Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2000, Síða 12

en þá þurfti að komast yfir Elliðaárnar, Bugðu
og álinn úr Helluvatni.
Þingnes, einn merkasti
sögustaður landsins
Bærinn á teikningu Mayers hefur trúlega
verið á Elliðavatni 1841 þegar náttúrufræðing-
urinn og skáldið Jónas Hallgrímsson kom þar
til að sjá og teikna upp minjar um þingstaðinn
Þingnes sunnan við vatnið. Þaðan hélt Jónas
för sinni áfram til Þingvalla og Skjaldbreiðar
og lenti í frægri villu og útilegu, sem fór þó vel
og gaf af sér eitt vinsælasta kvæði Jónasar.
Þingstaðurinn var þó ekki á sjálfu nesinu
sem skagar út í vatnið, heldur í hallanum ofan
við nesið. Þar hafa fornleifarannsóknir farið
fram; stórt rannsóknarsvæði var grafið upp og
komu í ljós leifar af stórum, hringlaga garði.
Innan hans sást móta fyrir fleiri mannvirkjum.
Garður og rústir voru taldar vera frá 11.-12.
öld og undir þeim reyndust vera minjar frá 10.
öld. Frá vegamótum austan við Elliðavatns-
bæinn liggur vegur sem nefndur er Þingness-
lóð út með vatninu og er ökufært alla leið að
Þingnesi. Sunnan vegarins er Myllulækur og
samnefnd tjörn, sem samkvæmt uppdrættin-
um frá 1916 virðist ekki hafa verið til þá, enda
hefur hún orðið til við framkvæmdir Vatnsveit-
unnar. Ætla má að kornmylla hafi einhverju
sinni verið við Myllulæk
Þingnes er talinn einn merkasti sögustaður í
nágrenni Reykjavíkur, jafnvel á landsvísu og
hafa fleiri en Jónas Hallgrímsson rannsakað
hann. Þeirra á meðal er Sigurður Guðmunds-
son málari, sem gerði uppdrátt af staðnum,
Brynjólfur frá Minna-Núpi, Daniel Bruun,
Finnur Jónsson prófessor, svo og Þjóðminja-
safnið að sjálfsögðu. Ari fróði segir í íslend-
ingabók sinni, að Alþingi hafi verið sett „at ráði
Ulfljóts ok allra landsmanna þar es nú es, en
áður var þing á Kjalarnesi, þat es Þorsteinn
Ingólfssonr landnámsmanns, faðir Þorkels
mána lögsögumanns, hafði þar ok höfðingjar
þeir es at því hurfu“.
Því er verr, að ekki eru til neinar heimildir
um það hvar Kjalamessþing var háð, en vísir
menn hafa talið að um tíma hafi það verið í
Þingnesi. Rannsóknir sem fóru fram 1984
benda eindregið til þess að þar hafi mannfundir
farið fram. Dr. Jakob Benediktsson telur ljóst í
Sögu íslands, 1. bindi sem út kom 1974, að
Kjalarnesþing hafi verið eins konar undanfari
Alþingis, enda þótt það hafi ekki verið löggja-
farþing, heldur aðeins dómþing og „sennilegt
sé að upptakanna að stofnun Alþingis sé að
leita í hópi þeirra höfðingja, sem stóðu að þing-
inu á Kjalarnesi."
Sé þetta rétt er Þingnes hinn allra merkasti
staður á bökkum Elliðavatns og nöturlegt til
þess að vita að hluti þingstaðarins lenti undir
vatni þegar stíflað var. Þá verður það naumast
talið til fyrirmyndar að sumarbústaður hefur
verið fast uppi við hinn forna þingstað og skilti
með nafni Þingness virðist vera hlið að sumar-
bústaðarlandinu.
Vafasöm heimild
Algengt er að sjá í bókum aðra mynd af Ell-
iðavatnsbænum en þá sem Mayer teiknaði og
er sú mynd sögð vera teiknuð aðeins 9 ánim
eftir að Mayer var þar á ferðinni. Vegna Heklu-
gossins 1845 kom náttúruvísindaleiðangur und-
ir forustu Danans J.C. Schútte til rannsókna á
íslandi og með í för var ungur myndlistarmað-
ur, Emanuel Larsen, sem var ígildi ljósmynd-
ara og vann sitt verk dyggilega.
Teikning, sem oft hefur birst og eignuð er
Schútte þessum, er sögð vera af Elliðavatns-
bænum en er þó fremur grunsamleg. Enda þótt
skammt sé um liðið frá því bær silfúrsmiðsins
var teiknaður er ekki annað hægt að sjá en að
sá bær hafi verið rifinn svo til grunna að enginn
kofi hafi eftir staðið, en annar bær byggður
með gerólíku lagi; þó ekki burstabæjarstílnum
sem ruddi sér til rúms á 19. öldinni.
Þarna er kominn þverstæður bær með bæj-
ardyrum fyrir miðju og tveim gluggum sín
hvorum megin við þær. Ætla má að loft hafi
verið á þessum bæ yfir baðstofu og stofu; að
minnsta kosti eru tveir litlir gluggar á þekj-
unni. Óvenjulegt verður að telja að þama er
snyrtileg steinhleðsla utan með bænum sem
einungis virðist vera til prýði, en grjótgarðar
voru yfirleitt ekki hlaðnir öðruvísi en í ákveðn-
um tilgangi, til dæmis utanum tún eða gerði.
I forgrunni myndarinnar er mjó vík sem er
harla ósennilegt er að hafi nokkru sinni getað
verið þama og ennþá síður stenzt það, að sá
bratti sem var og er frá bæjarstæðinu niður að
vatninu er nánast ekki til þarna. Ótrúlegast er
samt að hvorki standa eftir tangur né tetur af
bæ silfursmiðsins eftir svo fá ár.
Jafnvel ennþá síður marktæk er teikning af
þriggja bursta steinbæ á Elliðavatni, sem birt
er í ritröðinni, Iieykjavík - sögustaðui- við
Sund. Þar er sagt að þetta muni vera húsið sem
Sverrir Runólfsson byggði á Elliðavatni. Það
var steinhús sem Sverrir byggði og ekkert
svipað burstabænum á myndinni. Að því verður
komið í niðurlagi greinarinnar sem birtist í
næstu Lesbók.
Landnám lúpínunnar á fslandi hófst i landi Elliðavatns í Heiðmörk um 1956. Hún hefur gefið góða raun og hefur sannað þar að hún hopar þegar
annar gróður dafnar. Seint í júní setja bláar lúpinubreiður fallegan svip á landið, hér austan við Helluvatn. Bærinn á Elliðavatni sést í baksýn.
' vera treystandi sem heimild. Þar segir að á
þeim bæ „er heitir að Vatni, er síðan er kallat
Elliðavatn" hafi búið kona sem Þorgerður hét.
Hún átti son þann er Kolfínnur hét og var kol-
bítur, eða með öðram orðum: Hann lá í öskustó
og hafðist lítt að. Þetta fyrirbæri er vel þekkt
úr ævintýrum. Ef til vill þjáðist hann af þung-
lyndi, en síðan hefur bráð af honum; hann reis
úr öskustónni og tók að líta í kringum sig eftir
konuefni. Með tilliti til þess að kolbítar vora
ekki í miklu áliti, verður að teljast að Kolfinnur
hafi ekki ráðizt á garðinn þar sem hann var
lægstur með því að leita eftir ástum Ólafar
. vænu, dóttur Kolla bónda í Kollafirði. Urðu
vígaferli vegna bónorðsins og kolbíturinn sýndi
að það vora töggur í honum, því hann nam
Ólöfu á brott og hafði hana með sér heim að
Elliðavatni.
Ekki hélst honum þó lengi á konunni. Ást-
maður hennar, sá miídi kappi Búi Ástríðsson
sem Kjalnesinga saga greinir frá, gerði sér lítið
fyrir og felldi Kolfinn. Við konunni leit hann
ekki meir, „síðan Kolfiðr hefir spillt henni“.
Kynbófafilraun sem leiddi af
sér stórslys ó landsvísu
Klausturjarðir urðu konungseign eftir siða-
skiptin og þeirra á meðal var Elliðavatn. í Jarð-
abók Árna Magnússonar og Páls Vídalín sem
gerð var skömmu eftir 1700 segir að eigandinn
sé „kóngl. Majestat." Jarðardýrleiki er sagður
óviss og á jörðinni er þá þríbýli. Ábúendur era
' Einar Eyvindsson á hálfri jörðinni, Tómas Vig-
fússon á fjórðungi og sá þriðji er Snorri Snorra-
son, og býr hann á þeim fjórðungi jarðarinnar,
sem áður var hjáleigan Vatnskot. Állir era þeir
leiguliðar hjá kónginum og er landskuld goldin
með „iii vættum fiska eður í fríðu og átta tunn-
um kola“ (viðarkol).
Margvíslegar kvaðir era og á jörðinni, enda
þótti ekki gott að búa í næsta nágrenni við
Bessastaðavaldið. Sem dæmi um þessar kvaðir
má nefna að eitt mannlán er um vertíð, hestlán
til alþingis eða austur á Eyrarbakka; einn hest-
ur frá hveijum ábúanda. Enn gætir yfirráð-
anna frá Viðey, „tveir dagslættir“ renna þang-
að. Hægt er að kalla menn til formennsku á
bátum ef þeir era til þess hæfir og fá þeir for-
mannskaup „ef þeim heppnast afli.“ Tvo til þijá
hríshesta verður jörðin að láta af hendi og tvö
* til þijú lömb skulu tekin í fóður og láta verður
tvo heyhesta „til fálkafjár í Hólmskaupstað".
Tólf kýr má fóðra á allri jörðinni segir Jarð-
abókin, en rifhrís til eldiviðar og kolagjörðar
„fer mjög í þurð“. Þrönglendi er í högum, engj-
ar spillast af vatnsgángi, en torfrista og stúnga
„lök og lítt nýtandi".
Þessi lýsing bendir ekki til mikillar búsældar
á Elliðavatni. Segir nú fátt af búskap á Vatni
þar til brautryðjandinn Skúli Magnússon kom
upp Innréttingum sínum í Reykjavík eftir 1750.
Meðal verkefna þar var ullarvinnsla og þurfti
þá að koma upp fjárræktarbúi, bæði til þess að
tryggja vinnslunni næga ull, en einnig var ætl-
^ unin að bæta hana með blöndun á útlendu sauð-
fé.
Elliðavatn varð fyrir valinu og má ætla að
ástæðan hafi einkum verið sú að þar hefur verið
talin bezta fjáijörðin í nágrenni Reykjavíkur
vegna beitarinnar í skóglendinu þar sem Heið-
Teikning eftir Auguste Mayer af Ellióavatnsbænum 1836, þá bjó þar Jón Jónsson silfursmiður.
Þessi teikning á að vera af bænum á Elliðavatni um miðja 19. öld. Sé það
rétt hefur bæ silfursmiðsins alveg verið jafnað út.
mörk er nú.Vegna kynbótanna vora fluttir inn
hrútar af enskum sauðfjárstofni, en sænskur
barón, Hastfer að nafni, átti að stýra kynbótun-
um fyrsta kastið. Ekki er alveg ljóst hvers
vegna þessi kynbótatilraun var flutt að Hellis-
koti, skammt frá Elliðavatni árið 1757. En þar
var reist „mikil stofa“ þó ekki sjái hennar stað,
en einnig að sjálfsögðu vandaðasta fjárhús
landsins, „meira en flestar kirkjur hér á landi
og afþiljað".
En ekki dugði þetta afburða fjárhús til þess
að bægja óláninu frá, sem fólst í að upp kom
veiki í fénu: Fjárkláði sem breiddist ört út og
olli gífurlegum búsifjum. Á einum áratugi frá
1760-1770 hrapaði sauðfjáreign landsmanna úr
360 þúsundum í 140. Ugglaust er það eitthvert
mesta efnahagsáfall sem íslendingar hafa orðið
fyrir, svo háðir sem þeir vora sauðfjárbúskap.
Fjárræktarævintýrinu á Elliðavatni lauk
með þessu; búið var lagt formlega niður 1764.
Ber nú lítt til tíðinda fram til 1815 að fjöldi kon-
ungsjarða var seldur og Elliðavatn þar á meðal.
Merkir gestir ó Elliðavatni
Sextán áram síðar, 1836, var Paul Gaimard í
öðram Islandsleiðangri sínum. Hann var mað-
ur ferðavanur; hafði þá tvívegis farið kringum
hnöttinn. í leiðangurinn til íslands hafði hann
með sér lið valinkunnra manna og þar á meðal
var teiknarinn Auguste Mayer. Hann gerði
fjölda teikninga og skyssa á íslandi sem era
ómetanleg heimild, ekki sízt um húsakynni
landsmanna, og þar á meðal er teikning af Ell-
iðavatnsbænum.
Mayer var frábær teiknari, en ætla má að oft
hafi hann fullunnið baksviðið, fjöll og annað úr
umhverfi bæja, eftir að heim var komið. Fyrir
kemur að þekkt kennileiti era óþckkjanleg og
þar á meðal er hæðin ofan við Elliðavatns-
bæinn. Ætla má þó að myndin sé trúverðug
heimild um bæinn og hún er einnig allnokkur
vísbending um að Elliðavatn hafi þá þótt mark-
verður bær. Kirkja var þó aldrei á Yatni; bær-
inn átti kirkjusókn að Laugamesi ásamt Breið-
holtsbænum, Vatnsenda, Bústöðum, Kleppi,
Rauðará, Hólmi, Hvammskoti, Digranesi og
Kópavogi.
Á teikningu Mayers af Elliðavatnsbænum er
aðeins að sjá eina stæðilega byggingu. Hún er
með hefðbundnu lagi torfbæja eins og það varð
á síðustu öld og snýr stafninum fram. Prýði
þessa húss er vindskeið og hefur verið lagður
metnaður i að hafa hana viðhafnarlega. Slíkar
vindskeiðar vora ekki á bæjum almennt. Skýr-
inguna má ef til vill finna í því, að ábúendur á
Elliðavatni voru þá Jón Jónsson silfursmiður
og Ragnheiður Guðmundsdóttir. Kynni að vera
að listrænn metnaður silfursmiðsins kæmi
þama í ljós. Að öðra leyti sýnir myndin venju-
lega og fremur bágboma torfkofa, en hjallur úr
timbri stendur sér. Tröðin heim að bænum
liggur meðfram hlöðnum grjótvegg sem sveig-
ist til suðurs, enda var algengasta leiðin úr
Reykjavík að Elliðavatnsbænum sunnan við
vatnið.
Hægt var að fara aðra leið norðan vatnsins,
11 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 12. FEBRÚAR 2000