Lesbók Morgunblaðsins

Date
  • previous monthSeptember 1998next month
    MoTuWeThFrSaSu
    31123456
    78910111213
    14151617181920
    21222324252627
    2829301234
    567891011
Issue
Main publication:

Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1998, Page 4

Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1998, Page 4
ISLENSKIR LISTAMENN A VÆNGJUÐUM SKÓM EFTIR INGUNNI ÞÓRU MAGNÚSDÓTTUR BANDALAGIÐ þótti umfram allt vera til komið fyrir atbeina Jóns Leifs, sem vildi rjúfa menningarlega einangrun heimalands síns. Hann var eld- huginn en hinir máttarstólparnir voru Gunnar Gunnarsson skáld, sem „vann verk sitt af skyldurækni og alúð“, og Guðmundur fjöllistamaður frá Miðdal, sem hafði þá sérstöðu að vera starfandi listamaður heima í fásinninu. Myndlýsing byggð á skáldaleyfi eftir Árna Elfar sýnir þá Jón Leifs, Gunnar Gunnarsson og Guðmund frá Miðdal ræða málin. Á morgun, 6. september, verður Bandalag íslenskra listamanna 70 ára. Jón Leifs var búinn að vera með all- an hugann við þessa félagsstofnun og hann var pottur- inn og pannan, en auk hans voru máttarstólparnir í þessum nýju samtökum Gunnar Gunnarsson skáld og Guðmundur Einarsson myndlistarmaður frá Miðdal. EINS og Hermes, sendiboði guð- anna, greip flugið ef mikið lá við, þá voru þeir vel nestaðir vængjuð- um hugsjónum, listamennimir sem haustið 1928 boðuðu fagnaðarer- indið: íslenskir listamenn samein- ist! - Þeir voru í raun boðberar nýrra tíma og nýrra viðhorfa til lista, menningar og þjóðfélags. Þessar boðber- ar áttu þó undir högg að sækja framan af og ís- lenskir listamenn voru mjög sundurleitur hóp- ur sem átti erfitt með að samræma hugmyndir sínar - en ætluðu þó (sumir tregir til) að gera með sér fyrrgreint bræðralag. Hér verður greint frá aðdraganda og stofnun samtaka listamanna á íslandi og byggt á áralöngu grúski undirritaðrar um það efni. í farteskinu Já, vel nestaðir voru þeir, því vissulega höfðu þeir af ýmsu að taka, listamennirnir sem dvalið höfðu langtímum erlendis og kynnst þeim suðupotti nýrra hugmynda sem bullaði og kraumaði í í menningarborgum Mið-Evrópu á árunum milli stríða. Ný menningarstefna átti rætur að rekja til aldarinnar sem leið. Þá þurftu miðevrópskir listamenn að skilgreina stöðu sína upp á nýtt. Þeir hálfhéngu í lausu lofti í breyttu samfélagi; að baki var lénskt bændasamfélag en þar með hurfu líka patrónar aðals og kirkju; framundan frelsi og sjálfstæði - en hvernig mátti nýta það - hvemig var hægt að vinna fyrir sér? Menn fundu leiðir: mynduðu listamannasamfélög, fylktu sér um nýjar, róttækar og ögrandi list- stefnur, gáfu út stefnuyfírlýsingar - manifestó. Borgirnar urðu brennidepillinn í menningar- byltingunni. Undir fyrra stríð var París mið- púnktur módemismans og í Þýskalandi var þýski expressjónisminn farinn að hafa mikil áhrif; Der Sturm, Der Blaue Reiter o.s.frv. Eyðilegging stríðsins og það siðferðilega skipbrot sem því fylgdi raddi braut fyrir ný og enn byltingarkenndari viðhorf. Dadaismi, surr- ealismi og svo rússneska byltingin - allt hafði þetta áhrif; menn urðu menningarlega herská- ir sem aldrei fyrr; listamenn millistríðsáranna eru því að mörgu leyti stríðsmenn - uppreisn- armenn gegn siðlausu samfélagi. Þetta á þó ekki alls staðar við, t.d. í Miinchen varð fremur afturhvarf til rómantískra liststefna - enda átti slíkt eftir að vaxa á millistríðsáranum í Þýska- landi með auknu fylgi nasismans. En í stórborgum á við París og Berlín blómguðust nýjar hugmyndir á öllum sviðum, ekki síst í menningu og list, þarna voru kross- götur alþjóðlegra menningarstrauma, strauma sem gátu orðið að mikilli elfí við þau ákjósan- legu skilyrði sem menningarlíf stórborga bauð upp á. Þá átti hin aldagamla evrópska kráar- og kaffihúsahefð sinn hlut að máli og auðveld- aði öll andleg samskipti, á slíkum stöðum hitt- ust menn og skröfuðu og skeggræddu um það nýjasta í bókmenntum og listum, þar lifnuðu nýstárlegar hugmyndir sem oftar en ekki urðu að nýjum stefnum og straumum í andlegu menningarlífi. Við slíkar aðstæður var lagður grunnur að samstöðu íslenskra listamanna, en á þriðja áratugnum vora þó nokkuð margir Is- lendingar í mennta- og framaleit víða um lönd. „Vor upphefð kemur að utan" Líkast til var það á berlínskri krá á áranum 1924-25 sem vísir að þessum stærstu menning- arsamtökum íslands tók að myndast. A krá þessari, Weinstube von Lutter & Vegner, hitt- ust að staðaldri nokkrir íslenskir listamenn, og trúlega einnig þýskir íslandsvinir, og ræddu um framtíð íslenskrar menningar og á hvern hátt íslenskir listamenn gætu tekið þátt í mót- un hins nýja samfélags sem þá var í deiglunni. - Það má sjá þá fyrir sér, við stórt dökkleitt borð í anda þýskra vínstofa, dreypandi á kaffi, ölkrús eða jafnvel bara blávatni, ef pyngjan leyfði ekki meir, „Stammtisch in zwangster Form“ [þröngur fastahópur], eins og Jón Leifs orðaði það í bréfi. Við þetta fastaborð vora engar hversdagslegar umræður í gangi, ekki hjalað um daginn og veginn, heldur brann mönnum á hjarta íslensk menning og list og framtíðin, sem var óskrifað blað. í skuggsjá fortíðarinnar má sjá, að sá sem talar af mestum eldmóði er tónskáldið Jón Leifs, höfuðsmiðurinn að hugmyndunum um mótun samtaka íslenskra listamanna - og þarna má einnig sjá skáldið Jóhann Jónsson, og fleiri íslendingar dvöldust þarna þá, þótt ekki verði þeir nafngreindir hér. Á þessum tíma var mikill áhugi fyrir nor- rænni menningu í Þýskalandi og í Berlín var starfandi félagsskapur, Vereinigung der Is- landsfreunde, sem ... er mesta ómynd ennþá, en þarf að verða að stórum og miklum menn- ingarfaktor. Komið hefur til mála að stofna „Ortsgruppe" félagsins í Berlín og halda reglu- lega fundi (t.d. mánaðarlega) og væri það þá að minnsta kosti dálítil byrjun. - Þetta má lesa í bréfí sem Jón Leifs skrifar frá Berlín á nýársdag 1925 til Guðmundar Ein- arssonar, sem þá var við myndlistarnám í Munchen; og í mars sama ár skrifaði Jón enn: Kæri landi! Nú erum við að stofna hér „Ortsgruppe" (staðardeild) íslandsvinafélags- ins. Við höfum haft 5 samkomur hingað til (í hverri viku eina) = „Stammtisch in zwangster Form“, til undirbúnings undir eitthvað meira. Hér í Berh'n voru meðlimir fyrst um 30 en eru nú um 50 og vaxa stöðugt. I Miinchen munu nú vera um 20 meðlimir og ættuð þið nú að stofna „Ortsgruppe“ og stækka hana. Það sem styður þá skoðun, að í vínstofunni í Berlín hafi stoðum verið rennt undir samtök ís- lenskra listamanna, er meðal annars bréf sem Kristmann Guðmundsson rithöfundur skrifaði Guðmundi Einarssyni, (en Guðmundur var, bæði þá og seinna, einn af aðalframmámönn- um listamannasamtakanna), frá Ósló, í desem- berlok 1925, en þar segir hann meðal annars: Hér sendi égyður undirskrifað eintak aflög- um Fje. ísl. listam. Sem norskur rithöfundur tel ég mjer heiður að því að vera boðinn þátt- taka í jafn góðum og þörfum fjelagsskap sem þessum, og mjer þætti vænt um ef ég gæti orð- ið honum til styrktar á einhvern hátt. Og hann talar áfram um „Fjelag ís- lenzkra listamanna“ sem rösklegt tím- anna tákn. Þetta sýnir að félagsstofnum hef- ur verið á döfinni, þótt að líkindum hafi hér verið um undirbúningsfélag að ræða sem aldrei komst raunverulega á laggimar. Að minnsta kosti liggja ekki fyrir heimildir um það. Menningarleg umrseða ó ísland Heima á Islandi þurfti víða að taka til hendi. íslensk menningarhugsun stóð á krossgötum að loknum fullveldissigrinum. Þjóðfrelsishug- sjónir höfðu átt hug allra, en nú gátu menn byggt á víðari heimssýn. Samt var við ramman reip að draga. Hið aldagamla kyrrstæða sveita- samfélag á íslandi hafði mótað ákveðna menn- ir.garhefð sem erfitt var að hrófla við. Þessi hefðbundna bændamenning náði langt út fyrir sveitir landsins, til dæmis náði hún inn á Al- þingi og átti þar flesta að fylgismönnum, en al- þingismenn voru flestir bændur, prestar, eða sýslumenn úr sveitunum. í sinni ágætu bók um Reykjavík kallar Guð- jón Friðriksson tímabilið frá stríði og fram að kreppu „glaða áratuginn“ og sýnir fram ú að fjölbreytni var mikil í bæjarlífinu, svo að mörg- um af gamla skólanum þótti nóg um. Tónleikar, leiksýningar, myndlistarsýningar, böll og kaffi- hús - allt virðist hafa verið til staðar. Þetta var samt ekki sú veröld sem allir vora að leita að og listamönnunum mínum þótti flest aumt og með sveitabrag í Reykjavík á 3ja áratugnum, og ekld síst það sem sneri að list og menningu. I Alþýðubókinni, sem kom út 1928, talar Halldór Kiljan Laxness um Reykjavík sem erfðamenningarlaust nýlenduþorp og segir að þar skrölti „skáld og listamenn" mestmegnis utanvið þjóðlífið, og þessi utangátta stétt minni helst á fornfygli þau frá öðram tíma jarðsög- unnar sem nú séu löngu útdauð. Svo bendir Halldór á leið til menningarlegra úrbóta; hér mætti í raun segja að viðhorf hins uppreisnar- gjarnari hóps Bandalagsmanna birtist í hnot- skurn - og vora þeir ekki beint vinsælir hjá öll- um fyrir bragðið: En ef dustuð væri hin kotroskna frekja og hinn klunnalegi loddaraháttur úr islenskum skáldum og listamönnum, og þeir mentaðir með eitthvert jákvætt framtíðarstarfssvið fyrir augum í samræmi við köllun þeirra, þá efast ég ekki um að nýta mætti þessa áttaviltu krafta og beina óverulegu tilgerðarskvaldri inn á brautir þjóðnýts dáðaskáldskapar. Kristján Albertsson skrifar grein í Vöku 1927 þar sem hann lýsir höfuðborginni sem „bænum, þar sem hugsað er og talað um kaup- gjald og gróða, gjaldþrot og sjóðþurrðir... - þar sem allt annað er ofar á baugi í almenn- ingshugsum en bókmenntir og andlegt líf.“ Og Þórbergur gefur bændamenningunni á baukinn í Bréfi til Láru árið 1924, þar má meðal annars sjá þetta þegar hann les yfir hausamót- unum á bændum: „Þið standið yfirieitt á heldur lágu menningarstigi. Sjóndeildarhringur ykkar er þröngur og lágt til lofts í hugmyndaheimi ykkar.“ Og hann brýnir menn til dáða: Oss vantar ekki menn, sem hugsa og breyta eins og allir aðrir. Og oss vantar ekki heldur 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. SEPTEMBER 1998

x

Lesbók Morgunblaðsins

Gerð af titli:
Flokkur:
Gegnir:
ISSN:
1670-3898
Tungumál:
Árgangar:
84
Fjöldi tölublaða/hefta:
4069
Skráðar greinar:
1
Gefið út:
1925-2009
Myndað til:
17.10.2009
Útgáfustaðir:
Efnisorð:
Lýsing:
Greinar um menningarmál, bókmenntir
Styrktaraðili:
Aðalrit:

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue: 5. september (05.09.1998)
https://timarit.is/issue/242849

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.

5. september (05.09.1998)

Actions: