Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Blaðsíða 9

eins sett mig inn í hvernig analýsu á tóni með
tölvu er háttað, en það eru svo margar breyt-
ur og manneskjan er ennþá miklu hæfari en
vélin til að finna út úr þessu. Pað hefur sýnt
sig að þeir sem hafa notað nútímatölvutækni
við þetta hafa ekki komist neitt nær þeim sem
treysta bara á tilfinninguna."
Ný gullöld f fiðlusmíðum
„Formið sjálft náði fullkomnun á hundrað
árum en svo er útfærslan síbreytileg og fer
eingöngu eftir hæfni. Það hefur til dæmis oft
verið talað um hver galdurinn hafi verið hjá
Stradivari, hvernig hann hafi getað gert svo
frábæra hluti. Pað eru til óteljandi goðsagnir
um að hann hafi látið viðinn liggja í keytu og
mykju en í raun er þetta mjög einfalt; hann
var bara góður og hafði mjög mikið næmi á
efnið og líka fagurfræðina. En það verður að
segjast að fiðlusmíði hefur legið á frekar lágu
plani í ein 150 ár. Það er ekki fyrr en fyrir um
þrjátíu árum að það fer eitthvað að fara af
stað aftur og nú má segja að ný gullöld sé haf-
in í faginu. Og það er ekki vegna tækniþróun-
ar eða framþróunar í vinnsluaðferðum heldur
vegna þess að nú hefur vaknað aftur hrifning
á handverkinu og fiðlusmiðir eru famir að
íýna í hugarfar og anda gömlu meistaranna í
stað þess að gera innantómar eftirlíkingar.
Það gerist eitthvað í kringum upplýsinguna
og iðnbyltinguna, vinnutilhögunin breytist og
heimspekin og hugarfarið á bak við það að
gera hluti tekur stakkaskiptum. Menn fara að
framleiða mjög nákvæmar eftirlíkingar af
klassísku hljóðfærunum í massavís en huga
ekki að hugsuninni á bak við hvert einstakt
stykki. í dag er vissulega til fjöldaframleiðsla
á fiðlum en hún þjónar því hlutverki að skaffa
ódýr byrjendahljóðfæri. Þeir fiðlusmiðir sem
stunda nýsmíði af alvöru í dag hafa náð því
takmarki að smíða fiðlur sem hljóma jafn vel
og mörg gömul hljóðfæri sem einungis fáir út-
valdir geta leyft sér að eignast vegna þess hve
dýr þau eru.
Á endurreisnartímanum, þegar megnið af
þessu verður til, þá hefur fólk svo víða sýn. Þá
lærir til dæmis enginn málaralist án þess að
vera liðtækur í stærðfræði og stjörnufræði.
Núna er þessi tilhneiging meira að segja kom-
in upp aftur í akademíska heiminum, að reyna
að koma í veg fyrir of mikla rýni í þröngt við-
fangsefni, því fólk er búið að kafa svo djúpt í
sérhæfingu að það vantar stundum tilfinningu
fyrir annarri kunnáttu. I dag er fólk sem hef-
ur bakgrunn í fleira en einu fagi yfirleitt talið
verðmætara en þeir sem hafa einblínt á eitt,“
segir Hans.
Hluti af starfinu að stníða
verkfserin sjálfur
Á veggjum, borðum, í skápum og skúffum á
vinnustofu Hans má sjá allskyns undarleg
verkfæri. Hver hlutur á sér sinn stað, kannski
eins gott, því ekki er plássið mikið. Sporjárn
og holjárn af öllum stærðum og gerðum og
heflar, frá allstórum til agnarsmárra, eru þar
áberandi. Megnið af þessum verkfærum smíð-
ar Hans sjálfur. Hann segir að margt af þess-
háttar verkfærum sé einfaldlega ekki til og
það hafi líka lengi vel verið talinn hluti af
starfinu að smíða verkfærin sjálfur. Hann tel-
ur það heldur ekki eftir sér, segir það mjög
gaman. Hann sýður líka sjálfur allt lakkið
sem hann ber á hljóðfærin, úr ýmiskonar olí-
um og kvoðum. „Eg hef farið eftir sextándu
og sautjándu aldar handritum sem lýsa gerð á
lakki og það er dálítið gaman að sjá að hefðin í
því kemur úr málaralistinni og líka úr gull-
gerðarlist. Það er skemmtilegt við þetta starf
að því fylgir svo mikil ævagömul kunnátta og
nánast ekkert er keypt tilbúið. Maður fylgir
öllu alveg frá upphafi til enda og kynnist öll-
um efnunum. Svo er mjög mikið sem lærist
aðeins af reynslunni og tilfinningunni fyrir
efninu.“
Vex í mögrum jarðvegi hátt
wppi í fjöllwm
Ekki verður farið út í það í smáatriðum hér
hvernig strokhljóðfæri verður til en ekki væri
þó úr vegi að grennslast fyrir um upphafíð,
þ.e. efniviðinn og hvaðan hann kemur. Efni-
viðurinn er fyi-st og fremst greni, sem er not-
að í framhluta hljóðfærisins, brjóstið eins og
það er kallað, og hlynur, sem er notaður í hlið-
arnar og bakið. En það er ekki sama hvar
trén vaxa. Fiðlusmiðir leita helst fanga á
Balkanskaganum, fyrrverandi Júgóslavíu og
þar í grennd, og í svissnesku, frönsku og
ítölsku Ölpunum. „Þar eru trén ekki í svo
mikilli hættu, því þessi svæði standa of hátt til
þess að verða fyrir áhrifum af súru rcgni,“
segir Hans. „Ég sker ekki viðinn sjálfur, það
er til fólk sem sérhæfir sig í að fara upp í fjöll
og leita að efni, sem gæti hugsanlega verið
betra en annað í hljóðfæri. Þetta er viður sem
vex mjög hátt uppi í fjöllunum í frekar mögr-
um jarðvegi og þarf að hafa svolítið fyrh' því
að vaxa. Svo er kannski ekki nema eitt af
20-30 trjám sem hægt er að nýta í hljóðfæri.
Morgunblaðið/Golli
AÐ vígslutónleikunum í Listasafni íslands loknum lét Bernardel-kvartettinn hljóðfærin í hend-
ur nemendum Tóniistarskólans í Reykjavík. Hér sjást María Huld Sigfúsdóttir, sem tekur við
annarri fiðlu af Gretu Guðnadóttur, Guðmundur Kristmundsson, sem afhendir Valgerði Ólafs-
dóttur víóluna, og Auður Hafsteinsdóttir, sem afhendir Hildi Ársælsdóttur fyrstu fiðlu. Auk
þess tók Sólrún Sumarliðadóttir við sellóinu af Bryndísi Höllu Gylfadóttur.
Morgunblaðið/Þorkell
FIÐLUSMÍÐAMEISTARINN á vinnustofu sinni.
Þegar efnið hefur verið fundið til er
eftir að verka það. Og það tekur tím-
ann sinn. Yfirleitt þarf að þurrka
viðinn í 12-15 ár. Viðurinn er á
hreyfingu þegar hann er að þorna
og ef smíðað er úr honum nýjum
þá springur hann og afmyndast,"
segir Hans. Sjálfur fer hann á
staðina þar sem búið er að taka
efnið og byrjað að þurrka það og
þar velur hann úr. Hann segir
það geysimikla vinnu að leita í
stöflunum og finna réttu spýt-
urnar. Þá taki fiðlusmiðimir
efnið, berji í það og hlusti eft-
ir tónum, athugi hvað það er
þungt og hart, bíti í það og
geri allar hundakúnstir.
Eins og að naga ferska möndlu
Aðspurður hvort hann sé liðtækur fiðlu-
leikari segist Hans geta spilað á öll hljóðfær-
in sem hann smíðar en hann verði þó aldrei

aðan hefi^0/9 Hans not
bess arf u ^ ^9nai-€>
að h*fla ytri u Sniáan hei^
,hvelfingunaeLnl?s™a
.... a fíðiu
nemn smlhng-
ur. „Það er gaman að tala við
músíkanta, þeir lýsa tóni stundum
skringilega. Eg man til dæmis eftir því
svo
einu
sinni þegar júgóslavneskur fíðluleikari var að
lýsa tóni ákveðins strengs á fiðlu. Hann sagði
„Þessi E-strengur, hann er alveg eins og...
að naga ferska möndlu.“ Mér fannst þetta
mjög skrýtið en ég skildi samt svolítið hvað
hann var að meina - það er svona svolítið
beiskt. Svo nota þeir alls konar lýsingarorð
eins og t.d. blautur, dimmur, dökkur, kaldur,
hlýr og grænn. Þetta er svo persónulegt,
maður þarf eiginlega að þekkja manneskjuna
til þess að vita hvað orðin þýða. Svo þarf tón-
listarmaðurinn líka að læra að lifa með hljóð-
færinu, því þetta er jú eins og ákveðin
symbíósa." Hans segist oft læra mjög mikið á
samvinnunni við hljóðfæraleikara þegar hann
er að fínstilla hljóðfæri. „Stundum tek ég í
sundur og breyti til þess að aðlaga hljóðfærið
hljóðfæraleikaranum. Núna er ég að smíða
selló fyrir Bryndísi Höllu Gylfadóttur og við
ætlum að fara alla leið, komast eins nálægt
því sem hún er að leita að og við getum. Það
er auðvitað erfitt, en samt mjög skemmtilegt,
sérstaklega ef fólk hefur alveg ákveðnar hug-
myndir.“
Fjögur ár eru liðin frá því að fiðlusmíða-
meistarinn og fjölskylda hans fluttust heim
til íslands eftir tólf ára dvöl í Lúxemborg. í
Lúxemborg hafði hann vinnuaðstöðu í kastala
frá tólftu öld og segir það hafa verið eitt æv-
intýri. „Þar hafði ég líka möguleika á að ein-
beita mér algerlega að smíðinni. Ég gerði
ekkert annað en að smíða í öll þessi ár en hér
verð ég aðeins að taka viðgerðir með. Ég er
þó að reyna að losna út úr því hægt og síg-
andi. Þegar ég var yngri gat ég aldrei gert
hvort tveggja en nú er ég orðinn skipulagð-
ari,“ segir hann.
Elska þær allar jafnt
Að því kom að heimþráin sagði til sín og þá
var stefnan tekin á Reykjavík. Fyi'st hafði
Hans aðstöðu til bráðabirgða í húsi Ríkisút-
varpsins við Efstaleiti en hélt jafnframt
vinnuaðstöðunni í kastalanum. Það var svo
ekki fyrr en á liðnu sumri að hann sótti það
sem eftir var í Lúxemborg og flutti alla starf-
semina á vinnustofuna við Þingholtsstræti.
Þrátt fyrir að þar minni fátt á tæknivæddan
nútímann hefur fiðlusmíðameistarinn haslað
sér völl á Netinu. Þar má finna ýmsan fróð-
leik um verk hans og fiðlusmíðar almennt, á
slóðinni http://www.centrum.is/hansi. Þá er
verið að leggja síðustu hönd á leikna heimild-
armynd um fiðlusmíðar, sem Fríða Björk
Ingvarsdóttir, bókmenntafræðingur og eigin-
kona Hans, skrifaði handrit að, og Steinþór
Birgisson leikstýrði en tónlistin er í höndum
Jónasar Tómassonar. Myndin, sem er tekin á
vinnustofu Hans í kastalanum í Lúxemborg,
verður frumsýnd í Sjónvarpinu í byrjun
næsta árs.
Hans hefur ekki alveg tölu á þeim hljóð-
færum sem hann hefur smíðað og eru nú í
notkun víða um heim. Hann segir þó að þau
séu örugglega vel á þriðja hundraðið. Megnið
af pöntununum kemur frá útlöndum en hann
hefur einnig smíðað fyrir íslenska tónlistar-
menn. „Nei, ég elska þær allar jafnt,“ segir
Hans þegar hann er spurður hvort eitthvert
hinna fjölmörgu hljóðfæra sem hann hefur
smíðað sé honum kærara en önnur. „Og þó,
kannski eru það ein eða tvær fiðlur sem ég er
ánægðari með en aðrar, fagurfræðilega séð
eða sem hljóma sérstaklega mikið eða sterkt.
En það er samt engin ein sem stendur upp
úr,“ segir hann svo.
Líkamsbygging
fiðlun nar
OFT er talað um að hús hafí sál - en það hefur fíðlan líka.
Sálin í fíðlunni er grenipinni sem er sniðinn til að passa ná-
kvæmlega á milli baks og framhluta fiðlunnar að innan-
verðu. Hún stillir ákveðna krafta, sem verka á þunna skel
skrokksins, í jafnvægi og er hægt að stemma tóninn að ein-
hverju leyti með því að færa hana til. Og hvort sem menn
trúa því eður ei, þá er sálin sett í með svokallaðri sálartöng.
Fiðlan hefur fleiri Iikamshluta sameiginlega manninum,
ef svo má að orði komast. Þannig liefur hún t.d. bak, brjóst
og háls. Hans hefur á orði að nauðsynlegt só að finna góð ís-
lensk heiti yfir hina ýmsu liluta hljóðfærisins, því sum
þeirra orða sem nú eru notuð séu bæði óþjál og útlenskuleg.
Orð eins og bak, háls og stóll séu góð og gild, en gripbretti,
strengjahaldari og stillipinnar séu miður falleg. Þá gengur
framstykki fíðlunnar undir ýmsum nöfnum, svo sem brjóst,
bringa, dekk og hljómbotn.
Á meðfylgjandi teikningu af fíðlu má sjá misgóð íslensk
heiti hinna ýmsu líkamshluta hennar og gilda þau einnig
fyrir lágfiðlu og selló en á þeim eru hlutföll og stærð þó
önnur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998 9