Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.2000, Síða 9

við gildan eikarlurk krafðist hann að fá að
skipta á honum og snotrum reyrstaf með
gylltum silfurhúni ...“4
A frummálinu er texti Wrights á þessa
leið:
„We were received by Mr. Stephanson
most superbly dressed in Scarlet, & his two
youngest sons - Mr. Stephanson had got a
great many presents for Mr. Stanley - such
as spoons, Hay-Creels - scythe &c. &c. - but
the most valuable present was a Most eleg-
ant Silver Cup in form of a Vase, on the Top
of which was ornamented wt. several figur-
es, with the Names of himself wife & child-
ren marked upon it. He likewise got some
Specimens in Natl. History - particularly a
large Mass of Surturbrand. Mr. Stanley ma-
de him, his charming daughter & sons pres-
ents in Return. When we were abt. to dep-
art his Oldest son wt. his wife arrived
Hér er vísað til aftanmálsgreinar með við-
bót Stanleys um þessa heimsókn að Innra-
Hólmi. Par segir meðal annars:
„... On the way from his door to the boat
he was not satisfied with having made me
the present of the silver cup &c., for seeing
me with only a strong oaken cudgel in my
hand, he insisted on my changing it with
him for a handsome cane with a silver-gilt
head ...“3
Ein af vatnslitamyndunum sem listamað-
urinn Edward Dayes vann á árunum 1790
og 1791 fyrir Stanley upp úr frumdrögum
úr íslandsförinni3 sýnir meðal annars þetta
síðastnefnda atvik (sjá mynd). Fremst á
myndinni er hópur manna; þar stendur Ól-
afur stiftamtmaður í skarlatsrauðum kjól
með þrísperrtan hatt á höfði (sjöundi frá
vinstri talið) og Stanley (níundi frá vinstri).
í vinstri hendi heldur Stanley á staf sem
nemur við jörð, en með þeirri hægri tekur
hann utan um ívið styttra prik með hnúð á
efri enda sem stiftamtmaður heldur utan
um með vinstri hendi.
Önnur atriði myndarinnar tengjast einnig
greinilega brottför Stanleys og fylgdarliðs
hans frá Innra-Hólmi þennan sunnudag.
Mennirnir þrír lengst til hægri, að líkindum
hásetar Stanleys eftir klæðaburði að dæma,
halda allir á gripum sem munu vera hlutar
úr gjöf þeirri sem Ólafur færði Stanley:
einn styðst við orf og ljá og er, að því er
helst verður séð, að taka við hrífu úr hendi
fjórða manns frá hægri sem, einnig sam-
kvæmt klæðaburði, mun vera íslenskur
múgamaður, líklega vinnumaður á staðnum,
annar hásetanna er með hrip á herðunum
og heldur á lár í vinstri hendi. Gripinn sem
þriðji hásetinn er með í hægri hendi er erf-
itt að greina, nema ef vera skyldi að hann
væri umbúinn silfurbikarinn „með skraut-
kerslögun," in form of a Vase, eins og segir
í frumtexta Wrights. Lengst til vinstri á
myndinni eru enn tveir hásetar, annar
þeirra með ókennilegan hlut undir hægri
hendi, og einn háseti til viðbótar sést að
baki íslendingsins með hrífuna.
Auk fyrirmannanna tveggja sem þegar
eru nefndir eru fimm menn aðrir sem telja
verður til heldri manna samkvæmt klæða-
burði; eru tveir þeirra efiaust Wright og
Crawford - sinn hvorum megin við stifta-
mtmann? - en hinir þrír að líkindum synir
hans, Magnús,.Stefán og Ólafur.
A myndinni sést bærinn á Innra-Hólmi í
nokkurri fjarlægð og fimm konur er standa
á hlaðinu framan við hann. Er ein þeirra
hempuklædd, hinar fjórar á treyjum, en all-
ar eru þær með háa krókfalda. Má ætla að
hempuklædda konan sé húsfreyjan, Sigríður
Magnúsdóttir, kona Ólafs, og ef til vill er sú
sem næst henni stendur, í lögðum niðurhlut,
Ragnheiður, dóttir þeirra hjóna.
18.10.1997
1. John F. West (editor), The Journals of the Stan-
ley Expcdition to the Faroe Islands and Iceland in
1789, I. Introduction and Diary of James Wright
(Tórshavn, 1970); II. Diary of Isaac S. Benners (Tórs-
havn, 1975); og III. Diary of John Baine (Tórshavn,
1976). John F. West (útg.), íslandsleiðangur Stanleys
1789. Ferðabók. Steindór Steindórsson þýddi
([Reykjavík], 1979).
2. West (1970), bls. 131. Idem (1979), bls. 159.
3. Loc. cit.
4. Ibid., bls. 160.
5. Idem (1970), bls. 131.
6. Ibid., bls. 205 í 194. tilvitnun. Til frekari fróðleiks
skulu hér tilfærðar frásagnir Wrights, Benners og Ba-
ines af silfurskrautkeri stiftamtmanns og athöfnum
leiðangursmanna tengdum því að afloknum kvöldverði
um borð í John þennan umrædda sunnudag.
Wright segir svo frá í ibid., bls. 132:
... After Supper Mr. S. got Mr. Stephansons present
wc. holds 3/4ths of a Bottle, filled with wine, in which
he proposed his Fathers health - we pledged him
heartily - & particularly the Capt. & Mr. B. did due
honour to the Baronet - & likewise to his lady & daug-
hters!! -
Benners segir frá, í idem (1975), bls. 142:
... Mr. Stanley got a beautiful Urne - & several other
presents from Mr. Stephenson The Urne was int-
roduced after Supper & very much admired, we could
do no less than Christen it. - The Captn. first proposed
a bumper round in the Urne to the health of Sir John
Stanley as he was the principal Agent that enabled his
Son our present Mr. Stanley, in affording us this
opportunity of visiting Iceland. Lady Stanley was of
Course not neglected, and a Cheerful Bumper was also
dedicated to our worthy friend & bestower Amptman
Stevenson. Mr. Baine emptied the Urne twice fllled
with Sherry, so did the noble Captn. & my friend
Crawford was not amiss in his powers of Deglutition, &
it did not require many hours to make us very facet-
ious & merry ...
Baine segir frá, í idem (1976), bls. 182-183:
... Mr. Stanley received a piece of Plate as a pre'sent
from Mr. Stevenson of curious Workmanship, [183] it
is a vase of Silver with part of it gilt and prettily orna-
mented round the head are 5 stones with the name of
Mr. Stevensons Childn. and on the side his own and his
Wifes in a compt. - It contains a upon it about half a
bottle - Mr. Stanley drank his Fathers health and was
pledged by some of us to the bottom of the Cup in good
Sherry. Next followed Lady Stanleys health, and after
that some of my friends as well as my Self were very
well qualifíed to drink with the Cham of Tastary.
7. Sjá idem (1979), bls. 20, í inngangsorðum Steind-
órs Steindórssonar.
Einnig Andrew Wawn, „John Thomas Stanley and
Iceland,“ Scandinavian Studies, 53 (1981), bls. 66.
Höfundurinn er textíl- og búningafræðingur.
stuttu máli út frá því að veraldleg yfirvöld
eigi að stýra samfélaginu með lögum og
reglu en kirkjan eigi að einbeita sér að boð-
un kristinnar trúar. Hún á því ekki að hafa
bein afskipti af störfum yfirvalda svo fremi
þau krefjist þess ekki að lýðurinn tilbiðji
þau sem guði.
Mótsögn eða þversögn
Hvað á Gunnar þá við þegar hann talar
um mótsagnir í þessu sambandi? Á einum
stað segir hann: „Spyrja má hvort það sé í
góðu lagi að búa við þessa mótsögn, eða
hvort æskilegt sé að hafna öðru hvoru. Býr
ómeðvituð hræsni í mótsögninni, og býr
heiðarleiki í því að velja á milli? Þetta er
flókin mótsögn og því ekki einfalt að greiða
úr henni, meðal annars vegna þess að fólk
játar óafvitandi: Tvenns konar friðarhug-
tök.“ Hér er gengið að því sem vísu að raun-
veruleg andstæða ríki á milli þessarar
tvenns konar afstöðu, kærleikans og óttans
- fagnaðarerindis og lögmáls. Samkvæmt
kristnum skilningi eru þetta hins vegar
tvær hliðar á tilvist mannsins, sambandi
hans við skapara sinn og reglum umhverfis-
ins. Hann þarf að rækta hvort tveggja til
þess að dafna og þroskast. Hefði Gunnar
kynnt sér lútherska guðfræði hefði hann
væntanlega komist að raun um að mótsögn-
in er ekki til staðar. Hann hefði ef til vill
fundið þar ýmislegt sem kann að stangast á
við hugmyndir hans sjálfs um lífið og tilver-
una. En kenningarnar standa ekki hver upp
á móti annarri, mótsagnir eru þar engar.
Það sem sárlega vantar í umfjöllun Gunn-
ars er hugtakið þversögn. Þversögnin virð-
ist í fyrstu vera fjarstæða og stangast á við
það sem flestir líta svo á að sé gott og gilt.
Við nánari skoðun kann hún að reynast sönn
og kollvarpar hún þá fyrri hugmyndum okk-
ar. Gunnar vísar til margra þversagna í
grein sinni, án þess að nefna hugtakið
nokkru sinni á nafn. Hér er þó kominn lyk-
illinn að þeim vanda sem hann fjallar um.
Heimurinn er ekki allur þar sem hann sýn-
ist. Hann er margslunginn og flókinn. Nauð-
synlegt er að skoða viðfangsefnið í því ljósi
og umfram allt að gæta að því samhengi
sem það stendur í. Hinu síðara hefur eink-
um verið ábótavant í þessum skrifum Gunn-
ars. Fyrir vikið er umfjöllun hans jafn
brotakennd og raun ber vitni.
Til vonar og vara
Kristinn maður lifir í þeirri von að ríki
Guðs muni taka við af því samfélagi sem
hann lifir í hér og nú. Sæluboðorð Krists
vísa fram til þess tíma er hinir hrjáðu verða
heilir á ný og fullkomið bræðralag ríkir
meðal manna. Kærleiksboðskapur Krists
minnir okkur á hvað er æðst og dýrmætast í
heiminum og þarna eru jafnframt leikreglur
sæluríkis Guðs orðaðar. í þessari fullvissu
býr von kristinna manna. Maðurinn verður
reistur við, syndirnar fyrirgefnar og kær-
leikurinn verður einn við lýði. Fram að því
búa menn við samskiptareglur ætlaðar fölln-
um heimi, þar sem stundum þarf að höfða til
ótta mannsins við að glata einhverju af lífs-
gæðum sínum. Þetta má kalla fyrirvara,
grundvallaðan á þessari afstöðu.
Sú menning sem kölluð er vestræn byggir
á þessum tveimur hugtökum. Hún hvílir á
jákvæðri afstöðu til heimsins, virðir frelsi
mannsins og hæfileika hans til þess að láta
gott af sér leiða. Hún heldur um leið á lofti
skýrum reglum sem miða að því að vernda
grundvallarréttindi hvers manns og um-
gjörð hvers samfélags og hóta þeim skaða
sem ekki virðir þær. Þessar tvær hliðar
okkar menningar verða ekki kannaðar til
hlítar nema með hliðsjón af kristinni trú. í
henni býr það afl sem öðru fremur hefur
mótað umhverfi okkar og okkur sjálf.
Höfundurinn er prestur íslendinga í Svíþjóð.
LJÓÐRÝNI
JÓNÓSKAR
VORKVÆÐI
UMISIAND
Einn dag er regnið fellur
mun þjóð mín koma til mín
og segja manstu bam mitt
þann dag er regnið streymdi
umherðarþérogaugu
og skírði þig og landið
til dýrðar nýjum vonum
þann dag er klukkur slógu,
ó manstu að þú horfðir
áregniðeinsogspegil
sem speglar þig og landið
í kristaltærum dropum
þann dag er lúðrar gullu
með frelsishljóm, ó, manstu
þann dag er regnið streymdi
og regnið var þinn spegill
og regnið var þitt sólskin
umherðar þérogaugu
þann dag er landið hvíta
varð frjálst í regnsins örmum .
og gleðin tók í hönd þér
í sólskinsörmum regnsins.
Einn dag er regnið fellur
mun þjóð mín koma til mín;
einn dag er regnið fellur.
(Nóttin á herðum okkar, 1958.)
Undir lokin í fyrstu Ijóðabók Jóns Óskars, Skrifað í vindinn (1953), í ljóðum sem
fjölluðu í sorgartón um endurkomu bandaríska hersins, tók að bera á sterku stflseink-
enni sem fólst í einkennilega seiðandi hrynjandi og markvissum endurtekningum, ým-
ist beinum endurtekningum eða breyttum. Þetta einkenni verður enn skýrara í annarri
Ijóðabók hans, Nóttin á herðum okkar (1958) og ljær þeirri bók næsta sérstakan svip.
Nú þykist ég vita að þeir sem telja að ljóð sé einungis fólgið í stuðlum, rími og fastri
bragliðaskipan, kunni að gretta sig ofurlítið yfir þvflíku formi. En það er nú samt svo að
ýmislegt fleira getur sniðið ljóðrænum texta býsna skýran (og meira að segja þröngan)
formstakk. Til dæmis hrynjandi, markviss endurtekning og sterkt myndmál sem bygg-
ist á líkingum og myndhverfingum - sem geta jafnvel falið í sér þversögn. Einmitt
þessi atriði marka því Ijóði form sem hér er tekið til athugunar.
Titillinn Nóttin á herðum okkar ber ekki vott um bjartsýni enda var sjötti ára-
tugurinn mörgum tími vonbrigða og áhyggna, mitt í köldu stríði með yfírvofandi ger-
eyðingarhættu. Skáld fundu til í stormum sinnar tíðar og þótt sumir telji vonlítið að
breyta heiminum og bæta hann með ljóðagerð, þá vonuðust skáldin alltjent til þess að
ljóð þeirra vektu að minnsta kosti íhugun hjá einhverjum.
Vorkvæði uw ísland er þó ekkert svartsýnisljóð. í bókinni kemur fram, að það er ort
1954, á tíu ára afmæli íslenska lýðveldisins. Mörg skáld voru þá uggandi um framtíð
þjóðfrelsis okkar, og þátttaka íslenskra stjórnvalda í kalda stríðinu varð þeim til sárra
vonbrigða. Þau skáld sem ortu gegn hersetu og þátttöku í hernaðarbandalagi beittu
oftlega fyrir sig náttúrumyndum í táknrænu augnamiði, þótt sumum öðrum hafi stund-
um þótt þörf á öllu beinskeyttari gagnrýni. En það er nú svo, að Ijóð sem beina spjóti
sínu á beinan hátt gegn tilteknum, afmörkuðum atburði, verða sjaldnast langlíf. Þegar
atburðurinn er ekki lengur tfl staðar, verður ljóðið einungis til vitnis um eitt lítið tilsvar
í tímanum. Táknræn Ijóð, aftur á móti, eiga sér oftastnær víðari skírskotun.
Annað einkenni margra þessara óbeinu baráttuljóða var bjartsýni um betri tíð, þrátt
fyrir allt, trú á að menn áttuðu sig, og stefndu til bjartari veraldar. Slík bjartsýni birtist
til að mynda í Ijóði Jóns Óskars Og dagur rís í bókinni Skrifað í vindinn:
Frá ótta, niðurlæging, Jjúpri hryggð
rís landið þitt í söng og dagur nýr
skínandi vængjum lyftir sér til flugs.
Ekki er þörf á því lengur, að lesa Vorkvæði um ísland sem baráttuljóð í köldu stríði,
þótt það hafi trúlega verið hugsað svo í upphafi: að einhvern regndag muni þjóðin skilja
á ný dýrmæti þess frelsis er við eignuðumst regndaginn 17. júní 1944. Og sú hugsun er
vissulega jafngild við aldahvörf, þótt aðrir atburðir standi nú nær okkur en þeir sem
urðu kveikja ljóðsins. Það hefst á beinan hátt án vafninga eða beinna ljóðrænna tilþrifa.
En þegar áminningarorðið manstu kemur fyrir öðru sinni tekur við líking þar sem
regnið verður eins og spegill þar sem land og þjóð sjá sig í tærleika nýfengins frelsis.
Og er manstu hljómar í þriðja sinn, breytist lfldngin í myndhverfingu, sem endar í
þversögninni sólskinsarmar regnsins. Og gleymum því ekki að regn, vatn, er tákn lífs.
Þannig er myndmálið óvenju stefnufast. Hin lotulanga seiðandi hrynjandi ljær svo
textanum í heild mælskuþrungna áherslu sem verður áhrifamikil og sannfærandi í
senn.
Þannig verður Vorkvæði um ísland frelsisóður og áminning um sívökula árvekni um
að gæta þess vandlega er við eignuðumst á fagnaðardegi regnsins. Raunar er frelsi
meginþema bókarinnar með því þunga nafni Nóttin á herðum okkar. Eins og segir í
ljóðinu Frelsið:
í mörg ár hef ég hugsað um frelsið
því ég ætlaði að segja við þig:
Þettagefégþér.
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 3. JÚNÍ 2000 9