Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Page 5

um að bendla sig við Þórdísi og hafi sjálfur
komið umtali á kreik: „þá segi ég hann af
sjálfum sér uppdiktað hafa það er hann um
greind efni hefur tala mátt, item það hann
um annarra manna orðróm hér skrifar."
Hann skorar á Magnús að leggja fram vitnis-
burði skynugs fólks eða aðrar sannanir um
„ósæmileg blíðskapar atvik eða óleyfileg ein-
mæli“ og það að Þórdís hafi „þrálega gengið
einmana" í hús Arna og verið þar heilan
mánudag. Sú dvöl, fullyrðir Arni, var í viður-
vist biskups og konu hans, systur hennar, og
stóð aðeins hluta dagsins. Ekki neitar hann
því að þar kunni hann að hafa sagt eitthvað
sem Magnúsi var á móti skapi en um nánari
samvistir við Þórdísi hefur hann það eitt að
segja að hann krefjist sannana og spáir því
að þær geti engar orðið: „Hér vantar ekki til
að gjöra mig að vændismanni, nema bevís-
ingar um það, að ég af þessu fyrrskrifuðu
valdur sé: þeirra krefst ég hér í dag af
Magnúsi, og komi þær eigi fram (sem þær að
eilífu ei munu), þá krefst ég af yður, dóm-
endur, og beiðist, að þér mér fyrir þessa
ósæmd af honum eftir lögum rétt dæmið.“
Víðar í kærunni boðar Árni það sama og ít-
rekar eftir alla tólf liði hennar að dómsmenn
ákvarði sér skaðabætur og sektir. Hann læt-
ur þung orð falla og segir um eitt atriðið:
„Hefur svo þessi hans bréfsgrein auðsýni-
lega í þann máta sín upptök af fáheyrðri ill-
mennsku og óalmennilegri girnd til að
ósæma aðra.“
Ummæli á borð við aðdróttanir Magnúsar
voru alvarlegt mál og á Vatnsleysuþingi dag-
inn eftir var tekið hart á orðum Jóns Snorra-
sonar prentara, sem í ölæði hafði sagt um
Guðmund nokkurn Jónsson: „Helvískur út-
burðarungi, helvískur hundur, helvískur
kartnaglarson, farðu suður í Garðahraun og
finndu þá helvíska útburðina bræður þína og
systur þínar.“ Arni var miklu fínni maður en
Guðmundur og hlutu sektir Magnúsar til
konungs og skaðabætur handa honum sjálf-
um að verða háar. Dómsmenn, allt nágrann-
ar og kunningjar Magnúsar, efuðust ekki um
að orð hans væru saknæm. Ekkert kom fram
„ósæmilegt sem Þórdís hefði í frammi haft
með þessari þrálegri göngu í hús Secreter-
ans.“ Ekki taldist sannað að hún hefði verið
ein á ferð og ekkert benti til þess að fullyrð-
ingar Magnúsar ættu við rök að styðjast.
Farið var að beiðni Ai-na um úrskurð sektar
við hvert atriði, til að mynda um þá staðhæf-
ingu hans að Þórdísi hafi brugðið við komu
Árna í Bræðratungu: „eftir því að Magnús
Sigurðsson auglýsir engar bevísingar til
þessara sinna skemmilegra bréfs orða þá
dæmum vér hann sekan fjórum mörkum við
konung, en Secreteranum sitt fullrétti."
Ekki treystu dómsmenn sér til að meta full-
réttið og vísuðu því til alþingis, líkast til
vegna þess að þeim þótti hann vera mikils-
verðari en aðrir Islendingar. Fjórum liðum
kærunnar var vísað til alþingis og frekari
framburðar Magnúsar þar, ef einhver yrði,
en í hinum atriðunum voru konungi dæmdar
einar 20 merkur í sekt og Árna átta fullrétti.
Lögmenn áttu nú málið, litlir vinir Árna þeg-
ar hér var komið sögu.
Á alþingi 1704 gat Magnús ekki fært sönn-
ur á að Árni hefði sig „án saka hatað“ og
hafði annars ekkert um málið að segja. I
bréfi til lögmanna fyrir þingið hafði Magnús
lýst því að hann hefði haldið að tregða Þór-
dísar að koma aftur í Bræðratungu stafaði af
því að Árni hefði snúið henni gegn sér. Hefði
Árni lagt sér lið við að fá hana aftur í
Bræðratungu hefði hvorki sér né öðrum
dottið í hug að nokkuð væri á milli þeirra.
Þegar gengið var á hann í lögréttu um sann-
anir gekk hann burt og var ófáanlegur til að
koma aftur, en sagðist ekki hafa meint þau
orð að Þórdís sæti í sínu forboði í nálægð við
menn sem lítið bættu orðstír hennar. Hér-
aðsdómur var staðfestur að mestu leyti. Bréf
Magnúsar átti ekki að koma Árna til niðrun-
ar eða óvirðingar, heldur vera „dautt og
maktarlaust.“ Fyrir óbænir og ósæmileg orð
bar Magnúsi að greiða tvö hundruð á lands-
vísu til næsta holdsveikraspítala. Árna var
dæmt „besta lögmannsfullrétti" eða jafngildi
tólf marka, en ekki er ljóst af alþingisdómi
hversu mörg fullréttin áttu að vera. Við
þetta bættist að Árna var dæmdur kostnaður
upp á hálft þriðja hundrað samkvæmt ná-
kvæmu yfirliti sem hann lagði fram um laun
fyrir þjóna sína, stefnuvotta og skrifara,
' pappír, hestaleigu og hey með meiru vegna
réttarhaldanna. Ekki lagði hann mat á eigin
fyrirhöfn og tók það sérstaklega fram. Þetta
átti Magnús að reiða af hendi fyrir næstkom-
andi Mikjálsmessu eða 29. september. Hann
fór því vægast sagt illa út úr málaferlunum
og hafði heldur engu getað svarað um ákæru
sína á hendur Benedikt Einarssyni um að
hafa rænt Þórdísi frá Bræðratungu og tekið
með sér gullfesti og linda. Þeim áburði
, - '3 "3
L
gpJt-pj
íl
ÞÝÐING Árna á bréfi Magnúsar í Bræðratungu til tengdamóður sinnar sumarið 1704.

C21298619
SAMKVÆMT LOOOM MR.36
S.MAf 1936
SEÐLABANKI
(SLANDS
EITT hundrað króna seðill með mynd af Árna Magnússyni var í umferð frá ársbyrjun 1981
fram á haust 1995.
Magnúsar hafði verið hnekkt með dómi á
Vatnsleysu og hlaut sá úrskurður staðfest-
ingu í lögréttu.
Innheimta skaðabóta
Af Árna hálfu fór fyrri hluti ársins 1705 all-
ur í þras við Magnús í Bræðratungu, sem
neitaði að borga. Skaðabæturnar voru Árna
jafn mikilvægar og dómurinn. Sveina sína,
Benedikt Einarsson og Þórð Þórðarson,
sendi hann til Bræðratungu í febrúar að
krefja Magnús um skuldina. Magnús bauð
helming Baldursheims við Mývatn upp í
skaðabæturnar en Árni afþakkaði. Hann vissi
sem var að Þórdís hafði látið kyrrsetja þá
eign og aðrar jarðir Magnúsar á Norðurlandi
vegna skuldar hans við hana. Vigfúsi Hann-
essyni sýslumanni skrifaði Árni 21. apríl
1705, bað hann um að taka vanrækslu Magn-
úsar til dóms og bauðst til að borga dóms-
mönnum úr eigin vasa. Sæmd hans var að
veði og ákafinn eftir því. Á Vatnsleysuþingi 1.
maí krafðist Árni þess að Magnús greiddi
skaðabæturnar og bætti við kostnaði af mál-
inu frá og með alþingi árið áður. Nú reiknaði
hann sjálfum sér greiðslu fyrir ómak og erf-
iði. Magnús mætti ekki frekar en árið áður og
þóttust menn vita að hann væri farinn úr
sveitinni, jafnvel úr sýslu. Árni krafðist þess
að eignir hans yrðu gerðar upptækar upp í
skaðabætur og kostnað af málinu, sem sífellt
jókst. Það var samþykkt og Magnús að auki
dæmdur í sekt til konungs fyrir að hafa
hvorki farið eftir dómi lögmanna árið áður né
mætt á þetta þing. Daginn eftir fór Árni þess
á leit við sýslumann að hluti úr Bræðratungu
yrði tekinn upp í skuldina og samdægurs
fylktu þeir liði til að gera það. Kostnaður af
aðförinni nam 111 álnum, sem Árni bætti
samviskusamlega við skuld Magnúsar. Jafn-
framt tók hann saman heildarreikning og var
skuldin orðin nákvæmlega 20 hundruð.
Magnús fór í felur þegar sýslumaður og
Árni höfðust að í héraði en svaraði ávallt að
bragði. Viðbrögð hans við þessum aðgerðum
voru að stefna Vigfúsi sýslumanni til alþingis,
en ekki Árna. Erindrekarnir hittust á alþingi
um sumarið og áttu að vanda mörgum erind-
um að gegna. Stefna Magnúsar var tekin fyr-
ir 14. júlí 1705. Árni bauðst til að mæta
óstefndur í lögréttu og lagði til að þeir Magn-
ús gerðu skriflega grein fyrir málstað sínum.
Því neitaði Magnús. Hann var viðstaddur
þegar málið var tekið fyrir en gufaði upp áð-
ur en fjallað var um það aftur tveimur og
fjórum dögum síðar. Lögmenn báðir, Sigurð-
Þegar þetta gerðist var Magnús farinn ut-
an til að fá leiðréttingu mála sinna fyrir
hæstarétti. Hann veðsetti Bræðratungu
kaupmanni á Eyrarbakka 1. ágúst 1706, vafa-
lítið upp í ferðakostnað. I Kaupmannahöfn
safnaði hann skuldum og fékk 50 ríkisdali hjá
kaupmanni einum 5. mars fyrir tíu hundruð í
jörðinni. Árni fullyrti síðar að óvinir sínir á
íslandi hefðu hvatt Magnús til ferðarinnar og
öfundarmenn sínir í Kaupmannahöfn útvegað
honum Jón Torfason til aðstoðar. Hann var
fyrrum skrifari Árna (sjá bls. 164), en
lengstaf óreiðumaður sem síðast vorið 1706
hafði orðið að leysa úr fangelsi. Magnús
veiktist í Kaupmannahöfn úr ótilgreindum
kvilla og lést um miðjan mars 1707, en hafði
þá gefið Jóni umboð til að fylgja málinu eftir.
Muller amtmaður getur þess í bréfi til Gyld-
enlöve stiftamtmanns 22. mars að Magnús sé
látinn og líklega hafi Jón biskup Vídalín haft
fulla ástæðu til að frelsa mágkonu sína frá
barsmíðum bónda síns. Muller útskýi-ir því til
stuðnings að hann hafi komið í veg fyrir að
Magnús seldi þrjár jarðir undan konu sinni.
Þremur vikum síðar tók hann samt undir
beiðni Jóns Torfasonar um hæstaréttar-
stefnu á þeim forsendum að örðugt væri að fá
nógu marga óvilhalla menn í dóm um málið á
íslandi vegna ítaka Ái-na og biskups.
(Hér er fellt úr, en aftar í kaflanum segir
svo:)
Ástarsamband eða illmælgi?
Spyrja má af hverju Árni reiddist þegar
hann las bréf Magnúsar. Vissi hann upp á sig
sökina eða ofbauð honum ósvífnin og lygarn-
ar? Er hægt að skera úr um það? Halldór
Laxness var hikandi í fyrstu um það hvort
hann ætti að láta Arnas og Snæfríði vera
elskendur í íslandsklukkunni og í allra fyi-stu
atrennu að lýsingu heimsóknarinnar í kot
Jóns Hreggviðssonar gn'pur hún aðeins fyrir
andlit sitt „og riðaði við, eins og hún ætlaði að
hníga niður.“ Orðum sínum beinir hún ekki
til Arnasar og talar ekki við neinn sérstakan:
„Drottinn hjálpi mér, sagði hún. Mér ætlar
að líða fyi'ir brjóst. Hversvegna erum við
komin híngað í þetta skelfilega hús? Guð
Drottinn! Guð Drottinn!" Halldór marg-
breytti þessum setningum við vinnu sína
næstu mánuði. Hann breytti fjórum sinnum
„Vinur“ í „Arnas“ eða „Aj-nas“ í „Vinur“ og
velti því fyrir sér hvort Snæfríður ætti að
leggja hendur um háls eða axlir honum. Hug-
boð um náið samband birtist hins vegar upp-
haflega nokkru aftar þar sem Snæfríður seg-
ir við Jón Hreggviðsson á alþingi: „ég sendi
þig dauðadæmdan á fund Arnæusar með
þessum jarteiknum og segið honum að þótt
hann sinn kærleik slíti fyrir það sem er meira
vert. . . þá muni ég elska hann. . . meðan
nokkur lífsneisti hrærist í brjósti mínu.“ Til
samræmis við þetta gerði Halldór setninguna
í koti Jóns líkari því sem sjá má í einkunnar-
orðum kaflans úr fyrstu útgáfu verksins, því
nú vissi Halldór hvað hann vildi: „Snæfríður
hin fagra greip fyrir andlit sitt og sneri sér ►
—--------------------------yn^jfULÍ ■----------
ur Björnsson og Lárus Gottrup, samþykktu
að Árni væri viðstaddur. Magnús fékk engar
undirtektir við aðfinnslur sínar um rekstur
málsins og Árni lagði fram fimm bréf hans
sem öll þóttu ganga út á ósannaðan áburð um
„óvirðingarlega hneykslunarvæna, óleyfða
umgengni og atlot“ hans og Þórdísar. Tvö
varnarskjöl Magnúsar þóttu fremur auka en
afplána hneykslið. Þann 22. júlí var dæmt að
fyrir varnarskjöl sín og „hneykslunarleg
ófrægðarbréf' skyldi hann borga Árna 300
dali til viðbótar við sektina frá því árið áður,
sem og kostnað samkvæmt reikningum Árna.
Það var tvöföldun á skaðabótum og gott bet-
ur. Aukið var við sektir til konungs og Magn-
úsi gert að borga sýslumanni hálft þriðja
hundrað í kostnað vegna stefnunnar til al-
þingis. Þetta átti hann að borga í þremur
hlutum, að mánuði liðnum, að miðjum vetri
og loks á fardögum árið eftir.
Benedikt Einarsson fór með alþingisdóm-
inn í Bræðratungu og var gerður út til inn-
heimtu í ágúst, en aftur í janúar og júní 1706.
Á alþingi þá um sumarið fékk Árni pata af
því að Magnús hefði fengið vegabréf til að
fara til útlanda og spurði í stuttu bréfi hvort
hann hefði skipað sér umboðsmann á Islandi.
Vigfús sýslumaður las þetta yfir Magnúsi,
sem svaraði samdægurs að það stæði ekki til.
Um miðjan október stefndi Árni Magnúsi til
Vatnsleysu eina ferðina enn og lagði fram
nýja kostnaðaráætlun á þingi 2. nóvember.
Magnús sást hvergi og daginn eftir voru
teknir upp gripir sem hann hafði komið fyiir
í geymslu að Drumboddsstöðum. Árni hafði
upp í síðasta reikninginn og meðal fémætis
sem hann hreppti voru Biblía, íslensk sögu-
bók, leirkrús með tinloki, kista með ónýtu
loki og tvær sagir.
Hæstiréttur
UPPDRÁTTUR af Skálholti árið 1784. Hugsanlega bjó Árni í gestahúsunum en eins víst er að
húsaskipan hafi breyst verulega frá því hann var á staðnum.
I ~

LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998 5