Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1998, Blaðsíða 20

ARTHUR RIMBAUD; GULL-
GERÐARMAÐUR ORÐSINS
MYNDSKREYTING eftir sænska súrrealistann Max Walter Svanberg við Ijóð eftir Rimbaud.
EFTIR
BERGLINDI GUNNARSDÓTTUR
„Til hans liggja þræðirnir úr öllum áttum
nútímaskáldskapar."
Jón Oskar
„Sköpunin byrjar með sársaukafullum
aðskilnaði við guð og upphafi nýs, sjálf-
stæðs vilja, í þeim tilgangi að þessi að-
skilnaður megi snúast í einskonar samein-
* ingu sem er háleitari en séð verður upp-
haflega."
The Mystic Will, H.H. Brinton
„Einu sinni, ef ég man rétt, var lífmitt
stöðug veisla þar sem sérhvert hjarta
opnaðist og öll vín flóðu.
Kvöld eitt faðmaði ég fegurðina - mér
fannst hún vera bitur - og ég vanvirti
hana.
Ég stælti mig andspænis réttvísinni.
Ég flýði. Ó nornir, ó eymd, ó heift, ég
hef skilið fjársjóð minn efth■ í ykkar
höndum...
Égheftært upp vonina innra með mér.
í þögulu stökki skuggalegs dýrs hef ég
- brotlent og kæft alla gleði... “
Úr Árstíð í Víti
FRANSKA skáldið Arthur
Rimbaud (1854-1891) lifði fýrstu
tuttugu ár ævinnar í einum alls-
herjar draumi um skáldskapinn;
hann lagði lífið á metaskálar hans,
hann sá það í því ljósi sem hann
óskaði og það sjálft var fjarri þeim
draumi og óskum. Skáldskapurinn
var bæði lausn hans á lífinu og frá lífinu, það
var hans tæki til að nálgast það og fara frá
'því um leið. En hann meðtók aldrei lífið; þeg-
ar hann rétti að því höndina særði hann sig.
Hann hryllti við lífínu, fann til óbeitar og
snerist gegn því. Um síðir bræddi sólin af
honum vængi draumsins og hann hrapaði of-
an í sitt eigið víti sem bíður allra skálda þeg-
ar þau fljúga of hátt og tapa vitinu eða lífinu
eða hvorutveggja. Þetta er einskonar ritúal
sem fer framhjá flestu fólki og samfélagið
lætur sig engu varða, ósýnileg fórnfæring,
borin uppi af innri ástríðueldi, sem hefur það
markmið að skapa gersemar úr þjáningunni
án þess að nokkur átti sig á því.
Seinnihluta ævinnar, tæplega átján ár, ein-
setti hann sér að lifa án drauma um annað en
hið jarðbundnasta af öllum hlutum: að safna
að sér auði í viðskiptum á harðdrægan hátt
við frumstæðustu og erfiðustu skilyrði í Af-
*ríkuríkinu Abyssiníu. Sá auður sem hann dró
saman við illþolanlegar aðstæður og með
vafasamasta hætti, þar sem hann stundaði
m.a. vopnasölu og var að einhverju leyti við-
riðinn þrælasölu, varð að engu við ótímabær-
an dauða hans. Sú auðlegð sem hann hafði á
unga aldri skapað úr draumum sínum blés
aftur á móti út eins og risavaxinn loftbelgur,
tröllaukið skýjafar, og talar enn til allra
þeirra sem eru ungir, bráðlátir og fullir af
óþoli yfir lífinu í hinum vestræna hluta jarð-
arinnar.
Undir lok ævi hans fóru menn að uppgötva
gildi þess sem hann hafði skrifað, en fyrir
hann var það um seinan og hann lét sér fátt
um finnast. Hann hafði snúið endanlega baki
við skáldskapnum. „Fjandinn hafi ljóðlist-
^ina,“ sagði hann: „Merde pour le poesie.“ Og
því til staðfestingar brenndi hann öll handrit
sín. Honum hafði verið rækilega hafnað og
sýndur mikill kuldi þegar hann gaf út fyrstu
ljóðabókina sína, Árstíð í Víti, og það íyrirgaf
hann ekki. Slíkt er alltaf viðkvæmt og hann
var of stoltur, en líkast til einnig óöruggur.
Hann stóð berskjaldaður í ljóðunum og að
auki var formið og tónninn með öðrum hætti
en þá tíðkaðist. Ennfremur stóð hann á
krossgötum og hafði háð mikið sálarstríð.
Honum fannst sem öll hans lífsstefna fram að
þessu væri illilega rangsnúin, allt frá því
hann einhenti sér út í yrkingarnar af því of-
stæki og krafti sem einkenndi eðlisfar hans.
^Hann sýndi ljóslega í ljóðunum innri baráttu
við djúpstæðan efa og mikla trúarþörf þar
sem hann dæmdi sjálfan sig vægðarlaust, en
einnig heiminn. Samt sem áður er niðurstað-
an sú að efinn sigrar og hann hafnar trúnni.
Óvíst er þó að hann hafi þá jafnframt afneitað
skáldskapnum; ef til vill var það ekki fyrr en
honum hafði verið hafnað af bókmenntaheim-
inum í París.
Afdrifaríkt uppgjör hans við fortíðina fól
ekki síst í sér sambandsslit hans við eldri
skáldbróður sinn, Paul Verlaine. Það var að
öllum líkindum ástarsamband, auk þess sem
þeir voru sálufélagar. Rimbaud virti Verlaine
mjög sem skáld, en hann dáðist að hálfvöxn-
um piltinum og skynjaði snilligáfu hans. Sam-
an gengu þeir allar götur Parísar og Lund-
úna og landvegi þar á milli, niðursokknir í
eina hugðarefni sitt, skáldskapinn, talandi
stöðugt og yrkjandi; algerlega horfnir inn í
þennan heim sem getur veitt svo mikið al-
gleymi, frábitnir með öllu hinum ytri heimi
og fullir fyrirlitningar á honum. A þessum
tíma urðu skil í skáldskap þeirra beggja, og
franskri ljóðlist um leið, slík var örvunin sem
þeir veittu hvor öðrum að þeir hafa báðir ver-
ið tvíefldir. En um leið hafði vinátta þeirra
þær skuggahliðar sem fylgja samböndum
sem samfélagið leyfir ekki, og á þessum tíma,
um 1870, var kynvilla talin höfuðsynd. Báðir
urðu að gjalda grimmilega fyrir það, en að
auki voru þeir fullkomnir skýjaglópar, frá-
hverfir almennri vinnu og lifðu að mestu á
peningum sem móðir Verlaine sendi þeim.
Endalok sambandsins urðu harmsöguleg og
Rimbaud stóð uppi með l£f í rústum í víðtæk-
um skilningi þess orðs, tæplega tvítugur að
aldri. Hann snýr baki við öllu því sem hann
hafði trúað á, þar með talið ljóðlistina. Það
voru hans stærstu mistök að margra mati.
En hver furðar sig á því? Hver sækist eftir
stöðu skáldsins í samfélagi þar sem efnisleg
gildi ein eru virt og eftirsótt? Allur fjöldinn,
sem flýr áþján hins veraldlega heims yfir í
andlega heima fegurðar og tilfinninga, sýnir
þó og sannar að það sé manninum nauðsyn;
hann lifir ekki á brauði einu saman. Og núna
er enn harðar vegið að ljóðskáldum en á dög-
um Rimbaud; það er eins og verið sé smám
saman að ryðja þeim úr vegi, þurika út þenn-
an miðil; menn eru að glata hæfileikanum til
að njóta ljóða. Jafnvel forlögin sjálf ganga
fram fyrir skjöldu að forsmá þau. Rimbaud
gekk í flokk fjandmanna sinna er hann gekk
peningahyggjunni á hönd; þar hafði hann
ekki erindi sem erfiði því skáldið var of ríkt í
honum.
Tími morðingjanna
Arið 1946 kom út bók eftir bandaríska rit-
höfundinn Henry Miller; The Time of the
Assassins, nefnist hún. Þessi bók er stúdía
um franska skáldið Arthur Rimbaud, en
einnig um Skáldið og listamanninn í heimin-
um; hinn skapandi anda. Miller þekkir sjálfan
sig í Rimbaud og hann finnur í honum
erkitýpu allra skálda á þessum síðustu tím-
um. Viðhorf Millers er að sönnu litað af þeim
tíma er hann lifir; það er tími seinni heims-
styrjaldarinnar og þeirra eyðingarafla sem
þá ríkja þegar rödd skálda fer lágt og
drukknar í drunum atómsprengjunnar. Af
þeim sökum er sýn hans myrk. Þetta eru
Heltímar og hann kallar eftir skáldskap sem
nær að heyrast í gegnum þann vágný sem
þeim fylgir, en lýsir jafnframt efasemdum
um að slíkt sé gerlegt. Hann finnur til sakn-
aðar eftir þeim tímum þegar skáldskapurinn
náði eyrum manna svo um munaði og hann
sér í Rimbaud slíkt skáld og fer býsna djúpt í
skoðun sinni. í franska skáldinu eru svo
sterkar andstæður og líf hans svo mótsagna-
kennt að hann verður enn athyglisverðari
fyrir bragðið. Þetta er bæði varnarskjal fyrir
Rimbaud og einnig hlutlæg lýsing á mannin-
um og skáldinu, á hinu stórbrotna verki sem
hann lét eftir sig, en einnig þeim stórbrotnu
mistökum sem hann gerði og hvernig hann
íyrirgerði sjálfum sér. Þetta er líka nöpur
ádeila á vestrænt samfélag frá hans dögum
til okkar; samfélag sem útskúfar andlegum
stórmennum sínum, gerir úr þeim utangarðs-
menn og betlara. Hér á eftir hef ég valið
nokkur brot úr bók Millers til að gefa hug-
mynd um efnistök hans og skoðun á skáldinu
Arthur Rimbaud.
„Sú veröld sem Rimbaud leitaði ungur var
ógerleg. Hann gerði hana lifandi, auðuga og
leyndardómsfulla til að bæta upp missi þess-
ara eiginleika í veröldinni sem ól hann ...“
„Þegar Rimbaud hafnaði lífinu innra með
sér gaf hann sig á vald myrku afli sem stjórn-
ar gangi jarðarinnar. Með því að neita að
Arthur Rimbaud
hefja sig yfir (transcend) þær aðstæður sem
hann fæddist til dæmdi hann sig til óþolandi
kyrrstöðu. Klukkan stöðvaðist bókstaflega
fyrir honum. Þaðan í frá hlaut hann að
„drepa tímann", eins og við segjum af óbæri-
legri nákvæmni, án þess að vita af því. Engu
máli skiptir hversu önnum kafinn hann er;
loftvogin sýnir eintóman lífsleiða. Athafna-
semin undirstrikar einungis tengslaleysi
hans. Hann er orðinn eitt með þvi tómi sem
hann áður reyndi að brúa með efnislausum
regnboga fullkomleikans..."
„Eina björgunarvonin sem hann viður-
kennir er frelsi. Og frelsið í hans tilviki þýddi
dauðann, eins og hann komst að raun um.
Enginn hefur sýnt okkur jafnvel og
Rimbaud að frelsi hins einangraða einstak-
lings er einskær hilling. Einungis sá maður
sem hefur losað sig úr viðjunum þekkir frels-
ið. Slíkt frelsi verður maður að vinna sér inn.
Sú frelsun gerist smám saman; það er hæg
og harðsótt barátta þar sem skuggaverurnar
eru kveðnar niður. Þeim verður ekki útrýmt
með öllu því draugar eru alltaf jafnraunveru-
legir og sá ótti er vekur þá upp. Til að þekkja
sjálfan sig er, eins og Rimbaud ráðlagði í sínu
fræga Bréfi um sjáandann, nauðsynlegt að
losa sig við árana sem herja á mann ...“
„Allt sem okkur er kennt er lygi,“ mót-
mælti Rimbaud á æskuárum sínum. Hann
hafði rétt fyrir sér, fullkomlega rétt. En það
er okkar köllun á jörðu að berjast gegn lygi
uppfræðslunnar með því að sýna fram á
sannleikann sem býr í okkur. Jafnvel ein og
sér getum við gert kraftaverk. En mesta
kraftaverkið felst í því að sameina alla menn
á vegum skilningsins. Lykillinn er Kærleikur.
Harðneskjulega sem það hljómar, verða
menn að kenna á og yfirvinna allar lygarnar,
blekkingarnar og svikin, en í sameiningu með
öðrum. Þetta ferli gengur undir því stranga
nafni: fórn..."
„“Gylltu fuglarnir sem flögra úr skuggan-
um af ljóðum hans!“ Hvaðan komu gylltu
fuglarnir hans Rimbaud? Og hvert stefna
þeir? Þeir eru hvorki dúfur né gammar; þeir
byggja loftin. Þeir eru einkalegir sendiboðar
sem skriðu úr eggjunum í innstu myrkrum
og var sleppt lausum í logabirtu uppljómun-
arinnar. Þeir líkjast í engu dýrum loftsins, né
heldur eru þeir af englakyni. Þeir eru hinir
fágætu fuglar andans sem ber við himin og
fljúga frá einni sól til annarrar. Þeir eru ekki
fangaðir í ljóðunum heldur veitt frelsi þar.
Þeir hefjast á vængjum algleymisins og
hverfa í logann.
Undirselt þörfinni um algleymi er skáldið
eins og litfagur og ókennilegur fugl, fastur í
ösku hugsunarinnar. Ef honum tekst að
frelsa sig er það til að takast á hendur fórnar-
flug til sólarinnar. Draumarnir um endur-
sköpun veraldarinnar eru aðeins endurómur
af örum púlsslögum hans sjálfs. Hann ímynd-
ar sér að heimurinn muni fylgja honum, en
svo sér hann skyndilega að hann er einn.
Aleinn, en þó umkringdur sköpunarverkum
sínum sem styðja hann í því að færa hina
æðstu fórn. Hið ógerlega hefur gerst; sam-
ræða höfundarins við Skaparann hefur verið
fullkomnuð. Og héðan í frá mun söngurinn
heyrast yfir aldirnar, verma hjörtun, fylla
hugskot hvers manns... Maðurinn lítur ekki
til sólar án tilgangs; hann krefst ljóss og hita,
ekki fyrir skrokkinn sem hann kastar burt
einn dag heldur fyrir sína innri veru. Mesta
þrá hans er að brenna í algleymi, að sameina
sinn litla loga eldhafi alheimsins ...
Ein sköpun kallast á við aðra; í eðli sínu er
hún einn og sami hluturinn. Bræðralag
manna felst ekki í því að hugsa eins, eða gera
það sama, heldur í þeirri viðleitni að lofa
sköpunarverkið. Söngur sköpunarinnar rís
upp af rústum veraldlegrar athafnar. Ytri
maðurinn deyr í þeim tilgangi að afhjúpa
gyllta fuglinn sem þenur vængi sína á leið til
guðdómsins...“
•20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. NÓVEMBER 1998