Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2000, Blaðsíða 14

Á góðri stund í Prag 1998. Talið frá vinstri: Karel Stindl, yfirbókavörður tékkneska þjóðþingsins,
greinarhöfundurinn og skáldið Andrej Stankovic.
í Prag 1952. Frá vinstri: Jan Lopatka, skáldið Andrej Stankovic, Karel Stindl bókmenntafræð-
ingur og Frantisek Pospísil, yfirbókavörður Vísindaakademíunnar.
Leitað að andófsmanni
í ágúst 1982 sat ég heimsþing rússnesku-
kennara í Prag og vildi nota tækifærið til að
heilsa upp á gamlan kumpán frá háskólaár-
unum. Nokkrum árum áður hafði ég gist hjá
honum í götunni Melantrichoya, rétt hjá
Václavs-torgi, sem er miðdepill þessarar
kynngimögnuðu borgar.
Ég barði upp á hvað eftir annað, en hvor-
ugt þeirra hjóna var heima. Ekki tókst mér
heldur að ná til sameiginlegra kunningja
sem gætu upplýst mig um samastað And-
rejs, eða Nikolajs eins og hann heitir í kunn-
ingjahópi.
Loks er leið að lokum dvalar minnar í
Prag, hitti ég fyrir venslafólk hjónanna í
íbúð þeirra. Og ég fékk skýringu á fjarveru
þeirra. Nú leið nefnilega að afmæli innrásar
Varsjárbandalagsins (21. ágúst), og þá var
venja stjórnvalda að stinga hugsanlegum
óróaseggjunum sem til náðist inn í nokkra
daga, svona til vonar og vara. Nikolaj var
orðinn leiður á þessari árlegu kælingu. Þau
Olga kona hans höfðu því tekið Trabantinn
sinn og lagt leið sína til SuðurBæheims án
þess að gefa upp nokkra ferðaáætlun. Það
liðu tíu ár þangað til ég gat fengið mér bjór
með Nikolaj, og þá var margt breytt.
Horft yfir Prag. Hugsað tii
Haseks og góða dótans
Það er sumar í Prag árið 1992, og úr bóka-
safni forsetaembættisins er fallegt útsýni frá
höllinni yfir þökin í Litlabæ (Malá Strana),
sem Jan Neruda gerði heimskunnan með
sagnasafni sínu úr þessum töfrandi bæjar-
hluta. Það hafði svo sterk áhrif á N.R. Reyes
Basualto i Chile að hann tók sér höfundar-
nafnið Pablo Neruda.
Nokkru lengra handan Vltavaelfar (Mold-
ár) sem Smetana lofsyngur í tónverkinu
Föðurland mitt, er Nýibær (Nové Misto)
sem Karl IV. keisari lét byggja á 14. öld um
það leyti sem hann fyrir hálfri sjöundu öld
stofnaði háskólann sem enn ber nafn hans.
Upprunalegt skipulag bæjarhlutans stendur
fyrir sínu enn þann dag í dag. Ef lengra er
haldið í áttina að Víngarðahverfí, verður fyr-
ir veitingahúsið Kravín, „Fjósið“. Þar var
aðalbækistöð Jaroslavs Haseks þegar hann
stofnaði „Flokk hóflegra framfara innan
ramma laganna". Það var eini stjórnmála-
flokkurinn sem á sínum tíma mótmælti
skörulega jarðskjálftunum miklu í Mexíkó. Á
námsárum mínum í Prag var gamall fíðlari í
Fjósinu sem spilaði Söng Sólveigar af mikilli
hind og innlifun ef stungið var að honum
tíkalli.
Og ekki langt frá er Bikarinn (U kalicha),
fastakrá góða dátans Svejks.
Þarna í Fjósinu var háskólagengið skáld,
Andrej Stankovic, húsvörður og snattari um
tíma áður en flauelsbyltingin flutti hann yfir
ána og upp í Hradéany-öll sem bókavörð for-
setaembættisins. Þá var góðkunningi hans
og andófsfélagi Václav Havel orðinn þjóð-
höfðingi lýðveldisins, og varð síðar fyrsti for-
seti Tékklands eftir að þeir sálufélagarnir
Meciar og Klaus sáu sér báðir hag í því að
kljúfa Tékkóslóvakíu án þess að bera skiln-
aðinn undir atkvæði þjóða sinna.
Sumar ævisögur eru lyginni líkastar
Andrej („Nikolaj") Stankovic er fæddur
22. júní 1940 í Presov í Austur-Slóvakíu þar
sem karpatískir Ukraínumenn (rúthenar)
eiga sér fróðskaparsetur. Þá hafði Slóvakía
cnýverið gerst sjálfstætt ríki eftir að nasistar
hernámu Bæheim og Mæri og gerðu þá
landshluta að „verndarsvæði". En pilturinn
Andrej var og er skilgetið afsprengi fjöl-
þjóðaveldis Habsborgara. Hann er m.a. af
rúthenskum, slóvakískum, pólskum, ung-
verskum, székelyskum, austurrískum og
ÚR FJÓSI
IHÖLL
TÉKKNESKA SKÁLDIÐ ANDREJ STANKOVlC
EFTIR HELGA HARALDSSON
í haust sem leið voru liðin 10 ór fró flauelsbyltingunni
í Tékkóslóvakíu. Eftir | óó byltingu skipaðist fljótt veður í
lofti. Hinir hómenntuðu kyndarar, húsverðir, götusóp-
arar, nómuverkamenn o.s. frv. tóku við mörgum æðstu
embættum ríkisins, og Havel forseti, sem hafói um
órabil setið í fangelsum leppstjórnar Bréznevs & Co,
lét svo um mælt að það færi vel ó því að rithöfundar
hefðu eftirlit með hershöfðingjum.
gyðverskum ættum. Móðurmál hans er nán-
ast slóvakíska, en kjörmál hans er tékk-
neska.
Liðsforinginn faðir hans varð saupsáttur
við einn af frammámönnunum í leppstjórn
Hlinku prests í öldurhúsi á Aðalstræti (síðar
Hlinkagötu, svo Stalínsstræti, - aftur Aðal-
stræti) í Presov árið 1941, skömmu áður en
Slóvakía sagði Sovétríkjunum stríð á hend-
ur. Hét sá „Sano“ (= Áleksandr) Mach, og
greindi þá á um hvort sígaunahljómsveitin
ætti að spila, en sígaunarnir voru hallir und-
ir Stankovic sem vildi að þeir spiluðu. Lauk
svo að Stankovic rak nasistaforsprakkanum
duglegan kinnhest. Fyrir þetta fékk hann
bágt og var sendur til austurvígstöðvanna.
Hann reyndist dugandi hermaður og fékk
orðu fyrir. Ekki varð sú viðurkenning hon-
um til framdráttar að striði loknu. Þá flutti
fjölskyldan til Bæheims og bjó ýmist í Prag
eða úti á landsbyggðinni.
Saöo Mach fékk líka bágt fyrir eftir stríð,
en kunningsskapur við m.a. Gustav Husák
og Ladislav Novomeský bjargaði líklega lífi
hans, eða eins og Nikolaj orðar það: „Þar
sem pólitík sundrar, sameinar slívovitsan“.
Var seinna náðaður og dó í forsetatíð Hus-
áks. Mach var vitaskuld eindreginn antis-
emíti. Eitt sinn meðan hann sat í fangelsi
kom kona hans og sagði að júði nokkur hefði
forfært dóttur þeirra við kartöfluupptöku
uppi í sveit, en ungir borgarbúar, einkum
stúdentar, voru óspart notaðir til slíkra
hluta um uppskerutímann. Þá kveinaði gamli
maðurinn sárt og sagði við annan inniseta
„Sálgaðu mér, íuro, ég hef brugðist bæði
sem slóvaki og aríi“. Hann lifði innrás Var-
sjárbandalagsins í Tékkóslóvakíu og hældi
framkvæmd hennar á hvert reipi.
í fyllingu tímans hóf sveinninn Andrej há-
skólanám. I káputexta einnar ljóðabókar
hans segir m.a.: „Árið 1975 eftir langa en
kléna ástundun lauk hann prófi í bóksafns-
fræðum og fræðilegri gagnavinnslu". Á ár-
unum 1960-1966 vann hann á sumrum í efna-
verksmiðju úti á landi, þar sem m.a. voru
framleidd sprengiefni. Vegna eitrunarhættu
fékk starfsfólk ókeypis mjólk eins og það gat
í sig látið, og nærðist Nikolaj aðallega á
mjólkurdrykkju. Kunningsskapur hans við
griðkonu matstofunnar bætti gjarna við
brauðsnúðum upp á krít. Þannig sparaðist
honum fé til að koma í góðar heimsóknir til
kunningja sinna í Prag og sat þar meðan
skotsilfrið entist.
Tvár („Ásjóna").
Kvæði Stakovic birtust fyrst 1965 í tíma-
ritinu Tvár. Sama ár var tímaritið bannað.
Það hóf aftur göngu sína 1968, og þá var
Andrej í ritstjórn. Auk ljóða skrifaði hann
kvikmyndagagnrýni í ritið.
Tvár var stofnað 1964 á vegum Rithöf-
undasambandsins sem tímarit ungra höf-
unda. Smám saman náðu ungir andófssinnar
undirtökunum á tímaritinu, þ.á m. hinn stór-
gáfaði gagnrýnandi Jan Lopatka sællar
minningar, og síðar komu til skjalanna
Václav Havel, Vladimír Kafka o.fl. Síðast-
nefndur er annálaður fyrir þýðingar á verk-
um nafna síns Franz. - Brátt var ritið orðið
valdhöfum svo mikill þyrnir á augum að út-
gáfa þess var stöðvuð eftir að aðstandendur
þess höfðu hafnað úrslitakostum hinna
flokksstýrðu í rithöfundasambandinu og
stalínistanna í miðstjórn kommúnistaflokks-
ins. Olli sú ráðstöfun miklum kurr. Stofnað
var félagið „Klúbbur hinna ungu“ sem safn-
aði undirskriftum 240 rithöfunda gegn stöðv-
un Tvár. Mun Václav Havel hafa verið þar
manna ötulastur, og voru þetta mestu mót-
mælaaðgerðir í menningarmálum síðan 1948.
Árið 1968 hóf tímaritið svo aftur göngu sína,
en var bannað árið eftir ásamt svo mörgu
öðru ...
Hin myrku ár
Eftir innrás Varsjárbandalagsins var
Stankovic fljótlega settur í ritbann eins og
fleiri. Ljóð hans birtust þó í útlagatímaritum
og í þýðingum, t.d. í safnritinu Stunde nam-
ens Hoffnung. Fischer Taschenbuch Verlag,
1978, en þar er að finna verk bannlýstra
tékka og slóvaka frá áratugnum 1968-78.
Honum og hans líkum var ekki aðeins
meinað ritfrelsi. Menntamönnum sem
stjórnvöldum var í nöp við áttu einskis ann-
ars úrkosti en að vinna fyrir sér sem ófag-
lærðir verkamenn, enda eins og Þorgeir Þor-
geirson hefur bent á hafði Prag þá á að skipa
menntuðustu stétt götusópara í víðri veröld,
meðal þeirra varð ekki þverfótað fyrir dokt-
orsnafnbótum. Um tíma (1980-1983) vann
Andrej fyrir sér sem kyndari í hótelinu Met-
eor í miðborg Prag (beint á móti Leninsafn-
inu), ásamt m.a. Karol Sidon sem nú er
rabbíni í Prag, og Václav Malý, nú biskupi í
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. MARS 2000