Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1999, Blaðsíða 6

LJÓÐRÝNI
Ljósmynd/Magnús Ólafsson, Ljósmyndasafn Reykjavíkur
VARÐARHÚSIÐ við Kalkofnsveg, t.h. á myndinni, þar sem sjálfstæðismenn héldu almennan
borgarafund kl. fimm þingrofsdaginn.
ÁRNI IBSEN
FIRRING
að Tryggva og mælti: „Þessu hefði ég aldrei
trúað á þig, Tryggvi. Maður hefði að vísu trú-
að þvi á Jónas því hann er vitlaus.“ Hann kall-
aði margsinnis stjórnina þjófa og sagði: „Það
er algengt að þjófar séu dæmdir til dauða en
að þeir hafi gert það sjálfir hef ég ekki vitað
fyrr.“ Þá svaraði Tryggvi: „Við sjáum til um
kosningarnar í sumar.“
Þá sneri Olafur sér að Jónasi Jónssyni og
skammaði hann stórkostlega. Hann sagði
m.a.: „Þú hefur reynt að troða þér í vinfengi
við mig.“ Jónas svaraði: „Ég hef alltaf fyrirlit-
ið þig og fyrirlít þig enn.“ Héðinn Valdimars-
son var einnig mjög æstur og köstuðust þeir
Jónas á nokkrum óþvegnum orðum.
Stundu síðar sá ég að komin var einhver
harka fram undir dyrum þingsalarins. Ég
fór þangað, eins nálægt og mér þótti hæfi-
legt og sá að þeir Hákon Kristófersson og
Ólafur Thors stóðu þar gagnvart Jóni Jóns-
syni í Stóradal. Hafði Hákon í frammi stór-
yrði gagnvart Jóni, sagði m.a.: „Mér yrði
ekki mikið fyrir að kasta svona hundum og
skítseiðum út.“ Virtist mér þeir Ólafur báð-
ir líklegir til að láta athafnir fylgja orðum.
Ég spurði Jón í Stóradal nokkru síðar hvert
hefði verið tilefni reiði þeirra Hákonar og Ólafs.
Hann sagðist hafa mætt þeim þar í þrönginni
og hefðu báðir sýnilega verið reiðir mjög, og
hefði hann þá sagt: „Það liggur eitthvað illa á
ykkur núna, aumingjamir." Þá hefðu þeir snú-
ist gegn sér með hótunum að kasta sér út, en
Pétur Ottesen hefði gengið á milli og sagt að
best væri að láta ekki verða af því, enda naum-
ast líklegt að til slíks hefði komið.
Ég man vel eftir Pétri Ottesen þama inni,
hann var alveg rólegur. Pétur vakti alltaf at-
hygli mína hvar sem hann var. Þurfti ekki
annað en sjá hann til að sannfærast um að þar
fór maður sem bar mikið með sér.
Þess má geta að þeir Hákon og Ólafur sátu
við borðsendana við innganginn í þingsalinn,
hvor sínum megin en Pétur næstur ðlafí til
hægri. Þeir þrír vora því sessunautar.
Bemharð Stefánsson hefur í endurminn-
ingum sínum lýst atburðum þingrofsins all-
rækilega og skemmtilega og ber honum að
mestu saman við mína frásögn. Aðeins um eitt
ber okkur ekki saman. Hann segir að það hafi
verið Magnús Guðmundsson sem gekk á milli
er Hákon hafði við orð að henda mönnum út
en ég man ekki eftir honum í þessu sambandi.
Auk orðaskipta í þingsalnum heyrðust ýmis
hróp frá áheyrendapöllum: Niður með stjóm-
ina, niður með konunginn, niður með Jónas og
fleira af því tagi. Eitt hróp var mjög úr
annarri átt: Burt með Kveldúlf.
Einn var sá maður sem mjög skar sig úr í
öllu uppnáminu. Það var foringi sjálfstæðis-
manna, Jón Þorláksson. Bernharð Stefánsson
segir svo frá: „Ekki datt né draup af Jóni Þor-
lákssyni. Sat hann kyrr í sæti sínu og sagði
ekkert. Ég býst við, þó ég viti það ekki, að
hann hafí orðið alveg lamaður af reiði því hann
var víst þá farinn að kenna hjartabilunar."
Það er vissulega rétt, að Jón sat kyrr meðan
á öllum ósköpunum gekk og lét sem ekkert
væri en ég efast um skýringu Bemharðs. Mér
er að vísu ókunnugt um heilsufar Jóns en ég
hygg að ástæðan hafí verið hin einstaka stilling
sem ætíð einkenndi manninn. Ég tel mig hafa
þekkt Jón Þorláksson allvel sem ræðumann.
Hann var fyrsti þingmaðurinn sem ég skrifaði
eftir, er ég hóf þingskrifarastarf á Alþingi. Var
það í íslandsbankamálinu 1930. Ég skrifaði
síðan oft eftir Jóni þau fjögur ár sem hann var
þar eftir að ég hóf þar starf, árin 1930-1933, og
þekkti því vel ræðusnið hans. Við fyrstu athug-
un virtist hann tala fremur seint en svo reynd-
ist þó ekki við nánari kynni því að hann gerði
aldrei hlé og setningar voru svo fastar að gerð
að ekkert orð þurfti að lagfæra né setningu.
Málrómur var mjög skýr og festulegur, fram-
setning afar glögg og því gott fyrir skrifara að
fylgjast með honum. Én þurfti þó að gæta sín
því að ekkert orð mátti missast og flutningur
var hraðari en virtist í fljótu bragði. [...]
Þegar Tryggvi Þórhallsson hafði staðið við
stól sinn um stund, hugsi að því er virtist, leit
hann allt í einu upp og mælti til flokksmanna
sinna: „Við föram heim til mín.“ Þeir tóku vel
undir það og síðan fóru þeir út, suður Tjam-
argötu til forsætisráðherrabústaðarins þar
sem Tryggvi bjó.
Tíðindin höfðu borist út í bæ og var fjöldi
manna kominn að alþingishúsinu. Þessi
mannfjöldi elti framsóknarmennina suður
Tjamargötu og gerði að þeim hróp. Höfðu
einhverjir við orð að maklegt væri að þeim
væri kastað í Tjörnina. Var því ekki síst beint
að Jónasi Jónssyni en enginn sýndi sig í að
gera neitt slíkt.
Jarðarför fór fram í Dómkirkjunni meðan
þingrofíð stóð og hefðu menn naumast komist
þar út fyrir mannfjölda sem var þar fyrir utan
í uppnámi, en líkfylgdin komst út meðan
mannþyrpingin fór suður að bústað forsætis-
ráðherra.
Brátt kom fólkið aftur. Menn söfnuðust að
nýju fyrir framan þinghúsið og voru nú fleiri
en fyrr. Þá komu sjálfstæðismenn og alþýðu-
flokksmenn enn inn í þingsalinn, en þeir
höfðu verið á fundum í efrideildarsalnum og
herberginu þar inn af (suðurstofu). Mann-
fjöldinn beið og vænti tíðinda af því sem
gerst hafði. Þeir gengu síðan út á svalir og
ávörpuðu fólkið hver af öðrum. Þar töluðu
Magnús Jónsson, Sigurður Eggerz, Olafur
Thors, Jón Baldvinsson og Héðinn Valdi-
marsson. Aðalinntak í ræðum þeirra var að
lýsa gerræði ríkisstjórnarinnar og ofbeldi
með þingrofínu. Tók mannfjöldinn undir
ræður þeirra með miklum fögnuði. Haraldur
Guðmundsson var einn þeirra sem voru inni í
þingsalnum. Þeir báðu hann að fara lika út á
svalir, en hann var tregur til og sagði: „Mig
klígjar við svona löguðu." Hann lét þó til
leiðast, gekk út á svalir og sagði nokkur orð.
Voru það einkum andmæli gegn orðum sem
Sigurður Eggerz hafði mælt rétt áður að nú
væri engin flokkaskipting til og höfðu menn
tekið þeim orðum með miklum fagnaðaróp-
um. Þessu sagðist Haraldur andmæla, flokk-
ar væra eftir sem áður, og var þeim orðum
einnig tekið með fögnuði. Þegar Ólafur
Thors var úti á svölum ásamt Héðni Valdi-
marssyni og fleirum mælti Ólafur m.a.: „Nú
tökum við Héðinn höndum saman.“
Þessir menn sem þama töluðu lýstu yfir að
þeir myndu þá um kveldið boða til funda alls
staðar þar sem við yrði komið og þeir gætu
fengið fundarhús. Þeir gengu síðan burt og
mannfjöldinn dreifðist. [...]
Æsingur var mikill í sumum mönnum innan
veggja þinghússins öðram en þingmönnum.
Hitnaði einnig í sumum starfsmönnum. Jafn-
vel sumir þingsveinar vora uppveðraðir og
vildu fara að tala við mig um málið en ég bað
þá láta mig vera. Sumum þingskrifuram var
einnig mikið í hug og tvo þeirra sá ég hnipp-
ast á enda voru þeir mjög á öndverðum meiði
í stjómmálum. Ér það þá eina dæmið sem ég
veit til í sambandi við þingrofið að orðið hafi
hnippingar milli manna.
Nú er lokið að minnast á það helsta sem
gerðist innan veggja þinghússins þingrofs-
daginn sjálfan. En eins og vænta mátti drógu
þessir stóratburðir allmikinn dilk á eftir sér.
Stjómarandstæðingar héldu sig mjög í Al-
þingishúsinu og réðu þar ráðum sínum en
fjöldi manns kom einatt að þinghúsinu að
heyra nýjustu fréttir sem stjómmálaforingjar
sögðu þá af svölum þinghússins.
Fundarhöld vora mikil bæði í Reykjavík og
víða úti um land og margar ályktanir gerðar
gegn þingrofinu. En einnig vora það blaða-
skrif sem einkenndu þessa daga. Þessar
blaðagreinar voru mjög fjöragar og Iýsa vel
hug manna og gerðum.
Bók um þingrofið 14. apríi 1931 kemur út um þessar
mundir ó vegum Sogufélagsins og skrifstofu Alþingis.
Höfundurinn, dr. Haraldur Mattfiíasson, er lands-
kunnur fræðimaður, sagnaþulur og ferðagarpur.
Hann starfaði í óratugi ó skrifstofu þingsins sem þing-
skrifari (hraðritari) og er eftir því sem best er vitað
eini núlifandi íslendingur sem viðstaddur var þennan
sögulega stjórnmálaalburð í þingsalnum. Að ofan er
birtur filuti úr 3. kafla.
För til fjarska. Til
annars tungutaks.
Ævinlega látum við orð eftt;
eins ogljósmynd
af veru okkar í öðrum
tíma, öðru tungu-
taki. Þar eiga þau enda
einungis heima. Þau
virka hvort eð er ekki
á nýja staðnum. Þaðan
af síður í þeirri
fjarlægu tíð.
Fyrsta ljóðabók Árna Ibsen, sem hét því yfirlætislausa nafni
Kom, kom út árið 1975. Um þetta leyti kom hersing
ungskálda blaðskellandi inn í íslenskt bókmenntalíf, arrógant
en h'ka húmorísk. Rödd Árna í þessum hópi var afar persónu-
leg. Ljóðstfll hans var umfram allt agaður og málnotkun ekki jafn
djörf og óheft og hjá mörgum af sömu kynslóð. Sú skapandi leik-
gleði sem einkennir þessa höfunda og er í vissum skilningi fram-
hald á viðleitni módernistanna til þess að brjóta af sér hlekki hefð-
arhlaðins tungumáls er vissulega til staðar, en Árni lætur hana lúta
lögmálum fágunar. Ljóðagerð hans hefur tekið talsverðum breyt-
ingum frá því að fyrsta bókin kom út en eigi að síður má greina
ákveðinn undirtón í henni sem hefur sett mark sitt á síðari bækur,
þessi tónn er kankvís en jafnframt íhugull.
Ljóðið hér að ofan birtist í Vort skarða líf sem kom út fimmtán
árum síðar (1990). Á þeim langa tíma sem leið á milli fyrstu og ann-
arrar bókar Árna fékkst hann einkum við leikritun og var afkasta-
mikill þýðandi. Á þessum árum þróaðist ljóðagerð Árna í átt til
aukinnar fágunar, formið varð knappara og málnotkun yfirvegaðri.
Unnið var nánar með hrynjandi og ljóðlínur en myndmál varð lát-
lausara. Róttækar hugmyndalegar breytingar áttu sér ekki stað þó
að það yrði vissulega ákveðin breyting á afstöðu. Tilveran er fyrst
og fremst undarlegt ferðalag og tungumálið - ljóðið - eins konar
ferðamáti, tæki tfl að varðveita, - orðin geyma liðin augnablik „eins
og Ijósmynd / af veru okkar í öðrum / tíma, öðru tungu- // taki.“
Tungan hefur breyst eins og tíminn, allt er afstætt; hæfni tungu-
málsins til að miðla merkingu er því ekki óbrigðul, órðin sem voru
góð og gild í gær eru það ekki endilega í dag, þau tilheyra öðrum
tíma, öðru tungutaki: „Þar eiga þau enda / einungis heima. Þau /
virka hvort eð er ekki // á nýja staðnum. Þaðan / af síður í þeirri /
fjarlægu tíð.“
Þessi vantraustsyfirlýsing á tungumálið og hæfni þess til að
miðla merkingu um líðandi stund endurspeglast líka í trú eða
trausti á þögnina, sem er áberandi í ljóðum Árna. Þögnin er gildis-
hlaðin í þessum ljóðum, uppspretta merkingar, - orð eru jafnvel
óþörf eða ættu að vera það: „og vonandi þurfum við / ekki að tala
heldur / horfumst við aðeins / í augu, si svona, / eins og í ljósmynd“
(Um skáldskap).
En efínn knýr einnig á, hann bankar upp á þegar síst skyldi: „og
loks er // allt var / ljóst var // efinn / þar // líka“ (Vafalaust). Að lifa
er að efast. Hin eilífa sannleiksleit, sem hefur reyndar löngum ver-
ið eitt af meginþemum bókmenntanna, er dæmd til að mistakast;
eins og Vladimir og Estragon, í frægu leikriti Becketts sem Árni
hefur þýtt, verðum við að bíða eftir Godot; það er kjarninn í hinu
undarlega ferðalagi sem er uppspretta skáldskapar Árna, þó að
óvissan hljóti alltaf að naga: „Éf til vill er mest um vert að muna /
meðan ekki slotar, / að engin svör eru endanleg“ (Hret).
ÞRÖSTUR HELGASON
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USRR 1/7. APRÍL 1999