Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2000, Blaðsíða 11

Þingstaðurinn Þingnes er sunnan við vatnið og hefur fornleifauppgröfur leitt í Ijós mannvirki. Lík-
legt er talið að þarna hafi Kjalarnesþing, elsta þing landsins, farið fram. Það var fyrir stofnun Al-
þingis, en Kjalarnesþing var einungis dómþing.
Bugða er hvorki vatnsmikil né straumhörð þar sem hún rennur í sveig vestur fyrir Rauðhólana og
síðan út í Elliðavatn. Hún var samt nógu vatnsmikil til þess að ferðamaður drukknaði í henni
snemma á 19. öldinni.

Á nesinu fram af Elliðavatnsbænum var fólk að munda veiðistangir á fallegum degi sl. sumar og
þarna á að vera allgóð veiðivon. Þetta er friðland og útivistarparadís svo að segja við þröskuld höf-
uðborgarsvæðisins. í baksýn eru Rjúpnahæð og byggðin i Breiðholti.
beztu hlunnindi jarðarinnar á Vatni. Túnið var
alltaf lítið, en hafi Elliðavatnsbændur náð í star-
ung á engjunum; sem ekki er ólíklegt, þá var
hann kúgæft hey og þótti geysileg búbót. Lítið
eitt vestan við miðju vatnsins eins og það er nú
var allstór eyja sem skildi vötnin nánast að. Ur
vestai'a vatninu rann áin Dimma allar götur nið-
ur að brúnni við núverandi Seláshverfi. Par rann
í hana áin Bugða, en svo heitú' neðsti og vestasti
hluti Hólmsár. Tvö læmi tengdu þó árnar saman
við hólinn Skyggni, skammt frá stíflunni sem síð-
ar kom.
Hvað hefur eiginlega gerzt sem haft hefur í för
með sér svo róttækar breytingar á umhverfi Ell-
iðavatns? Ekki annað en það, að á árunum 1923-
1928 eignaðist Rafmagnsveita Reykjavíkur jörð-
ina Elliðavatn og 1924 var ráðizt í vatnsmiðlun
með stíflu sem síðar var tvívegis hækkuð og
flestir þekkja þessa stíflu núna. Við stíflugerðina
hefur vatnsborð Elliðavatns hækkað hvorki
meira né minna en um heilan metra og vatnið
hefur stækkað um það bil um helming. Eyjan út
af Þingnesi fór að stórum hluta í kaf, svo og hinar
rómuðu Elliðavatnsengjar.
Starungur er að vísu ekki lengur eftirsóttur
heyfengur og engjaheyskapur allur aflagður fyr-
ir löngu, svo segja má að ekki hafi stór skaði ver-
ið skeður. En það er annað þessu tengt sem nú-
tíminn telui' verðmæti: Votlendi. Hér var sökkt
stórum flæmum votlendis þar sem án efa hefur
verið fjölskrúðugt fuglalíf.
Ekki verður séð að því hafi verið mótmælt árið
1924, eða að tilfinning hafi verið fyrir því að
þarna væri verið að vinna náttúruspjöll. En var
það svo?
Um það má ugglaust deila, en Ijóst er að Ell-
iðavatn, þessi náttúruperla við útmörk höfuð-
borgarsvæðisins, er að stórum hluta uppistöðu-
lón. E>ví er á það bent, að í hita undangenginnar
umræðu um virkjanir á hálendinu hafa öfgamenn
haldið ákaflega fram þeirri skoðun að öll uppi-
stöðulón séu beinlínis ljót. Að sjálfsögðu var
Á myndinni sést stíflan við Eliiðavatn og nú eru upptök Elliðaánna talin vera þarna. En áður en stífl-
að var 1924 var þetta áin Dimma og rann hún úr vestara vatninu.
skaði að missa votlendið. En í staðinn höfum við
fengið stærra og fegurra Elliðavatn.
Unaðsreitir náttúrufegurðar
I umhverfi Elliðavatns er víðast hvar fagurt
um að litast og bærinn sem ber nafn af vatninu
var byggður á fallegum stað á nesi sem skagar út
í vatnið frá austri. Kvöldfegurð á Vatni er við
brugðið; útsýnið fyi'st og fremst yfir vatnið og til
hæðanna ofan við Vatnsenda. Nú klæðir skógur
baklandið; hlíðar Heiðmerkur sem búið var að
ganga svo nærri með ofbeit að uppblástur var
næsta þróunarskref. Þar er ævintýri líkast um að
ganga og víða frábært útsýni yfir það land sem
fyrrum tilheyrði jörðinni Elliðavatni, en var þó
aldrei stórt. Vatnsendaland var mun stærra og
Hólmsland var það einnig; það náði allar götur
upp í Bláfjöll, sunnan við Elliðavatnsland.
Allt er þetta umhverfi mikilfenglegt, en ein-
hver fegursti reiturinn er við smærri vötnin
norðaustur og austur af Elliðavatnsbænum: hjá
Helluvatni, Hrauntúnstjöm og Kirkjuhólma-
tjörn. Þessi undrafógru smávötn sjást þegar ekið
er sem leið liggur að Elliðavatni framhjá Rauð-
hólunum. Vegurinn liggur á brú yfirálinn úr
Helluvatni og áfram upp í Heiðmörk, en afleg-
gjari er heim að Elliðavatnsbænum. Stöldrum
aðeins við þarna áður en lengra er haldið..
Norðan við Helluvatn eru nokkrir lágir gjall-
hólar af sama uppruna og Rauðhólarnir, en ósk-
emmdir, og verður þetta umhverfi ævintýralega
fallegt í lok júnímánaðar þegar lúpínan, sem þai'
er útbreidd, blómstrar og breiðir bláan lit yfir
umhvei'fi tjarnanna.
Rauðhólarnir urðu til fyrir 4.600 árum þegai'
glóandi og þunnfijótandi hraunstraumur rann úr
eldstöðinni Leiti í Svínahrauni og fylgdi nokkurn
veginn sömu slóð til sjávar og Suðurlandsvegur-
inn. Þorleifur Einarsson jarðfræðingur taldi að
Elliðavatn, eða einhver hluti þess, hafi þá náð
þangað sem Rauðhólai-nir mynduðust og hefur
það eflaust verið tilkomumikil sjón að sjá glóandi
hraunstraum þurrka vatnið upp. Hraunstraum-
urinn hélt áfram niður í voginn sem 3.500 árum
síðar var kenndur við Elliða, skip Ketilbjarnar
hins gamla. Arnar bera og nafn skipsins og tnl-
lega Elliðavatn einnig.
Vatnið í tjörnunum þremur sprettur fram und-
an hraununum í Heiðmörk, en að hluta er það úr
Suðurá sem á upptök sín í Silungapolli og undir
Selfjalli hjá Lækjarbotnum. Við erum hér í
næsta nágrenni Gvendarbrunna; þeir eru suð-
austan við Hrauntúnstjörn.
Bújörðin Elliðavatn fyrr á öldum
Elliðavatn í Seltjarnarneshreppi var lengst af
meðal þekktustu bújarða í nágrenni Reykjavík-
ur. Vatn eins og bærinn var gjaman nefndur var
þó ekki höfúðból; til þess að svo væri þurftu jarð-
ir að vera 60 hundruð, en Vatn var aðeins 12.
Hlunnindin voru engjarnar fyrrnefndu sem nú
sjást ekki lengur, kvistbeit í hraununum og veiði
í vatninu og ánum Dimmu og Bugðu.
Elliðavatn var í landnámi Ingólfs og því ekki
landnámsjörð. Ef til vill hefur Ingólfur ráðstafað
þessari blómlegu og kjarri vöxnu engjajörð til
frændfólks eða vina, en um það er ekkert vitað.
Engar heimildir eru til um upphaf bæjai-ins á
Elliðavatni, en í máldaga frá 1234 segir að Við-
eyjarklaustur eigi hálft land jarðarinnar. Getið
er um Elliðavatn í Kjalnesinga sögu, sem skrifuð
vai' á 14. öld, en telst full ævintýraleg til þess að
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 12. FEBRÚAR 2000 1 1
I