Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Qupperneq 12

TÍMAMÓT t sjávarútvegi. Skömmu eftir aldamótin voru fyrstu vélarnar settar í báta á ísafirði. Hér eru tveir þeirra, Frægur (gamli) og Sigurvon.
laust land, skip gátu ekki lagst að bryggju í
Reykjavík og farminn varð að flytja í land í
róðrarbátum. Pað gat því tekið allt að þrjár vik-
ur að landa salti úr saltskipum, sem voru oft
lestuð allt að 800 tonnum af salti. Róðrabátarnir
gátu borið 4 til 8 tonn í ferð og því þurfti fjölda
ferða til þess að landa úr fullfermdu saltskipi.
Þegar farmurinn var kominn á land tók við
flutningur á handvögnum og hestvögnum. Eyr-
arvinnan var því mannaflsfrek en þó var fram-
boð vinnuafls yfirleitt meira en eftirspumin.
Erlendar hugmyndir í réttindamálum al-
mennings voru að festa rætur í íslensku þjóðfé-
lagi í upphafi aldarinnar og launþegar rétt að
gera sér grein fyrir því að þeir áttu umsagnar-
rétt um kaup og kjör. Verkamannafélagið Dags-
brún er stofnað hinn 5. janúar 1906 og var til-
gangur félagsins m.a. að „koma á fót betra
skipulagi að því er alla daglaunavinnu snertir,
að takmarka vinnu á ölium sunnu- og helgidög-
um.“ Ungmennafélagshreyfingin, sem átti upp-
runa sinn í þjóðemisvakningu Þjóðverja á 19.
öldinni barst með hinum erlendu menningar-
straumum til landsins á fyrstu ámm aldarinnar
og fyrsta ungmennafélagið stofnað í janúar 1906
á Akureyri. A næstu áram nær þjóðemisvakn-
ing Islendinga hámarki. Eitt af markmiðum fé-
lagsins var ,Að reyna af fremsta megni að
styðja, viðhalda og efla allt það, sem er þjóðlegt
og rammíslenzkt.“
Bilaöld hefst
Á þessum fyrsta áratug aldarinnar fá lands-
menn fyrst nasasjón af þeim tækninýjungum
sem eiga eftir að verða stór hluti af daglegu lífi
fólks þegar líður á öldina, fyrsta bifreiðin kom
til landsins í júni 1903 og hafði fjárlaganefnd Al-
þingis veitt D. Thomsen konsúl 2000 króna
styrk til þess að gera tilraun með hvort hægt
væri að nota bifreið á vegum landsins. Þessi til-
raun tókst illa, bíllinn bilaði oft og hafði ekki
nægilegt vélarafl til þess að komast upp brekk-
ur enda af gamalli gerð. Talið var að nýrri gerð
hentaði betur íslenskum aðstæðum. Þó tókst að
aka bifreiðinni austur til Eyrarbakka og Stokks-
eyrar en ferðin gekk heldur skrykkjótt. Næsta
bifreið kom til landsins 1907 og var það stór-
bóndinn Magnús Sigurðsson á Grund í Eyjafirði
sem flutti til landsins vöruflutningabifreið.
Bifreiðin vóg um fjögur tonn og fullfermd fimm
og hálft tonn. Vélin reyndist of máttvana og
vegakerfíð of veikburða fyrir slíkt ferlíki. Þessi
tilraun fór því einnig út um þúfur.
Árið 1906 vora lifandi myndi fyrst sýndar á
íslandi. Var það í Bárubúð og stóð Ólafur John-
son og Co fyrir þessari nýjung. Hafði fyrirtækið
fengið myndimar eða rúllurnar (filmur, sem
kallaðar era) að láni frá útlöndum.
Ymsir þættir í mannlegu lífi sem okkur þykja
sjálfsagðir og eðlilegir í dag töldust nýlunda í
samfélagi aldamótanna. í aldarbyrjun voru
kirkjubrúðkaup fátíð í Reykjavík. I október
1901 vora gefin saman brúðhjón í Dómkirkjunni
í Reykjavík og var það aðeins í annað sinn á því
ári sem slík athöfn var framkvæmd. Athöfnin
fór einnig fram á óvenjulegum tíma á okkar
mælikvarða, eða klukkan 6 á mánudagskvöldi
en samt sem áður bar að svo mikið af forvitnum
áhorfendum að lögreglu þurfti til að í’yðja brúð-
hjónum og gestum braut.
fátækt og stéttaskipting
Mannréttindi sem við nútímafólk teljum sjálf-
sögð og eðlileg í dag vora það ekki á þessum
tíma. Þjóðfélagið tók fyrst og fremst mið af
hagsmunum eignamanna. Það var talið eðlilegt
að þeir sem borguðu til samfélagsins hefðu
einnig mest að segja um hvernig því væri
stjórnað. Réttur fátæklinga var lítill og þeir
urðu að sætta sig við ýmiskonar misrétti af
hálfu yfirvalda. Tryggvi Emilsson segir frá því í
æviminningum sínum að foreldrum hans hafi
verið vísað frá Andakflshreppi í Borgarfirði
vegna „fyrirsjáanlegrar" ómegðar. Fjölskyldan
fluttist þá til Akureyrar og mátti gera sér að
góðu eitt herbergi upp í risi og að deila eldhúsi
með annarri bamafjölskyldu. Engin upphitun
var í húsinu nema frá eldavélinni sem stóð frami
á gangi. Bera varð allt vatn upp örmjóan stiga,
skólpið borið út í fjöru og þar var losað úr úti-
kömrum og náttgögnum. Fjaran lyktaði því illa
nema þegar rok var og öldumar náðu að
hreinsa burtu óþverann. Þvottur var þveginn úti
undir húsvegg sumar sem vetur. Foreldrar
Tryggva vora í fyrstu heppin þvi næga vinnu
var að fá og vann faðir hans í fiski sextán tíma á
dag, sem þótti mjög eðlilegur vinnutími. Hann
fékk aftur á móti aldrei laun sín í peningum
heldur sem úttekt í verslun fyrirtækisins.
Verkamennirnir voru þannig algjörlega háðir
vinnuveitendanum sem gátu endurheimt hluta
vinnulaunanna í formi álagningar á söluvaming.
Þegar illa áraði fór svo að starfsmenn urðu
vinnuveitendanum skuldugir. Þegar svo var
komið fyrir fóður Tryggva kom maður frá versl-
uninni í fylgd lógregluþjóns og tók af þeim kúna
Skjöldu upp í skuldina. Þar með var þessi stóra
fjölskylda svipt mjólkinni sem var þeim svo
nauðsynleg, en foreldrar Tryggva eignuðust
átta börn á ellefu áram, sem ekki var óalgengt
fyrir tíma aðgengilegra getnaðarvarna. Um
þessi jól þurfti fjölskyldan að leita á náðir fá-
tækrafulltrúa til þess að fá að borða. Það tók
föður Tryggva tvö ár að koma sér upp annarri
kú.
Stéttaskipting var mikil og skólamenntun
fengu aðeins þeir sem komu frá efnuðum fjöl-
skyldum. Hjá hinum ríku ríkti íburður og sums
staðar allt til staðar sem hugurinn girntist,
hljóðfæri, bækur, myndir og málverk, hlutir
sem almenningur gat ekki látið sig dreyma um
að eignast fyrr en löngu seinna.
Álengisbann og lög um
barnafræðslu
Flutningi valdastofnana inn í landið fylgdi
aukin tilhneiging til forsjárhyggju, menn töldu
sig getta læknað samfélagsleg mein með boði og
bönnum. Árið 1905 var samþykkt þingsályktun-
artillaga um aðflutningsbann á áfengi, og skyldi
það taka gildi 1912 og algjört sölubann 1915.
Kosið var um þetta samhliða alþingiskosningum
1908 og urðu úrslit þau að með aðflutningsbanni
vora 4900 en 3250 á móti. Þingið samþykkti svo
framvarpið sem lög árið 1909.
Árið 1907 voru sett lög um fræðslu barna en
fyrir þann tíma hafði foreldram verið í sjálfs
vald sett hvort þeir sendum börn sín í skóla. Því
fór það mest eftir efnahag foreldranna hvort
þau nutu kennslu. I lögunum segir að öll börn
skuli hafa lært að lesa og skrifa um 10 ára aldur.
Oll börn á aldrinum 10-14 ára vora gerð skóla-
skyld. Framvarpið var upphaflega lagt fram á
þinginu 1905 en margir þingmenn voru tregir til
þess að taka svo afdrifaríkt skref enda var ríkis-
valdið hér að seilast inn á svið mannlífsins sem
alltaf hafði verið á óskoruðu yfirráðasvæði fjöl-
skyldunnar sjálfrar, þ.e. uppeldi barna.
Það er á þessum fyrsta áratug aldarinnar sem
konum leyfist í fyrsta sinn að setjast á skóla-
bekk í Lærða skólanum í Reykjavík. 1904 var
sett bráðabirgðareglugerð um hinn almenna
menntaskóla í Reykjavík. Þar segir að hann eigi
þegar því verður við komið að vera samskóli fyr-
ir stúlkur jafnt sem pilta. Þetta sama ár settist
fyi'sta stúlkan á skólabekk menntaskólans. Það
var Laufey Valdimarsdóttir, þá 14 ára gömul og
lauk hún stúdentsprófi árið 1910. I fyrsta út-
skriftarhópi Kennaraskólans, sem tók til starfa
1908 voru 12 stúlkur. Árið 1908 fékk Bríet
Bjarnhéðinsdóttir samþykkta tillögu í bæjar-
stjórn Reykjavíkur um að stúlkur fengju að
læra að synda og nytu sömu fyrirgreiðslu og
drengir í þeim efnum. Kvenréttindafélag ís-
lands hafði verið stofnað árið áður og var mark-
mið þess að konur fengju full stjómmálaréttindi
til jafns við karlmenn en í upphafi aldarinnar
höfðu konur aðeins kosningarétt til sveitar-
ALDAMÓTAANDINN. Mikil íþróttavakning
varð eftir aldamótin samhliða stofnun ung-
mennafélaganna. Fornkappar voru dáðir,
menn stigu á stokk og strengdu heit. Meðal
þekktra íþróttakappa voru glímumaðurinn
Sigurjón Pétursson, síðar kenndur við Ála-
foss og sundmaðurinn Benedikt Waage, sem
er á myndinni, Lárus Rist sem synti yfir Eyja-
fjörð og glímukappinn Jóhannes Jósefsson.
ÞETTA SÁST enn á fyrsta ári aldarinnar í
Reykjavík: Aldraður vatnsberi rogast með
vatnsföturnar. Einfalt hjálpartæki var vatns-
grind, en þá tækni hefur vatnsberinn ekki til-
einkað sér. Saga Reykjavíkur I
STÓRBRUNI varð á Akureyri 1901 og brunnu
þá 12 stórhýsi, enda ekkert slökkvilið til.
Gamlar myndir, Norðri 1956
stjórna, en ekki Alþingis. Þessi réttur var þó
mun þrengri en karlmanna en giftar konur
höfðu ekki kosningarétt. Það er fyrst 1907 sem
konum í Reykjavík og Hafnarfirði er með sér-
stökum lögum veittur kosningaréttur og kjör-
gengi til bæjarstjórnar til jafns við karlmenn og
um landið allt 1909, þar með einnig giftum kon-
um. Á öðram sviðum áttu konur langa vegferð
fyrir höndum í jafnréttisátt, t.d. tíðkaðist að
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 21. NÓVEMBER 1998