Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1998, Side 14
SKRIÐA í Hörgárdal: Elsti skrautgarður landsins. Ljósmynd: Greinarhöf.
DAMSGARD-GARÐUR í Bergen, gerður fyrst 1720-30, en endurgerður á árunum 1960-90.
Gróðurinn í garðinum er að mestu mat- og kryddjurtir.
ISLENSKI SKRAUTGARÐURINN
EFTIR EINAR E. SÆMUNDSEN
Nokkur brot úr sögu íslenska skrautgarðsins frá land-
námi til 1950. Garðar nokkurra brautryðjenda urðu
landsþekktir, svo sem garður Guðbjargar í Múlakoti og
Skrúður Sigtryggs á Núpi, en elzti trjágarðurinn er á
Skriðu í Hörgárdal.
GARÐURINN við Alþingishúsið. Myndin er tekin 1895. Mynd: Þjóðminjasafn.
Francis Bacon, enskur heimspeking-
ur sem uppi var 1561-1626, ritaði
bók rétt fyrir aldamótin 1600 með
leiðbeiningum fyrir almenning í
hegðun. Þar fjallar hann m.a. um
garða og segir um garðinn.
„Fyrsta garðinn ræktaði Guð Al-
máttugur, og sannarlega er sú iðja
einskærasta gleði mannsins, hún hressir og
kætir anda hans best. Án garða eru allar hall-
ir og kastalar eins og vansmíð úr hrákavið".
Samkvæmt þessum gömlu heilræðum var
garðurinn himneskur staður, það fegursta
sem mannshugurinn gat skapað. Hugmyndin
er sótt í upphaf Biblíunnar þar sem sköpun
heimsins er lýst. Atburðurinn í aldingarðinum
Eden minnir okkur líka á hið fallvalta í henni
veröld ef við ekki förum eftir settum reglum.
Garðbyggingarlist þróaðist samhliða öðrum
listgreinum eins og byggingarlist á menning-
arsvæði okkar, hjá háaðli og hirðum. Blóma-
skeið þessarar listsköpunar stóð víðast hvar
um Evrópu allt frá miðöldum fram á þessa
öld. Stíleinkenni lystigarða féllu að stílum í
byggingarlist og öðrum listgreinum. Heims-
frægir garðar frá ýmsum tímum sögunar eru
víða varðveittir.
Frægastur er sennilega garðurinn og hallir
Versala í Frakklandi. Lúðvík 14. gerði Versali
að aðalbústað sínum 1661. Með stuðningi
helsta arkitekts hirðarinnar L. Vau og lands-
lagsarkiteksins Le Nortre var hafist handa
um að endurmóta umhverfi. Markmiðið var að
reisa glæsilegustu hallir og skrúðgarða allra
tíma. Byggingu Versala-garðsins lauk fyrir
aldamótin 1700 fyrir um 300 árum.
Hinn ósýnilegi garður,
frá landnámi til siðaskipta
Ræktunarsagan er margstofna og geymir
söguna um ræktun gróðurs til nytja og yndis.
Það sem hefur varðveist til okkar daga og
bendir til garðmenningar er ekki mikið að
vöxtum. Ýmislegt er þó til að minna okkur á
að saga garða á íslandi er eldri en 100 ára.
Þegar landnámsmennimir settust að á íslandi
báru þeir með sér menningararf sem þeir
hagnýttu í nýju umhverfi. Hvorir tveggja,
hinir norrænu landnámsmenn og hinir engil-
saxnesku þrælar þeirra, báru með sér rækt-
unarþekkingu og venjur úr sínum heimahög-
um, sem þróast höfðu um aldir. Nytjarækt
vegna heimilishalds s.s. til lyfjagerðar og
krydds í mat og drykk hefur því þróast hér-
lendis í upphafi sem blanda þessara tveggja
menningaarfleifða. Aður var landið ónumið og
hafði mótast án áhrifa mannsins. Vegna harð-
æris og harðræðis glötuðu nýbúamir ræktun-
arkunnáttunni smátt og smátt á miðöldum.
Garðbyggingarefni er jarðvegur, gróður,
vatn og önnur byggingarefni sett saman
þannig að úr því verði menningarleg heild.
Sérkenni byggingarefnisins er að það er lif-
andi og tekur breytingum.
Heimildir eru af skomum skammti um
sögu íslenska garðsins, sérstaklega garðsins
sem á þann tilgang helstan að gleðja og auka
á hamingju mannsins. Þó eru nokkrar heim-
ildir um tilvist garða á Islandi þekktar úr
fomum ritum.
Frægt dæmi úr Laxdælasögu er stefnumót
Guðrúnar Ósvífursdóttur í laukagarðinum þar
sem hún leggur á ráð með sonum sínum um
hefndir fyrir þriðja mann sinn. Ennfremur
koma fyrir í gömlum máldögum og gömlum
norrænum lagasöfnum dæmi þar sem garða
er getið eins og hvanngarða, laukagarða og
eplagarða.
Við biskupsstóla og í klaustrum hafa með
nokkurri vissu verið ræktaðar krydd- og
lækningajurtir í „laukagörðum" . Fyrsta
munkaklaustrið var stofnað á Þingeyrum
1133 og var af Benediktsreglu. Úr annálum er
vitað um laukagarð að Hólum í Hjaltadal á ár-
unum 1457-1525. Við fomleifagröft í Viðey á
árunum 1987-1994 er talið að komið hafi verið
niður á grunn Viðeyjarklausturs. Benda
fyrstu athuganir til þess að í Viðey hafi verið
klausturgarður á milli klausturbygginga sam-
kvæmt hefðbundnu munstri.
Á íslandi eru kunnar um 444 tegundir
blómplantna og byrkinga. í þeim hópi eru
tegundir sem berast með mönnum en einnig
þekktar lækninga- og kryddjurtir, auk þess
nokkrar skrauttegundir. T.d. vallhumall
(Achillea millefolium), kúmen (Carum carvi),
blákollur (Prunella vulgaris) og villilaukur
(Ailium oleraceum). Frjógreining jarðvegs-
sýna hefur staðfest þessi menningaráhrif við
upphaf landnáms. Það má því með nokkurri
vissu ætla að rætur íslenska garðsins, jurta-
garðsins, liggja aftur til landnáms íslands.
Meiðurinn helgi, hvernig þjáðtrá
fléttast inn i sögu islenska garðsins
í íslenskri þjóðtrú eru til sagnir um að upp
af leiðum systkina, sem rangíega höfðu verið
dæmd og tekin af lífi fyrir meinta blóðskömm,
hafi vaxið fegursta reyniviðartré sem tákn um
sakleysi þeirra. Þjóðtrú af þessum toga er
þekkt víða. Þekktasta sagan hérlendis sem
tengist slíku máli er af reyniviðnum í Möðru-
fellshrauni í Eyjafirði, eða meiðinum helga.
Til eru sagnir um að hann hafi staðið þar öld-
um saman og má rekja þær aftur til fyrir siða-
skipti. Þá hafði almenningur mikla helgi á
þessu tré og skreytti það með ljósum um jól
og var gengið syngjandi í kringum það og því
færðar gjafir. Sagt er að dýrkun þess hafi
verið bönnuð við siðaskipti og tréð fellt til að
koma í veg fyrir frekari dýrkun þess. En af
rótunum uxu nýir sprotar og reyniviðurinn
endurnýjaði sig. Líkt og um jurtagróður land-
námsmanna sem á afkomendur meðal okkar
nú, á reyniviðurinn úr Möðrufellshrauni fjöl-
marga afkomendur á lífi víðsvegar á landinu.
Til forna mun hafa verið klaustur að Skriðu í
Hörgárdal og er staðarins m.a. getið fyrir
þær sakir að þar hefur fundist villilaukur.
Þorlákur Hallgrímsson dannebrogsmaður
að Skriðu í Hörgárdal gerði garða við bæ
sinn á árunum 1820-1830 og gróðursetti í
hann trjágróður sem hann sótti víða að, m.a.
nokkrar reyniviðarhríslur. Garður Þorláks á
Skriðu er oft nefndur elsti trjágarður sem
heimildir eru um á íslandi og enn sjást
veggjabrot garðanna þar og feikilegar reyni-
viðar“eikur“.
Jónas Hallgrímsson náttúrufræðingur og
skáld kom að Skriðu þann 10. júlí árið 1839.
Hann skoðaði og lýsti garðinum í dagbók
sinni og nefnir sérstaklega uppruna reynivið-
arins. Hann skrifar í dagbók sína. „Hann
leiddi (Þorlákur) mig afar áhugasamur fram
og aftur um alla garða sína og sýndi mér þá;
meðal annars var hann sérstaklega ánægður
með fáein reynitré sem standa í mesta lauf-
skrúði; öll sprottin af hinni kunnu Möðrufells-
hríslu. Hún er ævagamall, stór og sjálfsprott-
inn reynir í Möðrufellshrauni í Eyjafirði, og
ganga af henni nokkrar þjóðsögur." Afkom-
endur reyniviðartrjánna á Skriðu í Hörgaár-
dal hafa farið víða. Reyniviður ættaður frá
Skriðu varð algengur á Eyjafjarðarsvæðinu í
lok nítjándu aldarinnar, í Hörgárdal og á
Akureyri. Hríslur frá Skriðu voru sendar suð-
ur til Reykjavíkur 1894 þegar garðurinn við
Alþingishúsið var gerður og að Núpi við
Dýrafjörð um 1910 og víðar. Það má segja, ef
allt þetta er rétt og satt, að nútíma trjárækt
til yndis og prýði á íslandi eigi rætur aftur til
miðalda í gegnum meiðinn helga.
Hinn skráði garður, þekking
á ræktun endurvakin
Sautjánda öldin og öll átjánda öldin ein-
kenndust af tilraunum í garðrækt. Þekking
flyst aftur til landsins með ungum mennta-
mönnum og dönskum embættismönnum.
Séra Bjöm Halldórsson í Sauðlauksdal
(1721-1792) hóf fyrstur manna skipulegar
ræktunartilraunir og ritar um þær. Hann hóf
ræktun kartaflna árið 1758. Eggert Ólafsson
og Bjami Pálsson ferðuðust um landið á áran-
um milli 1750-60 og gerðu úttekt á högum
lands og lýðs og lýstu í stóra riti.
Eggert Ólafsson var mágur séra Björns í
Sauðlauksdal og dvaldi nokkur ár í Sauð-
lauksdal 1760-64 við ritun ferðabókarinnar og
hvatti hann í skrifum mjög til ræktunarfram-
kvæmda. Hann segir frá því að Björn gerði
sér „lystihús" í einum kálgarði sínum. Það var
jafnt á allar hliðar, þakið ferhyrnt og hafði
pýramídalögun, en efst var áttstrendur
hnappur. Mustarð gróðursetti hann við hlið
hússins, sem teygði anga sína upp á þak þess.
I forsælu mustarðslundarins í sólarbreiskju
sumarsins, verður maður að ímynda sér, að
Eggert Ólafsson hafi ort, „Lystihúskvæðið".
Laufa byggja skyldi skála
skemmtilega sniðka’ og mála,
í lystigarði ljúfra kála,
lítil skríkja var þar hjá,
Fagurt galaði fuglinn sá;
týrar þá við timbri rjála,
á tóla smíða fundi;
listamaðurinn lengi þarvið undi.
Vín á milli mustarðsstofna,
manninn hressti krafta-dofna,
margur söng við sólar ofna,
og sendi tóninn greinum frá,
fagurt galaði fuglinn sá;
Fyrstu sýnilegu skrautgarðarnir
Á Akureyri mun garðrækt fyrst hafa skotið
rótum í þéttbýli. Hans W. Lever er talinn
hafa byrjað kartöflurækt á Akureyri. Árið
1808 fékk hann útmælt garðstæði í brekkunni
fyrir norðan Búðargil og hóf kartöflurækt
sem skilaði strax góðum árangri. Aðrir bæjar-
búar fetuðu í fótspor hans og fáum árum síðar
voru kartöflugarðar bæjarbúa framan í
brekkunum famir að setja svip á bæinn, sem
þeir hafa gert æ síðan.
Reykjavík fékk kaupstaðarréttindi 1786 og
fór þar smátt og smátt að aukast byggð. Þar
efldist stjórnsýsla jafnt veraldleg sem andleg
t.d. í kjölfar þess að biskupsstóll og Lærðis-
kóli flyst til Reykjavíkur. Embættismenn og
menntamenn sem ferðast höfðu utan til náms,
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. NÓVEMBER 1998