Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Blaðsíða 4

UR SKRIFTAMALUM
EINSETUAAANNSINS
EFTIR SIGURJÓN FRIÐJÓNSSON
Hið íslenska bókmenntafélag hefur endurútgefið
Skriftamál einsetumannsins eftir þingeyska bóndann
Sigurjón Friðjónsson. Páll Skúlason rektor skrifarað-
faraorð að texta höfundar, en Ragnhildur Richter bók-
menntafræðingur skrifar eftirmála um höfundinn og
verk hans. Ulfar Bragason sá um útgáfuna.
Sigurjón Friðjónsson
I. Heiðríkjustund
Fátt er nútímafólki hollara en að hugleiða
þær óræðu tilfínningar sem i brjósti þess bær-
ast gagnvart leyndardómum tilverunnar. Slík-
ar hugleiðingar eru nauðsynlegai- til að móta á
ábyrgan hátt eigin lífsafstöðu og leitast við að
skýra eigin lífsskoðun fyrir sjálfum sér og öðr-
um. En vandinn er sá að fæst okkar vita hvern-
ig hægt er að hugleiða spurningar um tilgang
og merkingu tilverunnar, og mörg okkar eru
fyrirfram sannfærð um markleysi slíkrar við-
leitni: Tilveran verði okkur alla tíð óráðin gáta;
þess vegna sé skynsamlegast að leiða hjá sér
allar vangaveltur um eðli hennar og tilgang og
huga fremur að því hvernig við fáum notið þess
að vera til þessa stuttu stund sem okkur er gef-
in. En hvað er „að vera til“? Hvað merkir það
eiginlega? Hver er þessi „stund“ sem okkur
„er gefín“? Hvernig tökum við á móti henni?
Hvernig fáum við „notið hennar“? Hver er „af-
staða“ okkar og „skoðun" á þessum málum og
á hvaða rökum er hún reist?
Vafalaust getum við skotið okkur undan
þessum skrýtnu spumingum. En við getum
ekki skotið okkur undan þeim veruleika sem
þær beinast að. Hann umlykur okkur á alla
vegu og gerir vart við sig í vitund okkar bæði í
draumi og vöku. Og við bregðumst við honum í
huganum hvort sem við gerum það af ásettu
ráði eða einungis ómeðvitað.
Sigurjón Friðjónsson kaus að gera það af
ásettu ráði með því að takast á við þær óræðu
tilfínningar sem vöknuðu með honum á ýmsum
stundum lífsins. Skriftamál einsetumannsins
eru merkileg tilraun til að yfirvega í skipulegri,
ljóðrænni tjáningu „ósegjanlegar" tilfínningar
fyrir veruleikanum og hvernig hann ber að
hinni „einstöku sál“. Höfundurinn er í leit að
lausn á þeim lífsvanda að vera „hugsandi
vera“, í senn vitni að því hvernig tilveran opin-
berast okkur og þátttakandi í þeim undrum og
öflum sem þar er að finna. Eg held að hver
hugsandi manneskja glími við þennan sama
lífsvanda - hver á sinn einstaka, persónulega
hátt. Og í þeirri viðleitni er ómetanlegt að geta
leitað stuðnings skálda og hugsuða á borð við
höfund þessa rits, sem hafa óhikað leitað orða
til að tjá og skýra eigin andlegu vegferð.
Blátt. Allt loftið blátt. Dökkblátt; fagurblátt.
Og í þessu bláa hafi sindrandi sólkringla yfir
heiðarbrún. Eg leita að orðum og eg finn lengi
ekki annað en þetta: Blátt; dökkblátt; fagur-
blátt. Og sindrandi sólkringla yfir lágri heiðar-
brún - eins og hún væri á næstu grösum. Svo
tínast orðin að: Þögn. Unaður. Sumardýrð.
Helgidagskyrrð. Eg hika við „sumardýrð".
Þetta er á góu. Enginn fuglasöngur; enginn
lækjarniður. - Lágur fossadynur í fjarska. -
„Helgidagskyrrð" minnir mig á messugjörð
fyrir 50 árum. Eg sé Jón í Brekku á bekk fram-
undan mér. Hann dottar; missir höfuðið niður
á bringu; hrekkur við, lyftir upp höfðinu - og
missir það niður á bringu aftur. - Eg geng frá
bænum; langar upp að Austurhlíð. En hún er
enn í skugga. Eg geng út á hól og horfí yíir dal-
inn. Þögn. Unaður. - Þetta er nóg. Sindrandi
sólkringla í bláu hafí; lofthafi. Lágur vatnanið-
ur í fjarska. -
Uppruni trúarbragðanna í hræðslu! Hvílík-
ur bamaskapur. Hvað er eðlilegra en tilbeiðsla
sólarinnar á fögrum morgni? Hvað er ákjósan-
legra en unaður? Algleymisnautn líðandi
stundar? Hvað upprunalegra en ástrík löngun
til að halla sér að móðurbrjósti - eða föður-
hjarta? Hvað sterkara en löngunin til að halla
sér að barmi. - Að barmi þínum - sem ert horf-
in fyrir löngu. - Drottinn minn! - Stingurinn.
Örið, sem rifnar upp. Sárið, sem aldrei grær.
Unaður - og sorg. Alveg á næstu grösum hvað
við annað.
VI. Hið mikla dularfulla
Mannshugsjón sú, sem er að skapast í hugs-
anabrimi nútímans, er af annarri hálfu djarfur,
þróttugur einstaklingur, og af annarri hálfu
sambandsnæmt heildarbrot. Líkt og hnöttur
er gagnvart öðrum hnöttum og þungamiðju
heils sólkerfís. Og þungamiðja mannlífsins
liggur utan við jarðlífið og togar þaðan út á
dularfullt haf eilífðarinnar.
Svo segja fróðir menn, að stjömufræðingar
fínni stundum með athugunum á gangi himin-
tungla og reikningi, að til sé í nánd við þau
ósýnilegur hnöttur, sem áhrif hafi á göngu
þeirra. A líkan hátt er því varið, þegar maður-
inn finnur guð. Hann fínnur, að einstaklingslíf-
ið nær ekki fullu gildi, nema í samfélagi við
óþekkta stærð. Hann fínnur, að í því samfélagi
verða allar raunir léttari og að það er hið æðsta
hnoss, sem mannlífið hefír að bjóða. Þessi
óþekkta stærð er það, sem hann kallar guð.
Það er ofætlun vitsmunum mannsins að
finna dýpstu rök tilverunnar. - Mestur hluti
kristinna manna lítur svo á, að hið illa sé til fyr-
ir einskonar náð, eða afskiptaleysi, alltsjáandi,
almáttugs guðs. Lítur á það sem uppreisn
gegn guði, sem hann líður en leyfir ekki; nokk-
uð, er hann, sem æðri máttur, gæti upprætt, en
hirðir ekki um að uppræta. Og hegnir þó fyrir
að lokum. Skírskotun til frjálsræðis mannsins
réttlætir ekki svona afstöðu. Engin móðir og
enginn faðir; engir foreldrar, sem einlæglega
elska sitt barn, leyfa því né líða, þeim að sjálfr-
áðu, að gera það, sem þau vita, að barninu
muni verða til varanlegrar, ef til vill endalausr-
ar óhamingju. Ef til vill endalausrar kvalar.
Kæmi slíkt fyrir væri það vottur um skort á
kærleika. Og gagnvart almáttugum guði er
maðurinn barn. Veikt og vesalt barn. -
Sé hins vegar litið á hið illa sem tæki í hendi
guðs, til þess að leiða eitt eða annað á æðra til-
verustig - eins og sumir gera - þá verður það
að vitnisburði um skort á almætti. Samkvæmt
mannlegri hugsun ætti almáttugur guð þegar
að hafa náð takmarki sínu, um óravegu al-
danna. Ætti að geta náð því jafnvel með einu
andartaki. Annað væri í rauninni nokkurskon-
ar leikur. - Fallist maðurinn þó á, að til sé
raunveruleg, algild mótsetning ills og góðs,
rekur hugsunina að því, að alheiminum muni
stjórna tvö - eða fleiri - gagnstæð, frumleg
meginöfl. Verða þau þá að álítast jafnsterk, þvi
að öðrum kosti mundi hið sterkara hafa yfir-
stigið hið veikara um eilífðir eilífðanna. Sigri á
einum stað verður þá að fylgja ósigur á öðrum,
til þess að jafnvægi haldist. Tilveran að vera
nokkurskonar vonlaus hjaðningavíg. En
manneðlið þolir ekki vonleysið, heldur græðir
yfir það í sífelldri sköpun. Að síðustu í sköpun
hugsjónar um algóðan, almáttugan guð, sem á
megi treysta og einum beri að hlýða. Og það,
sem maðurinn skilur ekki, býr hann um í þessu
trausti.
Maðurinn loitar að hamingju. Og venjulega
finnst honum, að hamingjan verði með auð-
veldustu móti fundin í gleði. En gleðin er eins-
konar útgeislan af lífsorku mannsins og að
mestu leyti ósjálfráð. En að því leyti, sem hún
er undirgefin vilja hans, finnur hann hana
einkum í nautn. En nautnin er nokkurskonar
bruni, sem um leið og hann geislar frá sér ljósi,
eyðir því sem brennur. Nema því sé haldið við
með aðdráttum í réttu hlutfalli við það sem
eyðist. Þetta á sér stað í innilegu samlífi, þar
sem geislarnir flytja eldsefnið frá sál til sálar.
En í stærstum mæli finnur maðurinn þetta
eldsefni í trúnni á guð.
Aðalástæða mannsins til að safna auði er sú
að ná með aðstoð hans, á einn eða annan hátt,
þeirri gleði, sem í nautn verður fundin. En
vegna þess, að maðurinn ber yfirleitt furðu lít-
ið skyn á það, hvað honum er fyrir bestu, verð-
ur auður honum einatt til eyðileggingar. Kyn-
þáttur, sem yfir miklum auði ræður, visnar
venjulega fljótt og hverfur af jörðinni, eða
sekkur í þjóðahafið. Hið andlega eðli mannsins
þroskast venjulega best, þar sem honum eru
sterkar skorður reistar. Þetta bendir á guð-
lega handleiðslu.
Allt, sem er og verður, er bundið af því sem á
undan er gengið, svo að viðburðirnir eru eins
og hlekkir í óslítandi keðju. Einn sterkur
hlekkur í þessari keðju er vilji mannsins. En
þegar hann er sterkastur, kemur hann venju-
lega fram sem brot af öðrum stærri vilja. Mik-
ilmenninu finnst venjulega, að það sé verkfæri
í hendi guðs.
Til er gamall orðskviður: Að verða frá sér
numinn - sem nú virðist vera að falla í
gleymsku. Þetta bendir á, að mennirnir hafi nú
um stund verið að fjarlægjast guð. Því það, að
verða frá sér numinn, táknar að losna um
stund við sitt jarðbundna eðli og lifa í þeirri
undiröldu lífsins, sem ber það í æðra veldi.
Sólin vinnur ekki á ísunum, þegar hún byrj-
ar að hækka á lofti. En þó fer svo að lokum, að
þeir renna og verða að lífslindum sumarblóm-
ans. Líkt er því varið með kærleikann og
mannssál, sem bundin er í klaka blindrar eigin-
girni. Stöðugir velvildargeislar vinna á þeim
klaka að lokum og kenna manninum hvað lífið í
fyllingu sinni er. En slíkir geislar þróast best í
skjóli guðstrúarinnar.
Velvildarstraumar frá sál til sálar, þar sem
jafnt er gefið á báða bóga, eru þau gæði, sem
maðurinn þráir heitast, undir niðri. Sjálfur er
kærleikurinn aðallega fæðingargjöf. Ósjálfráð-
ur að uppruna - eins og allt, sem mest er vert.
Honum fer oft eins og blómi, sem sárt er leikið
af norðanstormi. En til er það, að hann rís aft-
ur í þeirri dýrð, sem fegurst verður séð á jörð-
inni. Einkum þegar hann rennur í eitt við
traust á algóðum guði.
Kærleiksþráin og kærleiksviljinn, traust á
handleiðslu æðri máttar og einlæg viðleitni að
samþýðast honum, eru aðalþættirnir í kenn-
ingu Jesú og allri sannri guðsdýrkun. Það í
trúarbrögðunum sem er fram yfir þetta er að
mestu leyti „hljómandi málmur og hvellandi
bjalla". í kirkjum kristinna manna er það oft-
ast bjölluhljóðið, sem mest ber á. Við jarðar-
farir nálgast kirkjurnai' það mest að vera mu-
steri guðs. Ekki vegna þess, sem þar er þá
venjulega sagt, heldur vegna þeirrar hljóðlátu
undirgefni undir guðs vilja, sem fram kemur
við slík tækifæri.
Um höfundinn
Sigurjón Friðjónsson (1867-1950) var
bóndi á Litlulaugum í Reykjadal í Suður-
Þingeyjarsýslu um langa ævi. Hann
gegndi ýmsum trúnaðarstörfum í héraði,
bæði í sýslu- og sveitarstjóm og stjórn
Kaupfélags Þingeyinga, og sat á Alþingi
sem landskjörinn þingmaður 1917-1922.
Sigurjón varð þekktur fyrir skáldskap
sinn í nýrómantískum anda, sem hann tók
að birta í blöðum og tímaritum um og upp
úr aldamótum, og greinai' um samfélags-
mál og bókmenntir.
Árið 1924 birtust fjögur kunnustu ljóða
Sigurjóns í safnritinu Hundrað beztu ljóð
á íslenzka tungu, sem Jakob Jóh. Smári
skáld hafði tekið saman. Fyrsta ljóðabók
hans, Ljóðmæli, kom út 1928. Síðar komu
fjórar aðrar ljóðabækur, Heyrði ég í
hamrinum I-III og Barnið á götunni. Ur-
val úr ljóðum Sigurjóns var gefið út í til-
efni af því að hundrað ár voru liðin frá
fæðingu hans 1967. Sá Arnór Sigurjóns-
son, skólastjóri, um útgáfuna.
Þá birti Sigurjón smásagnasafnið Þar
sem grasið grær árið 1937.
Bók Sigurjóns, Skriftamál einsetu-
mannsins, sem eru hugleiðingar í lausu
máli um lííið og tilveruna, var fyrst prent-
uð á Akureyri 1929. Hið íslenska bók-
menntafélag hefur nú gefið hana út í ann-
að sinn, 70 árum síðar.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. DESEMBER 1999