Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2000, Blaðsíða 5

Hruni í Árnesþingi. Þorvaldur, sonur Gissurar Hallssonar í Haukadal, bjó í Hruna þar til hann stofn-
aði Viðeyjarklaustur 1226 og gekk sjálfur í það. Ljósmyndina tók Sigfús Eymundsson 1890.
ísleifur Gissurarson varð biskup í Skálholti 1056 og hefur sjálfsagt farið með goðorð fyrir þann
tíma og víst er að síðar gekk goðorðið til afkomenda hans. Rúmlega 700 árum eftir að ísleifur
varð biskup leit Skálholtsstaður þannig út. Vatnslitamynd eftir John Cleveley yngra sem var í
íslandsleiðangri Sir Joseph Banks 1772.
vald og andlegt, þótt þess væru samt ýmis
dæmi. Hvergi er þess þó getið að ísleifur hafi
látið af meðferð goðorðs og má vel hugsa sér að
hann hafi farið með héraðsvöld á sama tíma og
hann var biskup enda kirkjan ung í landinu og
sjálfsagt margt laust í reipum. Það gæti því
hafa verið upphaf ríkis í Amesþingi að goðorðs-
maður varð biskup og við það óx svo virðing
hans að aðrir goðorðsmenn í héraðinu féllu í
skuggann. Enginn hefur getað keppt við ísleif í
hans heimahérði og því má vera að önnur goð-
orð á þeim slóðum hafi verið gefin honum eða
þau lögð niður.
Svo mikið er víst að með sonum Isleifs eru
Mosfellingar (eða Haukdælir) orðnir býsna
einráðir í héraðinu. Þrír þeirra eru nefndir á
nafn og eru þeir allir sagðir höfðingjar í Hauk-
dæla þætti sem merkir að þeir fóru allir með
völd af einhverju tagi. Einn þeirra varð biskup
en hinir tveir voru gorðorðsmenn.
Eftir að ísleifur biskup lést 1080 varð Gissur
sonur hans biskup og stofnaði Skálholtsstað
(ísleifur mun hafa setið þar sem eigandi jarð-
arinnar). Ekkert bendir til að Gissur hafi farið
með gorðorð og virðast mannaforráð þeirra
frænda, hvort sem goðorðin voru eitt eða fleiri,
hafa erfst til hinna bræðranna. Má vera að
mannaforráðum hafi verið skipt á milli Þor-
valds og Teits, bræðra Gissurar, en eins má
vera að Þorvaldur hafi hlotið þau fyrst en Teit-
ur eftir hans dag.
Fram að þessu höfðu Mosfellingar búið í
uppsveitum Amesþings og áttu þar m.a. höfuð-
bólin Mosfell, Skálholt og Haukadal. Má gera
ráð fýrir að á þeim slóðum hafi þeir upphaflega
átt sitt áhrifasvæði. Þorvaldur er hins vegar
sagður búa í Hraungerði í Flóa og bendir það
til að hann hafi einnig verið búinn að ná völdum
í lágsveitum. Ekki er vitað hvenær hann dó en
líklega hefur það verið um eða rétt fyrir 1100.
Hvergi er þess getið að Þorvaldur væri kvænt-
ur og er engra bama hans getið. Virðist líkleg-
ast að hann hafi engin átt en arf eftir hann hafi
allan borið undir Teit bróður hans og þar með
mannaforráðin.
Með Teiti skiptir ættin um nafn því að hann
þjó í Haukadal og frá þeim tíma erfast völd í
Arnesþingi meðal afkomenda hans. Teitur dó
1110 eða 1111 og má vera að Hallur sonur hans
hafi þá verið erlendis við nám. Getur vel verið
að Gissur biskup hafi gætt ríkis þar til hann
kom heim. Þegar Gissur dó 1118 var Hallur,
bróðursonur hans, talinn meðal mestu höfð-
ingja í landinu. Frá þeim tíma má telja nokkuð
víst að héraðsríki hafi verið orðið til í Arnes-
þingi. Oll veraldarvöld í héraðinu eru í höndum
einnar ættar eftir það og fram til loka þjóðveld-
isins, eftir því sem best er vitað. Völdin erfðust
með reglubundnum hættti í beinan karllegg og
aldrei skiptust þau á milli bræðra heldur fór
ávallt einn maður með þau. Eftir að Hallur dó
1150 tók Gissur sonur hans við völdum og ríkti
fram undir lok aldarinnar. Þá tók við Þorvaldur
sonur hans en Gissur lifði þó til 1206. Þorvaldur
ríkti til 1226 þegar hann gekk í klaustur en
Gissur sonur hans tók þá við og ríkti til loka
þjóðveldisins og sem jarl allt til 1268.
Erfitt er að fullyrða nokkuð um upphaf ríkis
Árnesinga en líklegast er að það hafi byrjað að
myndast þegar á tímum ísleifs biskups (1056-
1080) en náð að festa sig í sessi á tímum sona
hans. Þegar sá síðasti þeirra, Gissur biskup, dó
árið 1118 má ætla að það hafi verið í aðalatrið-
um fullmótað.
Einkenni ríkisins
Eftir því sem á líður þjóðveldisöld verða
heimildir betri og ríkulegri. Þekking okkar á
einkennum ríkis Amesinga er því mest bundin
við 13. öld. Það sem hér verður sagt á því eink-
um við um þann tíma en óvíst að hve miklu leiti
það á við um 12. öldina líka.
Mörk ríkisins eru ekki alltaf ljós og hafa
kannski verið nokkuð breytileg. Það er ekkert
sjálfgefið að mörk ríkisins hafi íylgt nákvæm-
lega mörkum Amesþings þó að Ijóst sé að þau
hafa gert það í stórum dráttum. Víst er þó að
austurmörkin lágu um Þjórsá, að minnsta kosti
í byrjun 13. aldar. Um 1220 sóttu Haukdælir til
valda austur yfir ána en það mislíkaði stórlega
Oddaverjum, höfðingjum Rangæinga, enda litu
þeir á Þjórsá sem mörk ríkjanna. Til átaka kom
og lét Björn Þorvaldsson, eldri bróðir Gissurar
jarls, þar lífið. Sættin sem fylgdi í kjölfarið varð
Oddaverjum dýrkeypt og markaði upphafið að
upplausn ríkis þeúra. Eftir það höfðu Hauk-
dælir veruleg áhrif í Rangárþingi þótt líklega
sé ofmælt að segja að ríki þeirra í Amesþingi
hafi náð austur yfir Þjórsá.
Vesturmörk ríkisins voru mun óljósari.
Hugsanlega hafa þau verið þar sem sýslumörk
em nú og mörk Árnesþings voru áður en einnig
getur verið að þau hafi verið við Reykjanes en
þar er talað um héraðamörk í Grágás. Kannski
hefur allt Suðvesturland haft fremur óljósa
stöðu og Haukdælir smám saman fært út ríki
sitt í vestur. Á þessu svæði var Allsherjargoð-
orð (goðorð allsherjargoðans) enn við lýði frarn
á 13. öld. Um 1200 var þar goðorðsmaður Guð-
mundur gríss Ámundason og bjó hann á Þing-
völlum. Þingvallasveit er talin innan Árnes-
þings en búseta goðorðsmanns þar bendir til að
sveitin geti varla hafa verið hluti af ríki Hauk-
dæla á þeim tíma. Sveitin er enda afskekkt inn-
an héraðsins og því var engan veginn nauðsyn-
legt að hún tiheyrði ríkinu.
Snorri Sturluson sótti einnig til valda á Suð-
vesturlandi og átti meðal annars bú á Bessa-
stöðum. Þeir Haukdælir og Snorri hafa líklega
togast á um áhrif á svæðinu. Árið 1226 stofnar
Þorvaldur Gissurarson klaustur í Viðey og
gengur sjálfur í það. Öðmm þræði var það ef til
vill þáttur í að marka Haukdælum áhrifasvæði
á Suðvesturlandi. Það hefur þó ekki borið mik-
inn árangur því að fyrir Bæjarbardaga 1237
söfnuðu þeir Snorri og bandamaður hans, Þor-
leifur í Görðum, liði allt suður á Rosmhvalanes
(Miðnes) svo að varla getur ríki Amesinga hafa
náð þangað á þeim tíma.
Eftir að Gissur Þorvaldsson hófst til valda á
Norðurlandi 1252 virðist sem litið sé á veldi
hans þar sem sérstakt ríki en ekki aðeins út-
víkkun á ríki Árnesinga enda fékk hann völd
fyrir norðan sem arftaki bandamanna sinna,
Ásbirninga, höfðingja Skagfirðinga. Þorgils
saga skarða segir frá því að árið 1253 gerði
Gissur bú á Flugumýri í Skagafirði en skipaði
sonum sínum, Halli og ísleifi „þau ríki, er hann
átti fyrir sunnan land.“3 Þama er reyndar talað
um ríki í fleirtölu en erfitt er að sjá að Gissur
hafi átt fleiri en eitt ríki á Suðurlandi en að
minnsta kosti er )jóst að litið er á ríkin fyrir
sunnan sem aðskildar einingar frá ríkinu á
Norðurlandi.
Samstaða
Helsta sérkenni ríkis Árnesinga var hvað
það var heildstætt og samþjappað. Líklega var
það vegna þess hve það var gamalt en þegar
kom fram á 13. öld höfðu Árnesingar vanist því
í meira en 100 ár að tilheyra einu ríki og að vera
þegnar Haukdæla. Tryggð þeirra við ættina
var mikil og svipuð trúnaði þegna við konung
sinn - í raun alveg sama eðlis. Þetta má
kannski túlka sem eins konar þjóðernishyggju
þar sem persóna höfðingjans verður að tákn-
gervingi samfélagsins sem hann ríkir yfir.
Trúnaður við höfðingjann jafngildir þá trúnaði
við ríki, samfélag og fólk í Amesþingi.
Samstaða Ámesinga með höfðingja sínum
lýsti sér einna best árið 1249 þegar Þórður kak-
ali, sem þá réð mestöllu landinu, seildist til
áhrifa í Árnesþingi á meðan Gissur Þorvalds-
son var erlendis. Þetta haust, segir Þórðar
saga, „reið Þórðr suðr um Kjöl með mikla sveit
manna ok fór um alla sveit Gizurar. Mæltu þá
flestir menn ekki í móti at þjóna honum, ok var
þeim þó in mesta nauðung. Hann lagði ok fé-
gjöld á alla bændr ok þótti þeim þat léttara en
þjóna opinberliga til Þórðar, því at þeir vám
einfaldir í sinni þjónustu við Gizur“.4
Einfaldir merkir hér auðvitað ekki heimskir
heldur tryggir og trúir, lausir við tvöfeldni.
Vert er að veita orðinu þjónustu eftirtekt. Höf-
undi sögunnar þykir sjálfsagt að nota það um
samband bænda við höfðingja sinn og er það
merki þess hve langt stjómarhættir ríkja 13.
aldar höfðu þróast frá skipulagi goðorðana í átt
til þess sem tíðkaðist í konungsríkjum.
Engin merki finnast um óróa eða óánægju í
Ámesþingi með stjórn Haukdæla. Það er frem-
ur óvenjulegt því að í mörgum öðmm héraðs-
ríkjum em heimildir um að sumir bændur
væm ósáttir við höfðingja sinn og gat það jafn-
vel leitt til blóðsúthellinga. Þetta leiðir hugann
að valdakerfinu innan ríkjanna. Hvernig fór
höfðinginn að því að stjóma?
Fyrst er nauðsynlegt að greina nokkuð frá
stéttskiptingu þessara tíma. Að sjálfsögðu var
yfirstétt í landinu sem átti mest af jarðeignum
og lifði að miklu leyti af því sem leiguliðar
hennar greiddu fyrir jarðnæðið. Yfirstéttinni
má skipta í tvo hópa: Höfðingja og stórbændur.
Höfðingjar vom hin pólitíska yfirstétt, þeir
sem höfðu bein og formleg völd. Haukdælir,
sem og aðrir héraðshöfðingjar landsins, til-
heyrðu þessum hópi. Stórbændur vom neðra
lag yfirstéttarinnar. Þó að þeir ættu oft miklar
eignir og væm áhrifamiklir á heimaslóðum
höfðu þeir engin formleg völd. Þessi skipting í
höfðingja og stórbændur er hliðstæð því þegar
evrópskum aðli er skipt í háaðal og lágaðal.
Stórbændur virðast stundum hafa verið
mjög áhrifamiklir á sínum heimaslóðum, jafn-
vel svo að hægt væri að tala um þeir hafi haft
sín eigin óformlegu valdsvæði. Sem dæmi um
óvenju heimaríkan stórbónda má nefna Gísla
Markússon í Bæ (Saurbæ) á Rauðasandi. Hann
var tryggur liðsmaður Sturlunga í átökum á
landsvísu en í sinni heimasveit leyfðist engum
að storka honum. Oft virðist mega gera ráð fyr-
ir tvöföldu valdakerfi þar sem höfðingi ríkti yfir
stórbændum en stórbændur aftur yfir almúga.
Slíkur valdapýramídi var einkum áberandi í
nýjum héraðsríkjum, kannski vegna þess að
hann einfaldaði myndun valdakerfis. Höfðingi
sem vildi stjórna héraðinu þurfti þá fyrst og
fremst að taka tillit til stórbænda og afla stuðn-
ings þeirra, almúginn fylgdi síðan með.
Svona tvöfalt valdakerfi skýrir hvernig Kol-
beinn ungi gat notað Eyfirðinga í Flóabardaga
gegn Þórði kakala, syni fyrrum héraðshöfð-
ingja þeirra. Kolbeinn hafði lagt Eyjafjörð
undir sig með valdi og tengt helstu stórbændur
sér með ýmsum hætti. Almúginn, að minnsta
kosti sá hluti hans sem skipti máli í hernaði,
fylgdi síðan með í kaupunum vegna þess að
hann hefur fremur fylgt stórbændum en höfð-
ingjanum beint. Þannig var hægt að nota Ey-
firðinga gegn þeirra eigin höfðingjaætt, þrátt
fyrir að þeir væru ekkert sérlega ótryggir
henni. Enn sem komið var tengdist almúgafólk
höfðingjum veikarí böndum en stórbændum.
Eftir því sem ríkin urðu eldri og rótgrónari
virðist mikilvægi stórbænda í valdakerfinu fara
minnkandi. í hinu gamla ríki Árnesinga gegna
þeir litlu hlutverki. Við þekkjum nokkra þeirra
með nafni - menn eins og Gissur glaða eða Ólaf
tott - en þeir leika ekkert sjálfstætt hlutverk.
Þeir eru lítið annað en fylgdarmenn höfðingj-
ans og stundum foringjai- fyrir liðsveitum hans.
í Ámesþingi hafði skapast traust og náið sam-
band á milli höfðingja og almúga og því var
ekki lengur þörf á neinum millilið.
Um 1233-34 var talað um að margir stór-
bændrn- í Skagafirði væru ótrúir Kolbeini unga,
höfðingja sínum, en hallir undir Sighvat Sturlu-
son, höfðingja Eyfirðinga. Annars virðast Ás-
birningar traustir í sessi í Skagaftrði enda var
ríkið með þeim eldri. Kannski stafaði órói stór-
bænda af því að nú var í Skagafirði að komast á
traust samband milli höfðingja og almúga,
svipað og í Ámesþingi, og því hafi stórbændur
verið farnir að missa pólitískt mikilvægi sitt.
Það hefur þeim ekki líkað öllum og því farið að
ókyrrast en Kolbeinn bældi óróann niður af
fyÚstu hörku.
Þetta beina samband milli höfðingja og al-
þýðu minnir á að í erlendum konungsríkjum
var jafnan litið á konung sem vemdara lítil-
magnans gagnvart áþján og kúgun. Það var al-
geng hugsun bænda sem fundu sig órétti beitta
af valdsmönnum eða jarðeigendum að konung-
ur, sem hinn æðsti jarðneski valdhafi, myndi
rétta hlut þeirra ef hann vissi hvað væri á seyði.
Svipuð hugmyndafræði virðist hafa verið að
þróast hér á landi nema hvað hér vom það hér-
aðshöfðingjamir sem vom æðstu jarðnesku
valdhafamir. Þetta nána samband almúga og
höfðingja hefur náð mestum þroska í elstu ríkj-
unum en höfðingjar hinna yngri urðu enn að
treysta mjög á fylgi stórbænda. Hugsunin eða
hugmyndin um hið sameiginlega ríld eða sam-
félag undir höfðingjanum þarf tíma til að skjóta
rótum meðal alþýðu manna og í hinum nýju
ríkjum hafði slík samastaða ekki enn myndast.
Að því leyti vom þau veikari.
Hin mikla innri samstaða Amesinga kom
Haukdælum vel í stríði Sturlungaaldar þar sem
pólitískur og hernaðarlegur máttur þeirra var
talsvert meiri en aétla mætti af stærð ríkisins.
Haukdælir áttu jafnan auðvelt með að safna liði
og menn virðast hafa verið fúsir að fylgja þeim.
Einnig var mjög erfitt fyrir andstæðinga þeirra
að seilast til áhrifa í Amesþingi. Svipuðu máli
gegndi oftast um ríki Skagfirðinga sem einnig
var gamalt og rótgróið. Saman höfðu þessi tvö
héraðsríki í fullu tré við veldi Sturlunga sem,
þegar allt er talið, hafði kannski helmingi meiri
mannfjölda á bak við sig.
Innri styrkur ríkisins er áreiðanlega ein
helsta ástæðan fyrir því hve Gissuri og Ames-
ingum vegnaði vel í átökum Sturlungaaldar. Án
öflugs stuðnings sinna manna hefði Gissur tæp-
ast staðið uppi sem sigurvegari í lok ófriðarins
(þótt sá sigur væri bæði ófullkominn og beiskju
blandinn).
Segja má að velgengni Gissurar hafi í raun
eytt ríki Ámesinga eða breytt því svo að það
varð óþekkjanlegt. Undir lokin dvaldi Gissur
oftast í ríki sínu á Norðurlandi og með gamla
sáttmála 1262 var grundvellinum kippt undan
héraðsríkjunum. Ef til vill má líta á jarlsríki
Gissurar sem eins konar útvíkkaða mynd sam-
einaðra héraðsríkja Árnesinga og Skagfirð-
inga. Jarlsríkið leið einnig undir lok 1268 þegai-
Gissur dó án þess að láta eftir sig nokkum aug-
ljósan erfingja að völdum sínum.
Eftir það var Amesþingi vísast stýrt af sýsl-
umönnum og lénsmönnum þeirra. Eftir dauða
eins þeirra, Ásgríms Þorsteinssonar 1285,
gerðu Haukdælir síðustu tilraunina til að ná
aftur völdum í Ámesþingi sem vitað er um. Þá
fór Ormur Klængsson, bróðursonarsonur Giss-
urar, á fund Hrafns Oddssonar og beiddist
sýslunnar en hafði ekki erindi sem erfiði. Það
er eftirtektarvert að bæði Ásgrímur og Hrafn
vom liðsmenn Sturlunga en nú höfðu þeir, sem
fulltrúar konungsvaldsins, yfirhöndina þrátt
fyrir sigur Gissurar.
Þai- með er saga Ámesingaríkis öll.
Æ síðan hefur verið grafið undan sérstakri
sjálfsmynd Árnesinga en sameiginleg sjálfs-
mynd íslendinga hefur eflst. Af ýmsum ástæð-
um er nú svo komið að sameiginleg sjálfsmynd
Ámesinga er sennilega veikari en íbúa flestra
annarra héraða landsins. Þingeyingar, Skag-
firðingar og Vestmanneyingar hafa allir ein-
hvern veginn mun sterkari ímynd en Árnesing-
ar. Varla er hægt að hugsa sér að indíáninn
sem ég nefndi í upphafi hefði sagst vera Ár-
nesingur en ekki Skagfirðingur. Það em svo
sem engar blikur á lofti um að þessi þróun sé að
snúast við. En hver veit, Árnesingar urðu einu
sinn næstum því að þjóð - er alveg útilokað að
það geti gerst aftur?
Byggt á fyrirlestri í Húsinu á Eyrarbakka 25. nóv. 1999 á veg-
um Sögufélags Ámesinga og Rannsóknastofnunar um byggða-
menningu.
1 Helgi Þorláksson: „Hruni“, Ámesingur V (1998),
bls. 10.
2 Susan Reynolds: Fiefs and Vassals (Oxford 1996),
bls.27.
3 Sturlunga saga II (Reykjavík 1946), bls. 149.
4 Sturlunga saga II (Reykjavík 1946), bls. 85-86.
Höfundurinn er sagnfræðingur í Reykjavíkur-
Akademíunni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. MARS 2000 5