Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2000, Blaðsíða 11

legt hvemig fjölskyldur gátu framfleytt sér á
landlausum hjáleigum, þar sem bústofninn var
nokkrar kindur . Líklega hefur munað mest um
sjávarfangið.
Byggðin í Hraunum náði frá Straumsvík og
vestur með ströndinni. Lónakot er vestast og
nokkuð afskekkt; þangað eru 2-3 km frá megin
byggðarkjamanum, en Hvassahraun er á Vatns-
leysuströnd og var ekki talið með Hraunabæjun-
um. Þorbjarnarstaðir, snertuspöl sunnan Kefla-
víkurvegarins, Lónakot, Óttarsstaðabæimir,
Straumur og Stóri-Lambhagi vom landstórar
jarðir, en jafnframt var allt þeirra land í hraun-
um. Fyrir utan þessar stærstu jarðir í Hraunum
vora nokkur smábýli, hjáleigur og þurrabúðir.
Þar á meðal vora Gerði, Litli-Lambhagi og Pét-
urskot við Straumsvíkina, en Þýzkubúð lítið eitt
út með víkinni og Jónsbúð enn utar, Eyðikot, sem
var hjáleiga frá Öttarsstöðum eystri, Kolbeinskot
og Óttarsstaðagerði.
Umhverfis Ottarsstaðabæina er eina umtals-
verða og samfellda graslendið í Hraunum, enda
var byggðin þéttust þar. Bílfær vegur liggur frá
Straumi, þar sem nú er Listamiðstöð Hafnar-
fjarðar, vestur að Eyðikoti, en merktur göngu-
stígur er þaðan framhjá Óttarsstaðabæjunum og
síðan með ströndinni að Lónakoti. Frá Lónakoti
er síðan hægt að ganga raddan slóða, um 2 km
leið, austur á Keflavíkurveg.
Frábært útivistar-
og göngusvæði
Sem útivistar- og göngusvæði búa Hraunin yfir
sérstökum töfram. Stæðilegir og vel hlaðnir
grjótgarðar standa sumstaðar ennþá, aðrir hafa
hrunið. I klofnum hraunhóli vestan við Óttars-
staðavör hefur hraunspranga nýtzt sem veggir
fyrir einhverskonar hús og aðeins þurft að hlaða
íyrir endana og refta yfir. Þarna gæti hafa verið
sjóbúð, þó er það ekki víst.
Það er alltaf tilbreytingarríkt að skoða grýtta
ströndina í nánd við Óttarsstaðavör, allt frá
Vatnsskersklöpp og Kisukletti að Snoppu og út
eftir Langabakka að Arnarkletti og Hrúðrinum,
þar sem „brimið þvær hin skreipu sker“. Á öðram
stöðum era minjar um þurrabúðir, fiskreiti, gerði
og uppsátur þar sem kjalfórin sjást enn á grjót-
inu.
Sunnar í hrauninu sjást aftur á móti minjar um
sauðfjárbúskapinn. Þar era nátthagar, kvíaból og
fjárskútar, fallega hlaðin fjárborg og réttir.
Skammt sunnan Keflavíkurvegarins stendur
Þorbjamarstaðarétt, lítt hrunin, önnur rétt er við
Lónakot og sú þriðja við Straum.
í Almenningi, sem svo era nefndur suður í
hrauni, era fimm selstöður: Lónakotssel, Óttars-
staðasel, Straumsel, Gjásel og Fomasel. Þar var
haft í seli og þar bjó fólk og starfaði sumarlangt.
Þurrabúðarmenn
og inntökuskip
En til hvers er verið að gaumgæfa þetta og
velta fyrir sér minjum um harða lífsbaráttu á
þessari strönd við yzta haf? Hvem varðar um
þurrabúðarmenn? Er ektó nóg að njóta þess sem
náttúran býður; sjá hvað hraunhólamir geta ver-
ið myndrænir og ströndin falleg þar sem lábarið
grjót tekur við af hraunklöppunum og stóp-
skrokkur sem stóð uppi í íjöranni fyrir aldar-
fjórðungi er orðinn að einskonar beinagrind úr
risaeðlu, umvafinn grasi? Það sem eftir er af
stefni stópsins stendur hinsvegar upp á endann í
fjöranni og gefur engum nútíma skúlptúr eftir.
Vissulega er hægt að njóta náttúrannar þó að
maður viti ekkert um hana og þó að maður þektó
ekkert til sögunnar og þess mannlífs sem ein-
hvemtíma áður var á staðnum. En það gerir
þessa náttúraupplifun dýpri og minnisstæðari að
vita að þama bjó fólk með gleði sína og sorgir
fram á miðja 20. öld og lifði nánast á engu eftir því
sem okkur finnst nú.
Hraunabæir áttu kirkjusókn að Görðum í
Garðahreppi, sem er talsvert löng leið fyrir gang-
andi fólk. En það var engum vorkennt að ganga
þessa leið til kirkju; heldur ektó bömunum sem á
fyrstu áratugum 20. aldarinnar gengu alla þessa
leið tii þess að komast í skóla. Síðar fengu þau
skólastofu í húsinu á Óttarstöðum eystri.
í Hraunum var ektó venjuleg, íslenzk sveit eða
dreifbýli með talsvert langar bæjarleiðir, heldur
einskonar þéttbýli með bæjum, smákotum og
þurrabúðum, sem vora nefndar svo. Það vora
landlaus eða landlítil býli við sjávarsíðuna, sem
höfðu ektó grasnytjar. Þurrabúðarmenn stund-
uðu tilfallandi vinnu; réðu sig í kaupavinnu á
sumrin og vora á sjó á vertíðum. Á nokkram
Hraunabæjum var svokallað heimaræði, það er
útræði frá þeim jörðum sem áttu land að sjó.
Bændur sem bjuggu fjær sjó fengu hinsvegar
stundum leyfi sjávarbænda til þess að nýta lend-
ingaraðstöðu og hafa þar mannskap á vertíðum.
Það var kallað að hafa inntökustóp á jörðinni.
Landmótun
i Hraunum
Við upphaf nútíma fyrir um 10 þúsund áram
var öðravísi um að litast en nú á ströndinni frá
Straumsvík vestur að Kúagerði. Raunai- var það
fagra land, þar sem Hraunabæirnir stóðu, alls
ekki til. Ströndin var þá 2-3 km innar, en í gos-
hrinum á Reykjanesskaga, sem einkum hafa orð-
Óttarsstadavör var þekktur lendingarstaður og þaðan og frá fleiri vörum reru Hraunamenn til fiskjar, en þurftu ekki að róa langt. Stefnid er af skipi sem
„bar beinin" við Óttarsstaðavör um 1970.
Á þremur jördum í Hraunum eru sérkennilegar tjarnir og lón. í þeim hækkar og lækkar vatnsborðið eftir sjávarföllum, en efst er alltaf ferskt vatn.
Fegurðin er ekki sízt í hinu smágerða. Þessi klettur er eins og skrúðgarður, en skrúð hans er svo
smágert að það sést ekki fyrr en að er komið.
ið á 1000 ára fresti, rann hvert hraunlagið yfir
annað og færði ströndina utar. Ein slík hrina varð
fyrir um 2000 áram, önnur fyrir um 1000 áram og
samkvæmt því ætti að vera kominn tími á næstu
hrinu.
Á síðasta jökulskeiði lá jökulfargið meira og
minna yfir Reykjanesskaga, en hafði að því er
virðist ektó áiuif á gosvirknina. Stundum náðu
hraunin að dreifa úr sér þegar íslaust var, en
stundum gaus undir ísnum og gosefnin hlóðust
upp í geilinni sem þau bræddu, hörðnuðu þar og
urðu að móbergi. Sum hraun sem náðu að renna
og dreifast hurfu alveg undir önnur nýrri. Það
elzta sem sést á yfirborði í námunda við þetta
svæði er Búrfellshraun, sem rann fyrir um 7.300
árum og Norðurbærinn í Hafnarfirði er byggður
á.
Fyrir um 5000 áram varð mitóð gos í Hrútagjá,
nyrst í Móhálsadal, milli Sveifluháls og Núpshlíð-
arháls. Hraunið, sem kennt er við Hrútagjár-
dyngju, rann til sjávar og myndaði svæðið vestan
við Straumsvík þar sem Hraunabæimir vora
byggðir, nærri 4000 árum síðar.(Sjá kort á bls 12).
Hrútagjárdyngja er ömefni sem gamlir
Hraunamenn hefðu ektó kannast við, enda er það
síðari tíma nafngift frá hendi jarðfræðinga. Fyrir
utan hraunið úr Hrútagjá hafa tvær aðrar dyngj-
ur átt mikinn þátt í að móta ásýnd Reykjanes-
skagans vestantil. Þó það komi Hraunabæjunum
ektó við má geta þess hér til fróðleiks að flæmi
hrauna úr dyngjunni Þráinsskildi þekja svæðið
frá Kúagerði að Vogastapa og enn vestar er
dyngjan Sandfellshæð; hraun úr henni dreifðust
allar götur vestur í Hafnir.
Síðar hafa yngri hraun fyllt upp í lægðir og
stundum náð til sjávar. Nærtækt er að benda á
snarbratta brún Afstapahrauns við Kúagerði.
Það er síðari tíma hraun eins og Kapelluhraunið *
austar. Hraunið undii' landi Hraunabæjanna
hafði góðan tíma til að gróa upp áður en nokkur
lifandi skepna gekk um það og myndaðist víða
kjarr í því, eða skógur, sem eyddist af rányrkju á
öldum fátæktaiinnar. Stærsti hluti þessa hraun-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. MARS 2000 1 1 ¥