Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1999, Blaðsíða 4

vitni um framsækni og djörfung þeirra bænda
sem þolað höfðu harðindi og skort en þrátt
fyrir fátæktina gætti hvorki undirlægjuháttar
né auðmýktar í beiðni þeirra til Vestmanna-
eyjakaupmanns. Svo virðist sem Bryde hafí
bænheyrt bændur í Mýrdal því hann hefur
forgöngu með að senda vöruskip til Víkur
sumarið 1887.
Hinar háværu raddir um verslun í Vík bár-
ust í eyru Olafs Pálssonar á Höfðabrekku,
þingmanns Vestur-Skaftfellinga, en hann
lagði fram frumvarp á Alþingi um löggildingu
verslunarstaðar í Vík. Þótti undrum sæta síð-
ar meir að slíkt framvarp kæmi fyrir eyru Al-
þingis þar sem aðstæður til verslunar hafa ef-
laust þótt í lakara lagi að mati samtíðar-
manna. Uppi hafa verið raddir um að ef þing-
menn hefðu þekkt til aðstæðna í Vík hefði
staðurinn aldrei fengið leyfí til verslunar. En
eflaust hafa harðindi fyrri ára sett svip sinn á
umræðuna þar sem einangrun og fátækt
knúði fram bætta þjónustu við brjóstumkenn-
anlegt bændasamfélag sýslunnar. Frumvarp-
ið var samþykkt, þrátt fyrir að það mætti
harðri andstöðu Magnúsar Stephensen,
landshöfðingja (sem borinn var og barnfædd-
ur á Höfðabrekku í Mýrdal) og var Vík lög-
giltur verslunarstaður með staðfestingu frá
hans hátign 2. desember 1887.
Pélur Bryde hefur verslunarrekstur
í Vík í Mýrdal - Blánefsbúð
Upphaf verslunar og viðskipta í héraðinu
átti sér stað á sjó úti þar sem menn versluðu
beint við kaupskipin og fóra vöraskipti þannig
fram milli skipa þegar gott þótti í sjóinn. Eins
og áður sagði hafði Pétur Bryde kaupmaður
forgöngu um að senda vöraskip til Víkur um
1887 að beiðni bænda í Mýrdal og var það upp-
/ /
LJÓSMYND Ólafs Jónssonar, verslunarmanns hjá Halldórsverslun, af húsum Brydesverslunar í kringum aldamótin, áður en búðin var
kiædd bárujárni. í vesturenda Brydesbúðar er íbúð, en búð í austurendanum og geymslurými á milli. Framan við húsin má greina brautar-
teina sem notaðir voru til að koma varningi úr fjörunni í pakkhúsið. Eins og sjá má hefur ekki orðið mikil breyting á ytra útliti hússins.
Þjóðminjasafn íslands, ÓJ 208.
EFTIR SIGRÚNU LILJU EINARSDÓTTUR
Verslunarhús Brydesverslunar er eitt af elstu timburhúsum
á Suðurlandi, líklega næst Húsinu á Eyrarbakka. Um
tveggja ára skeið hefur verið starfrækt menningarfélag
um varðveizlu og endurbyggingu gamla verslunarhússins
sem hefur gegnt ýmsum hlutverkum í áranna rás.
UTUNDIR, í vestanverðu
Víkurþorpi, hefst saga
byggðar á Víkursandi á of-
anverðri síðustu öld en þar
standa enn fyrstu húsin í
þorpinu, þar á meðal versl-
unarhús hins danska gróss-
era og etatsráðs Johans
Peters Thorkelin Bryde. Hús þetta var upp-
haflega gamla Godthaab-verslunin í Vest-
mannaeyjum, byggð 1831 en var flutt til Vík-
ur 1895 er Bryde setti á fót fastaverslun í Vík.
Ef ekki hefði orðið af flutningi þessum hefði
gamla verslunarhúsið horfið undir hraun í
gosinu 1973, líkt og önnur eldri hús á sama
svæði. Vart fyrirfinnast eldri timburhús á
Suðurlandi, nema þá helst Húsið á Eyrar-
bakka. Saga þessa húss er allsérstæð og má
því telja að í kringum þetta verslunarútibú
Brydes hafi risið upp byggð í Víkurþorpi.
Byggðarsaga Víkur er haria óvenjuleg fyrir
þær sakir að ekki þóttu skilyrði fyrir byggð
nægilega hagstæð á sendinni fjörunni, hvað
þá að staðurinn þætti kjörinn til verslunar og
viðskipta, að ógleymdri sjósókn, sökum hafn-
leysu.
Um tveggja ára skeið hefur verið starf-
rækt menningarfélag um varðveislu og end-
urbyggingu gamla verslunarhússins en
bygging þessi hefur að geyma menningar-
söguleg verðmæti sem kjölfesta byggðar í
Vík. Félagsskapur þessi hefur séð um að
fjármagna endurbyggingu hússins með utan-
aðkomandi styrkjum og er verkið vel af stað
komið en þó eru mörg handtök enn óunnin.
Hlutverk hússins hefur breyst í áranna rás.
Þótt ekki verði krambúðarrekstur framtíðar-
hlutverk byggingarinnar þá mun gamla
verslunin gegna hlutverki menningarhorn-
steins í héraðinu og fræða fólk um sögu og
horfna menningarhætti liðinna ára er þorpið
var í myndun. Hér verður stuttlega klifað á
sögu þessa merka minnisvarða, aðdraganda
sem eftirmála og varpað ljósi á staðarhætti
og daglegt líf í Vík í lok síðustu aldar sem og
byrjun þeirrar tuttugustu.
Ótið og harðindi í
Vestur-Skaftafellssýslu
Á árunum 1881-1887 geisuðu mikil harð-
indi á íslandi. Kuldakast og með afbrigðum
slæmt árferði árið 1881 áttu eftir að hafa ör-
lagaríkar afleiðingar fyrir landsmenn af öll-
um stéttum og stöðum, kotbændur sem höfð-
ingja. Bændur í Vestur-Skaftafellssýslu voru
mestmegnis fátækir leiguliðar enda flestar
jarðir í eigu ríkisins. Grasbrestur var mikill
þannig að forðaheimtur brugðust þar eð eng-
in spretta var á túnum sökum kulda, fjárfell-
ir varð mikill og klaki fór ekki úr jörðu. Haf-
ísinn hjúfraði sig upp að landi, ísbirnir ráf-
uðu um bæi og gerðu mikinn usla og jökul-
fljótin börðust við að éta af ræktuðu landi
austan Mýrdalssands. Búfénaður féll um-
vörpum úr hor sökum fóðurskorts og lands-
mönnum fækkaði í heild um 2,1% á árunum
1880-1890. í Vestur-Skaftafellssýslu fækkaði
fólki um 11,75%. í Mýrdal nam fækkunin
5,6%, í sveitunum milli Sanda 15,4% þar af
mest í Meðallandi - 24,1%, allt að því fjórð-
ungur íbúanna. Af þessum tölum að dæma er
glöggt hægt að sjá hversu mikið afhroð
Skaftfellingar hlutu af þessum harðindum
miðað við aðra landshluta, enda mátti ekki
miklu muna að mun meiri mannfellir yrði í
sýslunni sökum fátæktar og fæðuskorts.
Gjafakorni útdeilt meðal sveltandi
alþýðunnar - Víkurbsendur hef ja
vörupantanir frá Bretlandi
I Danmörku sem og víðar um Norðurlönd-
in var sett á fót söfnunarnefnd í því skyni að
safna gjafakorni til handa sveltandi íslend-
ingum og átti Pétur Bryde, seinna verslunar-
eigandi í Vík, sæti í nefndinni. Á áranum
1882-1884 var síðan gjafakorni útdeilt til
sveltandi fólksins en þó var einn þrándur í
götu. Til þess að fá sinn skammt þurfti hver
JOHANN Peter Thorkelin Bryde, kaupmaður
og grósseri. Ljósmynd af málverki.
og einn að sækja sitt korn til næsta verslun-
arstaðar, og þurftu því Skaftfellingar að fara
til Reykjavíkur eða Vestmannaeyja en þar lá
gjafakornið í vörugeymslum. Lítið gagn
reyndist það fátækum bændum og erfitt að
leggja uppí langferð sökum vanmáttar og
hungurs. Séra Jón Sigurðsson á Prestbakka
ritar bréf til landshöfðingja þar sem hann fer
fram á að andvirði gjafakornsins verði greitt
útí peningum og þannig að ekki þyrftu
bændur að leggja upp í kostnað og erfiði við
flutninga.
Það varð úr að Víkurbændur, þeir Halldór
Jónsson í Suður-Vík og Þorsteinn Jónsson í
Norður-Vík, hófu vörupantanir frá Bretlandi
um 1883 og seldu þær vörur heima fyrir. Þar
gátu bændur nýtt gjafafé það sem þeim
áskotnaðist án þess að leggja uppí langferð.
Hér er kominn fyrsti vísir að verslunarrekstri
í Vík í Mýrdal enda voru hér á ferðinni stór-
huga bændur og miklir framkvöðlar að
byggðarmyndun í Vík.
Bsendur skora á Vestmannaeyja-
kaupmenn - Vik fær löggildingu
sem verslunarstaður 1887
Árið 1886 þinguðu bændur í Loftsalahelli
þar sem þeir skora á verslunarstjóra Brydes-
verslunar í Vestmannaeyjum í dagsettu bréfi
20. nóvember, að senda vöruskip „hvoru meg-
in við Reynisfjall eigi síðar en fullar 8 vikur af
sumri, ef ekki bagar veður“. Bréf þetta ber
hafið að verslun danska grósserans við Skaft-
fellinga. Tveir sendimenn á hans vegum vora
sendir til að kanna aðstæður við Jökulsá og í
Vík með það í huga að reisa verslunarhús. Ur
varð að Bryde lét reisa Blánefsbúð á Víkur-
sandi sem rekin var sem selverslun og var að-
eins opin nokkrar vikur fyrri part sumars.
Þessi verslun var aðeins rekin fáein sumur
vegna staðsetningar sinnar og varð að flytja
húsið lengra uppá sandinn vegna ágangs sjáv-
ar. Eiríkur E. Sverrisson sem þá var vinnu-
maður í Hvammi í Mýrdal segir svo um
Blánefsbúð: „... gróf sjórinn undan henni sama
haust 1892. Var hún þá rifin og flutt þangað
sem hún enn stendur. Er hún vestara pakkhús
það, sem Kaupfélagið nú notar í hinum fornu
Brydeshúsum." Þessi framkvæmd markaði
ákveðin tímamót og óvíst er að verslunarmönn-
um hafi þótt nægjanlegur þessi stutti af-
greiðslutími selverslunarinnar, enda má rétt
ímynda sér öngþveitið sem myndast hefur á
Víkursandi þegar mest hefur verið að gera.
Gamla Godthaab-verslunarhúsið
flutt búferlum til Víkur
Enn og aftur sendir Bryde fulltrúa sinn til
Víkur, að þessu sinni til samningaviðræðna
við Víkurbændur um kaup á verslunarlóð
undir Bökkunum í Vík en Bryde hafði þá
áformað að setja á fót fastaverslun sem opin
væri allt árið. Kaupsamningur þeirra á milli
er síðan undirritaður þann 29. nóvember 1894
og einnig er undirritaður samningur þess efn-
is að þeim Víkurbændum er falið það verkefni
að reisa grunnmúr undir hið mikla verslunar-
hús og skyldu þeir fá greiddar krónur 230,00
fyrir verkið sem átti að Ijúka fyrir 1. apríl
1895.
Pétur Bryde hafði áður fest kaup í eignum
Godthaab-verslunar í Vestmannaeyjum og ár-
ið 1895 lét hann taka niður gömlu sölubúðina
og flytja til Víkur í Mýrdal. Verslunarhúsið,
ásamt íbúðarhúsi, vörugeymsluhúsi og fisk-
húsi, var reist á árunum 1830 og 1831 af P.C.
Knudtzon stórkaupmanni í félagi við Th.
Thomsen kaupmann í Hafnarfirði.
Það hlýtur að hafa verið handagangur í
öskjunni og stórfengleg sjón þegar timbri og
öðrum efnivið hússins var skipað upp í fjör-
unni enda ekki daglegt brauð á þessum
fáfarna stað. Einnig ber það vott um mikla
framtakssemi og djörfung að taka niður rúm-
lega sextíu ára gamalt hús, flytja það sjóleið-
ina og skipa upp í sendinni fjörunni enda var
efniviðurinn góður. Sveinn Jónsson frá Leir-
um stjómaði framkvæmdum við húsbygging-
una og segir ennfremur:
Hér skal ekki tjaldað til einnar nætur. Svo
sem 100 föðmUm frá sjó rís húsið af granni.
Byggingarefnið er úrvalstimbur, bæði mátt-
arviðir og borðviður úr rauðri og feitri furu,
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. JANÚAR 1999