Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1998, Blaðsíða 4

Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir.
FÓSTRUR drengja voru gjarnan fjölkunnugar. Þeim er lýst sem fáránlegum en hættulegum gömlum kerlingum sem stundum
eru jafnvel réttdræpar fyrir gerninga sína. Þorgerður brák, fóstra Egils Skalla-Grímssonar, var „... mikil fyrir sér, sterk sem
karlar ok fjölkunnig mjök“.
HEIMSKT ER
HEIMAALIÐ BARN
FÓSTRI má skipta í þrjár megin-
gerðir sem ég leyfi mér að gefa
nöfn til einföldunar. Þá fyrstu kalla
ég einfaldlega ómagafóstur. Ef for-
eldrar dóu eða gátu ekki séð fyrir
barni sínu sökum fátæktar áttu ætt-
ingjar þeirra lögum samkvæmt að
taka barnið að sér. Ættingjarnir
máttu velja um að sjá sjálfir fyrir barninu eða
borga þriðja aðila fyrir að sjá fyrir því. Aðra
fósturgerð nefni ég frjálst fóstur. Samkvæmt
fornbókmenntunum eru kynforeldrar og fóst-
urforeldrar oftast óskyldir í slíkum tilfellum en
þó þekkist að ættingjar skiptist viljugir á böm-
um. Algengt er að fósturforeldrar séu nokki'u
lægra settir félagslega en kynforeldrar en báð-
ir aðilar eru iðulega úr efri lögum samfélags-
ins. I þriðja lagi er nokkuð um að ættgöfugt
foreldri láti lágt settan vinnumann eða þræl
um fóstrið en þetta fyrirkomulag er nokkuð
annars eðlis þar sem barnið býr eftir sem áður
í húsi kynforeldra. Þessa fósturgerð kalla ég
þjónustufóstur.
Islendingasögur benda til þess að algengt
hafí verið að börn ælust upp annars staðar en á
heimili foreldra sinna, enda taka sumir höfund-
ar það sérstaklega fram ef barn er alið upp í
foreldrahúsum. Bandaríkjamaðurinn W.I. Mill-
er segir í bók sinni Bloodtaking and
Peacemaking að á þjóðveldisöld hafi verið
nokkur hreyfíng á börnum milli bæja vegna fá-
tæktar. Þetta rótleysi hafi síðan fylgt börnun-
um fram á fullorðinsaldur þegar þau urðu
vinnufólk eða þrælar hjá nýjum húsbændum.
Sæmileg rótfesta hafí verið forréttindi velmeg-
andi fólks. Böm af ríkari ættum hafa þó líkast
til yfírleitt tollað á einum bæ hvort sem hann
var fæðingarbær þeima eða ekki.
Norska fræðikonan Else Mundal heldur því
fram í grein í tímaritinu Collegium Medievale
(1988) að börn hafí verið í umsjá konu fyrstu
árin en síðar hafi fóstrar yfirleitt tekið við um-
sjá drengja en fóstrur áfram séð um stúlkur.
Miller telur þjónustufóstra/-fóstrur hafa gegnt
ákveðnum hlutverkum; fóstrur vom brjóst-
mæður en fóstrar yfirleitt lífverðir stúlkna eða
þjálfarar drengja í vopnaburði. Hann nefnir
dæmi um þetta úr Islendingasögum, Egils
sögu og Njálu. Mundal nefnir engin dæmi né
heldur vísar hún í ákveðna heimild. Þó má
reikna með að hún hafí einnig dregið þessa
ályktun úr Islendingasögum því hún byggir
grein sína að mestu á þeim.
Samkvæmt úttekt Helgu Kress í greininni
Fyrir dyrum fóstru (Tímariti Háskóla Islands,
1989) á kynjaskiptingu fósturforeldra og -
barna í íslendingasögunum eru fóstrur stúlkna
yfirleitt í hjónabandi og ráða yfír búi. í þeim
tilvikum er eiginmaður fóstrunnar kallaður
„fóstri“ þótt fóstran beri ábyrgðina á barninu.
Einnig em dæmi um að vinnukona taki að sér
stúlkubarn á bænum. Aftur á móti eru fóstmr
drengja langoftast vinnukonur, ambáttir eða
niðursetningar á bæ foreldranna. Fóstrar
drengja eru allajafna efnaðir menn með eigin
bú og ánafna þeir sonunum arf og eignir. Hins
vegar eru fóstrar stúlkna eignalausir pipar-
sveinar og hálfgerðir þjónar eða lífverðir fóst-
urdótturinnar. Þar má nefna frægastan
Þjóstólf, suðureyskan skaphund og vígamann
sem drap tvo fyrstu eiginmenn Hallgerðar
langbrókar, fósturdóttur sinnar. Þó er rétt að
nefna að dæmi um fóstra stúlkna em sárafá í
Islendingasögum. Samband milli fóstm og
fóstursonar er allfrábrugðið öðrum fóstursam-
böndum. Fósturforeldrar em yfirleitt framsýn-
ir og ráðagóðir en fóstmr drengja eru þar að
auki fjölkunnugar. Þeim er lýst sem fáránleg-
um en hættulegum gömlum kerlingum sem eru
stundum jafnvel réttdræpar fyrir gerniriga
sína. Þorgerður brák, fóstra Egils Skalla-
Grímssonar, var „... mikil fyrir sér, sterk sem
karlar ok fjölkunnig mjök“. þuríður, fóstra
Þorbjarnar önguls, í Grettis sögu var. fjöl-
kunnig mjök ok margkunnig mjök...“. Þessar
fóstmr sýna gjarnan skoplega hlið á söguhetj-
unum sem þær fóstra og þykir það hlægilegt
þegar fóstursonurinn leitar ráða hjá fóstrunni.
Dæmi um það er þegar Þorbjörn öngull tekur
fóstra sína með sér til að flæma Gretti úr
Drangey og felur hana undir fatahrúgu í bát
sínum. Þegar Þorbjörn og Grettir hafa þráttað
um hríð tekur kerlingin að skammast í Gretti
undan hrúgunni. Grettir skopast að henni en
gerir sér svo lítið fyrir og kastar bjargi í hrúg-
una svo kerlingin missir annan fótlegginn. Is-
lendingasögur benda því til þess að það hafi
þótt æskilegt að fósturforeldri og fósturbarn
væm af sama kyni. Séu þau af andstæðum
kynjum fær foreldrið neikvæða lýsingu; fóstr-
umar hlægilegar og hættulegar en fóstrarnir
útlenskir þrælar eða ofstopamenn. Fátíðni
þessa fyrirkomulags í íslendingasögunurn
bendir og til hins sama.
Gallinn við þessa ályktun er sá að hún sting-
ur svolítið í stúf við vinsælt minni Islendinga-
sagna - að samband mæðgina og feðgina sé ein-
staklega náið. Til dæmis syndir móðir ein með
syni sína yfir fjörð í Harðar sögu og klifrar þar
á eftir með þá upp ógreiðfært fjall til að vernda
þá fyrir vígamönnum. Dæmi em um að feður
séu veikir fyrir dætmm sínum sem hafa þess
vegna sérstak lag á þeim. Til dæmis var Þor-
gerður sú eina sem gat fengið Egil, föður sinn,
til að mæla og neyta matar á ný eftir að hann
hafði lagst í þunglyndi. Sums staðar er beinlínis
tekið fram að mæður hygli sorium en feður
dætmm, t.d. í Víglundar- sögu. Svo virðist sem
að mæðgin og feðgin hafi verið betur séð af
miðaldahöfundum en fósturmæðgin og -feðgin.
Bregöur f jórðungi
fil fósturs?
W.I. Miller, sem áður hefur verið getið, telur
að skýr tengsl séu milli þess annars vegar
hvorir voru efnameiri, kynforeldrar eða fóstur-
foreldrar, og ástæðunnar sem lá að baki fóstur-
samningnum hins vegar. Séu fósturforeldrarn-
ir fátækari er fóstrið eins konar greiðsla fyrir
vemd kynforeldranna eins og áðm’ hefur verið
nefnt. Þegar fósturforeldrar og kynforeldrar
eru svipaðir að efnum og þjóðfélagsstöðu er
fóstursamningurinn ýmist gerður til að styi’kja
brothætt samband skyldmenna eða tengda-
fólks eða til að innsigla sáttargjörðir milli
óskyldra aðila. Ef fósturforeldrarnir voru rík-
ari en kynforeldrarnir er um ómagafóstur að
ræða vegna fátæktar hinna síðarnefndu.
Auk þessa koma ýmsar aðrar ástæður til eins
og Miller nefnir sjálfur. Fósturforeldrar geta
haft ýmsan hag af umsömdu fóstri. Þegar bam-
ið er erfingi mikilmennis eignast fósturforeldrið
tilvonandi höfðingja að fóstursyni eða tilvon-
andi höfðingjafrú að fósturdóttur. Algengast er,
þegar um frjálst fóstur er að ræða, að fóstur-
foreldrar afþakki lögbundið meðlag með barn-
inu. Með því verður höfðinginn skuldbundinn
fósturforeldrunum svo þeir hljóta að auki vernd
og velvilja hans. Þrælar, ambáttir og vinnufólk,
sem var orðið of gamalt eða heilsulaust til dag-
legra verka, gat komið að gagni og þar með
treyst stöðu sína með því að taka að sér bam
húsbóndans. Þar við bættist að fóstursyni bar
EFTIR GUÐJÓN INGA
GUÐJÓNSSON
Sú mynd, sem fornsögurn-
ar draga upp af börnum,
er furðuleg í augum nú-
tímamanna. Það, sem
stingur meðal annars í
augu, er hve algengt Dað
virðist hafa verið að or-
eldrar fælu öðrum uppeldi
barna sinna sem nú gæti
virst vera vottur um ástleysi
þeirra og vanhugsaðar
uppeldisaðferðir.
skylda til að verja fósturforeldrið í elli þess.
Svo virðist sem fóstru- og fóstrahlutverkið
hafi verið mikils metið og því hefur nokkur
upphefð falist í því. I þjóðveldislögunum Grá-
gás er gert ráð fyrir því að tekin sé borgun fyr-
ir að taka að sér ómaga. Auk þess sýna dæmin
að fósturforeldrar sinna almennt ekki öðrum
verkum en barnaumsjá. Líklega hefm' fóstur-
foreldri verið ábyrgt fyrir uppfræðslu barnsins
þegar það hafði aldur til. Fyrir utan verk-
menntun hefur bókmenntun orðið nauðsynleg í
kristinni tíð. Jón Viðar Sigurðsson bendir auk
þess á í greininni Börn og gamalmenni á þjóð-
veldisöld (Yfir íslandsála, 1991) að svo virðist
sem hvert mannsbarn hafi hlotið leiðsögn í
dróttkvæðum, enda báru allir Islendingar skyn
á þennan mai'gslungna kveðskap á miðöldum.
Bai'nauppeldi hefur því verið krefjandi starf.
Þegai' um var að ræða frjálst fóstur spöruðu
foreldrar þess sér aftur á móti uppihald barns-
ins. Miller bendir á að í raun geta foreldrar
barnsins haft fjölmargar ástæður til að senda
það frá sér. í Njáls sögu varð Ásgrímur Elliða-
Grímsson til dæmis Þórhalli, syni sínum, úti
um lögfræðinám með því að senda hann í fóst-
ur hjá Njáli. í íslendingasögunum eru dæmi
um að ódælir synir séu sendir á annan bæ til að
vernda heimilisfriðinn og að unglingsdætur séu
sendar burt til að forða þeim frá ungum, ást-
leitnum mönnum.
Vilja foreldra til að senda frá sér börnin sín
má einnig útskýra með tilliti til hagsmuna sam-
félagsins. I íslenskum og norskum samtímalög-
um er að finna reglur um skyldur og réttindi
fósturforeldra og fósturbarna annars vegar og
fóstursystkina hins vegar. Þessum reglum
svipar nokkuð til reglna um samband fóst-
bræðra. Else Mundal ályktar út frá þessu að
fósturkerfíð hafi verið liður í því að búa til eða
„falsa“ tengsí milli fólks, svipað og gert er með
fóstbræðralagi, og mynda þannig samstætt
samfélag. Höfðinginn bjó barni sínu í haginn á
óbeinan hátt með því að selja það í fóstur.
Fósturkerfið styrkti innviði samfélagsins með
því að draga úr flokkadráttum og það var öll-
um fyrir góðu, ungum sem öldnum. Drengh'
hafa að auki haft beinan efnislegan ávinning af
umsömdu fóstri þar eð þeir urðu erfingjar
tveggja feðra.
Miller er á svipuðum nótum. Hann leggur
hagsmunahjónabönd að jöfnu við fóstursam-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. ÁGÚST1998