sínum á áhrifum vetursins og heimskautanæturinnar á framvindu sögunnar í norðurhluta síns mikla lands. Hann kemst m.a. að þeirri niðurstöðu að miklir kuldar, snjóar, ísalög, myrkur, langur vetur, erfið ferðalög og erfið öflun matar hafi sett mark sitt víða og rekur fjölmörg dæmi þess; dæmi sem ekki er unnt að gera grein fýrir hér. Tvö meginsvið blasa við þegar skoða skal samspil manns og náttúru í norðrinu: 1. Hvernig nýta menn náttúru norðursins, einkum lífríkið og hvaða viðhorf til náttúru- nytja eru þar ríkjandi? 2. Hvernig endurspeglar menning þjóða og hópa umhverfið? Þegar þetta er ákveðið er freistandi að setja fram hvaða þætti réttast er að skoða í náttúr- unni sem áhrifaþætti í þessu samhengi. Og þeir eru þessir (ekki tæmandi upptalning): Langar vetrarnætur, stutt, bjart sumar, lang- vinnir kuldar eða umhleypingar, nálægð hafs eða stöðuvatna og snjóar eða ísalög. Dimmir dagar eru mismargir; allt frá því að vara í 2-3 mánuði með nokkurra klukkustunda birtu eins og á íslandi upp í nánast aldimma daga í fáeina mánuði eins og á Svalbarða og nyrst á Græn- landi eða í Kanada. Björtu sumrin hafa í för með sér mjög kvika náttúru þar sem allt er i fullum blóma aðeins í nokkrar vikur og lífver- urnar hneigjast til að teyga birtuna sem mest þær mega. Kuldar eru oft langvinnir og miklir; að slepptum hluta íslands og Færeyjum er al- gengt að hitastig sé langt undir frostmarki í marga mánuði. Þar sem kuldarnir eru ekki ríkjandi, verða umhleypingai- í staðinn; sífellt skiptir milli frosts og þíðu, og er ísland allra landa best fallið til að vera dæmi um slíkt. Feikistór hafsvæði liggja að norðrinu og ræður þar miklu að allt norðurskautssvæðið er haf en ekki land ólíkt því sem er á suðurhveli jarðar. Mikið er um stór stöðuvötn í norðrinu og þar falla margar af helstu stórám álfanna til sjávai'. Um 60-80% úrkomu fellur sem snjór á mestum hluta norðursins og þar eru mikil flæmi þakin ís á veturna; ýmist frosnu ferskvatni á vötnum og ám, jökulís eða hafís. Aðeins vatnsísinn hverfur að mestu eða öllu leyti. Jökulísinn breytist lítið að magni tíl og allt að helmingur hafíssins „lifir af ‘ sumarlangt. Fremur auðvelt að að reyna að gera sér í hugarlund hvernig allt þetta getur haft áhrif á menn og dýr og setja fram kenningar. Rannsóknir þarf hins vegar til þess að skera úr um hvaða kenningar eru nothæfar og hverjar ekki. Náttúrwnytiar erw þáttwr mannlífs Frá fornu fari hafa náttúrunytjar hér nyrðra snúist um veiðar og söfnun nytjajurta. Veiðarnar voru aðallega fugla- og spendýra- veiðar en fiskveiðar í mun minna mæli. Veið- arnar snerust eingöngu um að hafa til hnífs og skeiðar og efni til klæða og þess háttar. Jurta- nytjarnar voru í sama stíl. Með sambandinu við þjóðh' sem stefndu smám saman að iðn- væðingu komu upp nýir fletir á náttúrunytj- um: Veiði vegna skinnasölu, vinnsla jarðefna, veiðar í hagnaðarskyni með hjálp tækni- væddra veiðitækja og loks ferðaþjónusta allra síðustu áratugina. Nú er svo komið að fleiri menn lifa á þessum „nýju“ atvinnuvegum í norðrinu en þeim fornu, að því er best verður séð. Sjálfsþurftarveiði er helst við lýði nyrst á landsvæðinu og þá iðulega sem hlutastarf á móti annarri vinnu. Eins og gefur að skilja hafa hinar eldri að- ferðir við að lifa lífinu skapað gildi og hefðir sem lúta að náttúrunni; bæði skýringar á „hegðan hennar“ og reglur um umgengni við hana og þá einmitt við veiðidýrin. Sumt af þessu eru hlutar fornra trúarbragða eða hefur verið aðlagað þeirri kristni sem mikill meiri- hluta fóks í norðrinu hefur aðhyllst með tím- anum. Kjarninn í þessum gildum og hefðum er trú á margs konar orsakasamhengi í náttúr- unni og trú á að breytni manna skipti þar máli um hvernig fer. En einnig gilda reglur um hvernig og hvenær megi veiða. I sjálfu liggur að varkárni gagnvart náttúrunni og virðing fyrir nytjagjöfum hennar hefur átt sinn þátt í að lengst af hefur rányrkja sjaldan eða aldrei orðið hlutskipti fólksins. Auðvitað kemur strjálbýli og fólksfæð, ásamt lágu tæknistigi, þar líka við sögu. En hvemig sem málum var skipað er Ijóst að kímið að sjálfbærri þróun; þ.e. nýtingu auðlinda án þess að „skerða höf- uðstólinn og nýta einungis vextina", er fólgið í aldagömlum náttúrunytjum norðurslóðabúa. Nýir timar - ný viðhorf Auðvitað er svo á hinn bóginn einsætt að fornar aðferðir og forn gildi duga skammt ein sér til þess að fæða og klæða, mennta og skemmta sívaxandi íbúafjölda hinna norðlægu slóða. Þess vegna verður að halda sami-æmi milli aðstæðna í norðrinu, hefða og gilda sem augljóslega hafa sannleiksþunga og sóknar til velsældar. Hvað hefur slíkt í fór með sér? Til dæmis þarf að samþætta nútíma tækni og vandaðar reglur um sjálfbæra nýtingu, læra af gamla tímanum, nýta hugmyndirnar og koma þannig í veg fyrir rányrkju sem mörg dæmi eru um. Sú rányrkja hefur stundum stafað af fáfræði en oftar af kröfum um skjótan og mik- inn hagnað án umhugsunar um afleiðingarnar. Einnig verður að koma í veg fyrir mengun og rask sem hefur fylgt hömlulausri iðnvæðingu, námarekstri og fjárfestingum. Þær hafa oft verið fjölfaldaðar eftir mynstri sem tíðkast sunnar og við allt aðrar aðstæður. Norðurslóð- irnar hafa sín einkenni og takmarkanir. Þær hafa ennfremur þýðingu á heimsmælikvarða. Rányrkja í lífríkinu þar, staðbundnar breyt- ingar á veðurfari (t.d. vegna gróðureyðingar eða þurrkunar votlendis), röskun víðerna og margt fleira hefur áhrif um allan heim. Um leið verður að virða rétt fólks og þjóða til náttúrunytja í norðrinu; ekki hvað síst veiða. Þar er t.d. sjálfbær nýting sela og hvala eitt af því sem á að rúmast í samfélagi þjóða rétt eins og kvikfjárrækt eða ostruveiðar. Einnig hafa norðurbúar rétt til að nytja jarð- efni í eigin þágu. Langoftast hafa aðrir notið mesta arðsins, sbr. hinar 27 þjóðir Síberíu sem sáu langminnst af því sem fékkst fyrir vinnslu jarðefna á tímum Sovétríkjanna og er svo reyndar enn. í hnotskurn má segja að norður- kollubúar hafi sama rétt til veiða og auðlinda- vinnslu og t.d. íbúar landbúnaðarsvæða til að yrkja jörðina eða íbúar skógarklæddra lánda til trjánytja. Menning i sókn Hér er aðeins rúm til þess að skoða svolítið menningu þjóðanna hið næsta okkur. Hún endurspeglar ágætlega allar norðurslóðir. Menningararfur frumbyggjanna er að mestu með öðru sniði en landnemanna sem komu að sunnan. Samar t.d. og inúítar eiga sér munn- lega sagnahefð, handverk sem sumpart brúar bil milli nytjahluta, trúargripa og myndlistar og loks tónlist sem mest er fólgin í söng og notkun eins einfalds hljóðfæris. Landnemar, í þessu tilviki einkum norrænir menn, áttu rit- aða sagna- og skáldahefð og færðu mið-evr- ópska tónlist og handverk til norðursins. A einni til tveimur umliðnum öldum hafa svo þessir næsta ólíku menningarheimar bland- ast. Frumbyggjaþjóðirnar hafa við það tekið meiri lit af hinum suðrænni straumum en segja mætti um sunnanmenn. Nú eru hefð- bundin skáld að rita sögur og ljóð í Grænlandi og Samalandi, listmálarar og myndhöggvarar þar eru virkir og mikið er samið af tónlist; poppi, vísnasöng og stærri tónverkum. En sérkenni eru oftast augljós og vísanir í hefðir og menningararfinn óteljandi; rétt eins og gerist í Færeyjum, á íslandi eða í Skandinav- íu. Eru flestir sammála um að einn kröftug- asti vaxtarbroddur mannlífs á norðurslóðum er einmitt að sjá í menningarstarfi. Á sama tíma er barátta frumbyggja, einkum inúíta, fyrir auknum réttindum og viðurkenningu á stöðu þeirra og sögu að bera æ meiri árangur. Heimastjóm Grænlendinga og stofnun Nunavut í Kanada eru til að mynda teikn um það. Sérkenni mikils hluta menningarefnis í norðrinu er nálægð dýranna og gróðursins; náttúrunnar allrar og þá sér í lagi, í okkar hluta, nálægð hafsins. Á ári hafsins væri verðugt verkefni að finna í vandaðri kynningu á þætti sævarins og lífrík- isins þar í menningu á norðurslóðum; í tónlist, myndlist, ritstörfum (ekki aðeins skáldritum!) og í umræðu um siðfræði náttúrunytja. Er þá átt við kynningu á menningu mismunandi hluta norðursins, t.d. menningu Færeyja og Islands í Nunavut og öfugt; menningu þeirra sem byggja svæði austarlega í Rússlandi og við þekkjum flest sem Jakútíu og Alaska-búa t.d. í Færeyjum, á Grænlandi og Islandi og öf- ugt; og loks menningu Sama annars staðar í norðrinu og öfugt. En langt er liðið á ár hafs- ins að þessu sinni svo eflaust verður að horfa til næstu ára, verði jafnmikilvægum málum sinnt af þeim krafti sem þarf. Með tilkomu Heimskautaráðsins ættu slík verkefni að vera auðveldari en ella. Höfundurinn er lífeðlisfræðingur. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. ÁGÚST 1998 7

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.