Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1999, Blaðsíða 17

HEYSKAPUR á túni Þingvallaprests 1818.
AUSTAN UM HEIÐI
FORNLEIFARANNSÓKNIR
Á ÞINGVÖLLUM
EFTIR HEIMI STEINSSON
HIÐ ÍSLENSKA fornleifafélag lét það
verða eitt fyrsta verk sitt eftir stofnun
samtakanna að framkvæma rannsókn
á Þingvöllum árið 1880, enda var félag-
ið upphaflega stofnað í því skyni að snúa Þing-
vallarannsóknum áleiðis. Sigurður Vigfússon
fór á vegum félagsins til Þingvalla og kannaði
bæði minjar og staðháttu með hliðsjón af ís-
lendinga sögum. Sigurður mældi upp nokkur
mannvirki og gi'óf í minjar á sex stöðum
beggja vegna Oxarár. Bh-ti Sigurður niður-
stöður sínar í Arbók Hins íslenska fornleifafé-
lags.
Þrátt fyrh’ þetta skörulega upphaf hefur
frekari fornleifauppgi’öftur á Þingvöllum í
stórum dráttum farist fyrir þá tæpa tólf tugi
ára, sem liðnir eru frá rannsókn Sigurðar Vig-
fússonar. Þó er þessa að geta:
Samúel Eggertsson og Matthías Þórðarson
gerðu nýjan uppdrátt af Alþingisstaðnum 1929.
Byggðist hann á ýtarlegum vettvangsathugun-
um Matthíasar, sem reyndar hafði jafnframt
framkvæmt einn fornleifauppgröft í Þinghelg-
inni nokkrum árum fyn-.
Óvæntur fornleifafundur varð í Þingvalla-
túni árið 1957. Þá var verið að grafa fyrir jarð-
streng og m.a. tekinn skurður skammt norðan
við eystri enda Öxarárbrúar hinnar neðstu.
Þar fannst biskupsstafur frá ofanverðri 11. öld,
skreyttur með víkingaaldarstíl, svokallaður
„tá-bagall“, þ.e. T-laga hirðisstafur. Kristján
Eldjárn gat þess til, að bagallinn hefði verið í
eigu trúboðs- eða farandbiskups eða jafnvel
eins af fyrstu biskupum íslands. Björn Þor-
steinsson taldi koma til greina, að þar hefði
Bjarnharður biskup hinn bókvísi verið á ferð.
Tá-bagallinn frá Þingvöllum er elsti ki’istni
helgigripurinn á íslandi og eina smíðin sinnar
tegundar, sem fundist hefur á Norðurlöndum.
Siðari óra verk
Á árunum 1986-8 framkvæmdi Guðmundur
Ólafsson, deildarstjóri fomleifadeildar Þjóð-
minjasafns, uppmælingu á sýnilegum fornleif-
um á Þingvöllum. Mælingin leiddi í ljós, að á
staðnum eru mun fleiri búðarústir en áður var
talið. Matthías Þórðarson áleit um 37 búðaleif-
ar vera á Þingvöllum. Athuganir Guðmundar
gáfu til kynna, að þar væru a.m.k. 50 búðatóftir
og tóftabrot. Guðmundur gaf einnig gaum að
marinvirkjarúst umhverfís Þingvallakirlgu.
Árið 1993 var gerð tilraun til að nota jarðsjá
við fornleifaleit á Þingvöllum, nánar til tekið
þar sem menn hafa talið vera hina fornu
„Njálsbúð" vestan Öxarár. Mælingarnar gáfu
m.a. vísbendingu um tvær búðir í grenndinni,
sem áður voru ókunnar. Er það til marks um,
að fornleifar er víðar að finna á Þingvöllum en
þar sem sjá má búðatóftir berum augum.
Árið 1998 var Fornleifastofnun íslands
fengin til að gera frumathugun um fornleifar
á Þingvöllum með það fyrir augum, að hafist
verði handa um frekari rannsóknir á næstu
misserum. Stofnunin afhenti Þingvallanefnd
greinargerð fyrir niðurstöðum sínum nú í
októbermánuði. Höfundar greinargerðarinnai’
eru fornleifafræðingarnir Adolf Friðriksson
og Orri Vésteinsson. Blaðagrein sú, sem hér
kemur fyrir almennings sjónir, styðst við
greinargerð Fornleifastofnunar, - með góð-
fúslegu leyfí höfunda. Þeir hafa m.a. tekið
saman rannsóknasögu Þingvalla í stuttu máli
og skýru. -
Ákvörðun Þingvallanefndar
í fyrr nefndri greinargerð segir á þessa leið
um Þingvallakirkju:
„Þingvallakirkja stendur nú á hól norðan við
Þingvallabæinn, sunnanhallt á móti Biskups-
búð. Landinu hallar niður af hólnum til suð-
vesturs frá kirkjunni, en norðan við hana er
gi-óinn hraunhóll heldur hærri en grunnflötur
kirkjunnar. Sunnan undh- þessum hól er
þúfnarimi, sem gæti bent til mannvistarleifa.
Syðst í honum var komið niður á hleðslugijót,
er grafið var fyrir ljóskastai-astæði fyrir
nokkrum árum. Hugsanlegt er, að þar sé um
leifar kirkjugarðsveggjai’ að ræða, en ekki er
heldur hægt að útiloka, að á þessum stað hafi
staðið byggingar, hugsanlega kh'kjugrunnur.
Þúfnariminn nær austur fyi’h’ kirkjuna, og á
móts við suðausturhorn hennar er annar minni
þúfnarimi, sem einnig gæti bent til mannvist-
arleifa. Næst kirkjunni er slétt grasflöt og er
ekki vitað til, að neitt jarðrask hafí átt sér stað
í seinni tíð í kringum hana eða undh- gólfí
hennar. Séu eldri leifar undir yfirborði á þess-
um stað, má vænta, að þær hafi ekki verið
skemmdar af síðari framkvæmdum." Tilvitnun
lýkur.
Saga kirkna á Þingvöllum er næsta marg-
slungin. Allt bendir til, að kirkja rísi þar
snemma á elleftu öld, þ.e.a.s. fáum árum eftir
kristnitöku. Þingvallakirkja á miðöldum virðist
vera konungsgjöf um sinn, jafnvel tvær, ásamt
klukkum. Hvar þessi fornu hús stóðu vita
menn ekki. Vonandi mun fornleifauppgröftur á
komandi tíma leiða nokkuð í ljós um það efni.
Þingvallanefnd hefur nú ákveðið að beita sér
fyrir þess háttar rannsókn og gefa hana út í
fyllingu tímans. Verður það framlag nefndar-
innai’ til þúsund ára afmælis kristnitökunnar,
hvort heldur verkinu lýkur nákvæmlega á af-
mælisárinu eða litlu síðar.
Þingvallabsekur
Fornleifarannsóknh- hafa til þessa verið tak-
markaðar á Þingvöllum. En 20. öldin hefur
gert „helgistað allra landsmanna" vegleg skil á
ýmsa vegu aðra. Þar á meðal eigum við þrjú
gagnmerk rit um Þingvelli, auk fjölmargra
smærri. Hið fyrsta þeh’ra er „Þingvöllur, al-
þingisstaðurinn forni“ eftir Matthías Þórðai’-
son. Sú samantekt kom út árið 1945 í öðru
bindi af Sögu Alþingis, sem Alþingissögunefnd
gaf út. Um er að ræða liðlega 300 blaðsíðna
samfellt ritmál, og hafa Þingvöllum ekki verið
gerð umfangsmeiri skil á einum stað í annan
tíma.
Árið 1984 kom út mikil gersemi, bókin „Þing-
vellir staðir og leiðir" eftir Björn Th. Björns-
son. Hér er á ferð 195 síðna rit, fagurskreytt
myndum og búið ágætum kortum. Til þessa
hefur bókin reyndar birst fjórum sinnum, og er
nýjasta útgáfan frá árinu 1994. í bók Björns
Th. er ýtarlega fjallað um hin ýmsu ágrein-
ingsmál varðandi örnefni í Þinghelginni og víð-
ai’. Skemmtilegar frásagnir prýða og verkið.
Árið 1986 birtist „Þingvallabókin. Handbók
um helgistað þjóðarinnar" eftir Björn Þor-
steinsson í útgáfu Arnar og Örlygs. Um er að
ræða 72 síðna sérprentun úr safnritinu „Land-
ið þitt ísland". Þessi sérprentun kom litlu síðai’
út á ensku, og er hún eina verulega ritið um
Þingvelli, sem nú er fáanlegt á erlendri tungu.
Rit þetta er frábær handbók og hefur að
geyma aragrúa upplýsinga, auk margra ein-
staklega áhugaverðra þátta og tilgátusmíða úr
hendi höfundar, sem var einn okkar ástsælustu
sagnfræðinga og hverjum manni hugkvæmari
og djarfari í ályktunum. Bækur þeh’ra nafn-
anna beggja eru litprentaðar og hið mesta
augnayndi.
Þannig hafa Þingvöllum nú þegar verið gerð
veruleg skil miðað við það, hvað vitað er og lík-
legt þykir um hinn fornhelga stað. Nú horfa
menn með nokkurri eftirvæntingu fram á við
og bíða þess, sem rannsóknir næstu ára kunna
að leiða í ljós.
Höfundurinn er prestur og þjóðgarðsvörður á
Þingvöllum.
ÁSGEIR ÁRNASON
ASTA
Þótt hún horfðist í augu við fjandafjöld
henni féllust ei hendur, vék ekki um spönn.
Jafnvel er ævinnar komið var kvöld
og kraftarnh- þurru var óslitin önn
allt hennar líf.
Hún var öðrum hlíf,
einstök, heilsteypt og sönn.
Sá er hugsar án afláts um annarra hag,
hvert andartak, hann er bestur.
Sá er ann sér ei hvíldar einn einasta dag
sem er hann á jörðinni gestur
en skilyrðislaust
með skipandi raust
heimtar skerf þeirra smæstu, - er mestur.
Því var ekki öllum svo auðvelt að tjá
sinn einlægan harm er hún lést,
þessi einstaka kona er allir þeir dá
sem örlögin léku verst,
þeirra sorg er svo sár.
Þeh-ra saknaðartár
sýna að þeirþekktu hana best.
Höfundur er kennari.
ANNA SNORRADÓTTIR
HVAR ERU ENGLARNIR?
Hvar eru englarnir,
hvar heilladísirnar?
Hvar eru skáldin - sérvitringarnir
eins og sagt er um þá sem fínna til
með landinu sínu, þegar verið er að
skera það á háls -
því er að blæða út? Það spyrja margir.
Hvað ætlarþú að segja barninu þínu
þegar búið er að ræna heiðagæsirnnr
heimkynnum sínum og hreindýrin
eiga engan samastað lengur?
Þegar búið er að sökkva hálendinu
og slökkva á fossunum?
Ætlarðu bara að ypta öxlum
og senda barnið þitt í bíó?

Höfundur hefur starfað við fjölmiðla og gefið út þrjár Ijóðabækur.
%
KRISTJÁN J. GUNNARSSON
ÞROSKALEIÐIN
Ungur varstu á vori veröld boða og banna á vogarskál efans sett
að því kom að ekkert þurfti að sanna ítroðin hugsun þín mett af frösum og klisjum, föst í spori, treg og löt 1
að endingu varstu orðinn alveg viss u m að alltaf var skoðun þín rétt
ogjörðin flöt.
STJÖRNUHRAP?
Er fjarri sú FAGRA VERÖLD Nei, allt er ennþá á Fróni
sem Tómas fagnaði forðum í þessu súperfína, 4
og fékk hann til þess að láta á uppeldisstofnunum börnin
STJÖRNUR VORSINS skína ræktuð um dagana langa
skærast í íslenskum orðum? en pabbar og mömmur úti á Geirsnefi ganga
Er einhverju búið að týna? í góðverk dagsins að viðra hundana sína.
Dagarnir dottnir úr skorðum hjá Davíðs samlyndu hjónum, í alheimsins veraldagrúa
gæskunum Gunnu og Jóni? fer óskastjarnanna hrap á afskriftareikning sem sjálfkrafa bankatap.
Höfundurinn er fyrrverandi fræðslustjóri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. JANÚAR 1999 1 7.