Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Blaðsíða 9

Standmynd af Ólafi Thors við Tjörnina í
Reykjavík.
Sigurjón vinnur að portretti Gunnars Gunnarssonar skálds.
Nordal og Ásgrími Jónssyni: „Grásteinshnull-
ungamir ... eru ómengað grunnform að við-
bættum nokkrum skýrum en ííngerðum and-
litsdráttum mannanna tveggja. Engir skarpir
skuggar rjúfa heildina, engar stingandi rákir.
Eða óhæfilega djúpir skurðir, sem særa yfir-
borð steinsins. Hann ræður ferðinni að lang-
mestu leyti“. Sigurjón þreyttist ekki á að
minna menn á þýðingu ljóssins við gerð por-
trettmynda: „Maður þarf að sjá módelið og
portrettið frá öllum hliðum í allavega ólíkri
birtu frá öllum áttum. Ef þú hefur birtuna frá
einni hlið eingöngu og kemur svo með por-
trettið í aðra birtu ... þá verður portrettið háð
sömu birtu og það var mótað í“. Öll áferð í
höggmynd er því í eðli sínu leikur að ljósi. Og
áferð má nota við mannlýsingar. Gróf áferðin
á myndinni af Jóni Helgasyni (1969-70), sem
réðist fyrst og fremst af því hve tímabundinn
hann var, er einnig lýsing á hrjúfum pers-
ónuleika hans. I myndinni af Hansen frá
Nýhöfn segist Sigurjón hafa notað grófa áferð
til að lýsa manngerð sem alltaf var í „fötum
sem pössuðu honum ekki... það sat allt svona
laust“. I myndinni af Héðni Valdimarssyni ýf-
ir Sigurjón og þenur út frakkalaf hans til að
árétta gustmikið fas verkalýðsforingjans.
Efniviðurinn bregst svo misjafnlega við ljósi.
Leir og brons eru hvort tveggja ákaflega
„ljósvæn" efni, hvort á sinn máta. Marmari er
svo lífrænn að hann minnir á hold; hleypir
birtunni inn í sig. Tré er einnig lífrænt, en
bregst við ljósi eftir því hvemig æðar liggja í
því. Gifs endurkastar öllu ljósi, en við það
„deyr formið" svo notuð séu orð Sigurjóns.
Þegar grennslast er fyrir um tilurð þeirra úr-
valsverka sem hér hafa verið tilgreind kemur
í ljós að mikinn meirihluta þeirra - i þeim
flokki eru einnig steinportrettin - gerði lista-
maðurinn að eigin frumkvæði, fyrir vináttu
sakir eða vegna einlægs áhuga á persóriuleika
fyrirsætnanna. Fyrsta myndin af Ásgrími
Jónssyni (1947), gömlum kennara Sigurjóns,
varð til fyrir samkomulag beggja um að skipt-
ast á portrettmyndum. Ætlaði Ásgrímur að
mála mynd af Sigurjóni í staðinn, þótt ekkert
yrði af því. Meðan Sigurjón var í Kaupmanna-
höfn að gera myndirnar af séra Friðriki og
Héðni gerði hann portrett af tveimur kost-
göngurum á Café West í Nýhöfn, dönskum
sjómanni, Poul Hansen, sem kallaður var
Skrige-Poul og gömlum manni sem einnig hét
Hansen (Hansen frá Nýhöfn eða Gamle Han-
sen, 1952). Samband Sigurjóns og Skrige-
Poul hófst ekki gæfulega; þeir voru að met-
ast, flugust svo á og urðu eftir það perluvinir.
Gamla Hansen gerði Sigurjón fremur fyrir
áhuga á manngerðinni en persónunni og af-
Slguröur Nordal, 1946, grásteinn.
henti myndina Café West sem greiðslu fyrir
mat og drykk um sumarið 1952. Jón Thordar-
son, forstjóra Sjóklæðagerðarinnar, hitti Sig-
urjón fyrir á sundskýlunni niðri í fjöru á
Laugarnesi, þar sem hann stundaði sjóböð, og
þótti maðurinn svo svipmikill og fjölfróður að
hann bað um að fá að gera af honum portrett.
Myndina af Martin Andersen Nexp (1955)
gerði Sigurjón vegna aðdáunar á höfundi og
eldsál sem mótað hafði stjórnmálaskoðanir
hans. Dálæti á persónunni þurfti þó ekki til að
kveikja í Sigurjóni; portrettið af myndhögg-
varanum Johannes C. Bjerg (1938), sem var
stórveldi við Akademíið meðan Sigurjón var
þar við nám og störf, var af mörgum talin af-
hjúpun á hroka og illkvittni fyrirmyndarinn-
ar. Og þar sem um pantanir var að ræða, var
ýmist fyrir hendi gagnkvæm virðing milli
listamanns og fyrirsáta eða fyrirsætu, eða að
sjálf myndmótunin leiddi af sér slíka gagn-
kvæma virðingu og vináttusamband. Þá gilti
einu hvort um var að ræða danskan hafnar-
Birgitta Spur, 1950, gifs.
verkamann eða forseta lýðveldisins. Tækist
Sigurjóni að koma á góðu viðræðusambandi
við þá sem sátu fyrir hjá honum var björninn
unninn. Að sama skapi torveldaðist portrett-
gerðin ef fyrirsæturnar gáfu ekki færi á sér.
En það gat verið jafn erfitt að gera portrett
af mönnum sem voru svo andríkir að lista-
manninum var orða vant, eins og gerðist þeg-
ar Sigurjón mótaði myndirnar af Sigurði Nor-
dal og Halldóri Laxness. Jón Helgason og
Sigurjón kynntust aldrei á Kaupmannahafn-
arárum hans, og er sagt að Jón hafi haft held-
ur lítið álit á Sigurjóni, hafi nánast talið hann
„bóhem kjána og óviðmælandi asna“. Það átti
þó eftir að breytast þegar hann sat fyrir hjá
honum, og réð þar mestu hvað Jón hreifst af
frásagnargáfu Sigurjóns. Kristján Eldjárn
hafði svo mikla ánægju af samverustundum
þeirra Sigurjóns að hann kom í þrjátíu skipti
til að sitja fyrir, oftar en nokkur annar hafði
gert. Var þó engin sæluvist að sitja fyrir hjá
Sigurjóni, þar sem aldrei hlýnaði verulega í
vinnustofu hans, jafnvel ekki eftir endurbygg-
ingu hennar. Árið 1971 gerði Sigurjón lág-
mynd af Ingimar Jóhannessyni, gömlum
kennara sínum frá Eyrarbakka, sem varð að
troða dagblöðum undir jakkann sinn til að
halda á sér hita meðan hann sat fyrir.
Það tilfinningasamband sem Sigurjón
myndaði við fyrirsætur sínar gat framlengst
yfir í portrettin sjálf. Birgitta rifjar upp að
Sigurjón hafi eitt sinn í reiðikasti mölvað gif-
safsteypu af andlitsmynd sem hann gerði af
henni, en bætir svo við að þá þegar hafi hann
verið búinn að gera fleiri afsteypur af mynd-
inni, sem geymdar voru á öruggum stað.
Ekki skipti máli hvort fyrirsætur voru póli-
tískir samherjar Sigurjóns eða andstæðingar.
Til dæmis reyndust tveir forvígismenn vinstri
manna, þeir Brynjólfur Bjarnason og Krist-
inn E. Ándrésson, Sigurjóni erfiðir. Brynjólf-
ur þagði þunnu hljóði en Kristinn þuldi yfir
Sigurjóni rússneskuna sem hann var þá að
læra, listamanninum til takmarkaðrar
ánægju. Ihaldsmenn af gamla skólanum eins
og séra Bjarni, séra Friðrik, Gunnar Gunn-
arsson og Einar „ríki“ Sigurðsson urðu hins
vegar miklir vinir Sigurjóns. í kjölfar por-
trettgerðarinnar fékk Einar Sigurjón meira
að segja til að gera portrettmyndir af gjör-
vallri fjölskyldu sinni og látnum föður að auki.
Reyndist hann Sigurjóni einnig vel þegar
hann byggði vinnustofu sína að Laugarnesi. í
aðeins eitt skipti baðst Sigurjón undan að
gera portrett, og var þá um að ræða nafntog-
aðan íhaldsmann sem hann taldi sig ekki eiga
neitt vantalað við.
Sigurjón gat átt það til að skenkja mönnum
portrett af einskærri gleði yfir lífinu og tilver-
unni. Thor Vilhjálmsson segir frá því hvemig
hann eignaðist gifsmynd af ömmu sinni, Mar-
gréti Þorbjörgu Kristjánsdóttur, sem Sigur-
jón hafði gert árið 1938. Thor og Margrét
Indriðadóttir kona hans voru stödd heima hjá
Siguijóni og fjölskyldu hans eitt sumarkvöld
um miðjan sjöunda áratuginn: „Svo leið á
kvöldið og sólarlagið var yndislegt, og við fór-
um að hugsa okkur til hreyfingar ... en Sigur-
jón bannaði okkur að fara. Ekld fyrr en sólin
gengur til viðar, sagði hann. Og svo þegar sól-
in gekk til viðar eitt augnablik, hvarf ofaní
Snæfellsjökul, þá sagði Sigurjón: Þið verðið
að bíða eftir sólaruppgangi. Sem við gerðum.
Eftir það hreyfði Sigurjón ekki frekari mót-
bárum, en stakk sér skyndilega fram á vinn-
ustofu og kom aftur með þessa miklu bústu af
ömmu minni og lagði í kjöltu mér. Farðu með
hana heim, sagði hann“.
Höfundur er rithöfundur og listfræðingur.

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 4. DESEMBER 199? 9