Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.2000, Qupperneq 14

ÚRLEND BYLTINGARÖFL í
ÞJÓÐÓLFI, ÍSAFOLD OG SKÍRNI
ísland undir lok 19. aldar
19. öldin var tími mikilla breytinga í íslensku
þjóðfélagi. Þá tóku landsmenn að rétta úr kútn-
um eftir margra alda niðurlægingu og harðræði.
Aiþingi var endurrreist árið 1845, verslunar-
frelsi var veitt 1855 og 1874 var Aiþingi falið eig-
ið löggjafarvald með eigin stjómarskrá. Einn er
þó sá atburður sem skipti miklu fyrir kjör al-
þýðunnar hér á landi í lok síðustu aldar, en það
var afnám vistarbandsins árið 1894. Vistarband-
ið hafði skapað íslensku samfélagi sérstöðu og
spomað gegn því að straumar tímans næðu rót-
um. Allir sem ekki vora bændur var^ert skylt
að ráða sig í vist til eins árs í senn. I raun var
lausamennska bönnuð og tryggði um leið bænd-
um nægiiegt vinnuafl. Við afnámið var því til
frjálst vinnuafl í landinu sem gat sótt í launa-
vinnu þar sem því hentaði, nokkuð sem
lengi hafði tiðkast í nágrannalöndunum.
Af þessum sökum þótti ýmsum íslensk
alþýða vera áhugalaus um rétt sinn og
sýna lítinn hug á því að bæta þar úr.
Ýmislegt var þó að gerjast með þjóð-
inni. í umræðum um aftiám vistarbands-
ins á Alþingi 1893 sagðist Skúli Thorodd-
sen taka því með fögnuði að verkamenn
á Islandi færa almennt að hugsa meira
um eigin hag en verið hefði. Hann sagð-
ist óhræddur við að þeir tækju sig saman
og gerðu „skrúfur“ til þess að bæta kjör
sín, slíkt geri erlendur verkalýður. Skúii
var reyndar löngum róttækur í skoðun-
um, hvort sem um var að ræða bætt kjör
alþýðunnar eða sjálfstæði undan Dön-
um. Fleiri vildu að alþýðan léti til sín
taka og reyndi að bæta kjör sín. Arið
1889 greindi tjóðólfur frá fyrirlestri sem
Jón Bjamason prestur í Winnipeg í Kan-
ada hélt í Reykjavík. í fyrirlestrinum
veittist Jón að landsmönnum fyrir að
vera afskiptalausir og áhugalitlir um
trúmál, pólitík og félagsmál almennt.
Þarna bar hann saman aðstæður á Is-
landi og því sem hann hafði kynnst í Am-
eríku. Annar maður er einnig hafði dval-
ið erlendis og kynnst nýjum straumum
gagnrýndi landsmenn einnig fyrir sinnu-
leysi. Það var Einar Benediktsson skáld.
Árið 1896 birti hann grein í blaði sínu
Dagskrá er bar titillinn, „Félagsskapur
verkamanna“. í greininni sagði hann
samtök verkamanna koma að gagni hér
á landi, sérstaklega í Reykjavík því mikil
þörf væri á að bæta kjör „hinnar fátæk-
ari, starfandi borgarastjettar“ eins og
hann komst að orði í grein sinni.
Þrátt fyrir þessi orð Einars hafði ým-
islegt verið gert til að efla hag íslensks
verkalýðs. Nokkram árum áður höfðu
verkamenn á Seyðisfirði og Akureyri
reynt að koma skipulögðum verkalýðs-
samtökum á laggimar en það hafði ekki
gengið eins og til var ætlast. Það var
helst Bárufélagið, stéttarfélag sjómanna
í Reykjavík, stofnsett 1894, sem átti eftir
að reynast lífseigt.
Fræg era þau ummæli Ólafs Friðriks-
sonar að hann hafi ekki kynnst jafnaðar-
mennsku fyrr en hann hleypti heimdrag-
anum um aldamótin síðustu og hélt til
Kaupmannahafnar ungur að áram. Um-
mælin hafa þótt endurspegla vel deyfð-
ina í stjórnmála- og félagslífi verkalýðs-
stéttarinnar á íslandi á seinustu árum
mtjándu aldar og fyrstu áram þeirrar
tuttugustu. í þessari grein er ætlunin að skoða
nánar hvað kunni að hafa valdið þessu. í þessu
tilliti verður athugað hvers konar fréttir lands-
menn fengu af verkalýðsbaráttunni utan úr
heimi á seinni hluta 19. aldar og fram á þá tutt-
ugustu. Ýmis blöð og tímarit komu út á íslandi á
þessu skeiði, sum stutt en önnur lengur. Blöðin
Isafold, Þjóðólfur og tímaritið Skímir komu út
reglulega allt tímabilið og höfðu því tryggt sér
sess í þjóðlífinu. Blöðin kappkostuðu að flytja
fréttir frá útlöndum. Útlendu fréttimar vora þá
í einum dálki, og var þá oft í stuttaralegum setn-
ingum farið yfir helstu atburði í einu landinu tíl
annars. Öðra máli gegndi um tímaritið Skími.
Eins og í dag kom ritið út einu sinni á ári og birti
ítarlegan fréttaannál yfir helstu atburði hvers
árs í helstu löndum.
Byltingaröflin í útlöndum
Hér á eftir er ekki úr vegi að fara nokkram
orðum um byltingaröflin sem vora mest áber-
andi í Evrópu á síðari hluta 19. aldar. í frétta-
var eflaust erfið í þessu fjöllótta landi. Þessi óttí
við skipulögð hermdarverkasamtök var annars
ekki ástæðulaus því þungavopn á nútímavísu
vora að ryðja sér rúm og alltaf talin hætta á að
slík samtök kæmust yfir þannig vopn. í frétta-
frásögnum Þjóðólfs og ísafoldar vora sósíalistar
og anarkistar stundum spyrtir saman og fylk-
ingamar taldar bera sameiginlega ábyrgð á
uppþotum og öðra er því fylgdi. Málið var þó
flóknara en svo.
Andstæð öfl
Fylkingar sósíalista og anarkista elduðu löng-
um grátt silfur sín í milli á seinni helmingi 19.
aldar. Það má rekja til baráttunnar um yfirráðin
yfir fyrsta Alþjóðasambandi verkalýðs og sós-
íalista sem stofnað var í Lundúnum 1864 undir
forastu Karls Marx og Friedrich Engels. Bar-
átta sósíalista og anarkista varð til þess
að sambandið klofnaði 1872 og leystist
upp fjóram áram seinna. Ofbeldi og of-
stæki anarkistanna mæltist illa fyrir um
alla Evrópu og reyndu því sósíalistar að
hreinsa sig af því sem um þá var sagt.
Eftir morðið á Alexander II Rússakeis-
ara birti 1881 Þjóðólfur þýddan greina-
flokk um ástandið í Rússlandi, „Ríkis-
mein Rússlands og orsakir þess“ eins og
greinaflokkurinn nefndist. Um
anarkismann komst Þjóðólfur svo að orði
að hann væri „á gægjum eins og óarga
dýr, sem leiðist af sinni grimdarlegu eðl-
ishvöt og sínu eyðileggingar æði“.
Það var langur vegur frá því að sam-
staða væri með sósíalistum um hvaða að-
ferðum skyldi beitt tíl að ná yfirlýstum
markmiðum fram. Ýmsum fannst fagrar
hugsjónir sósíalismans um jafiiréttí og
bræðralag mega sín lítils í ofbeldis og
óstjómarráðum þeirra er aðhylltust
stefiiuna. Skímir sagði í fréttaannál sín-
um árið 1884 að menn tengdu orðið sós-
íalistí helst við þann sem færi með „grip-
deildir, rán og morðræði". Þeir sem voru
hallir undir marxsismann vildu oftar en
ekki fara þá leið. í þeirra huga var óum-
flýjanlegt að bylta samfélaginu með
valdi. A níunda og tíimda áratug síðustu
aldar létu svonefndir endurskoðunar-
sinnar til sín taka. Þeir vildu fara hægar í
sakimar og rétta hlut alþýðunnar eftir
löglegum leiðum þingræðisins.
Beinum nú athyglinni að tveimur vold-
ugustu ríkjum meginlands Evrópu,
Frakklandi og Þýskalandi. Stjómmálin í
þessum löndum vora mjög óljós og óræð
og vora því sósíalistar tortryggðir. í
Frakklandi hafði hin róttæka Parísar-
kommúna sem sat að völdum 1870-71 og
stofnuð var eftir að vopnaviðskiptum
lauk á milli Frakka og Þjóðverja orðið
undir í valdabaráttunni við einveldis-
sinna sem réðu á þjóðþinginu. í Þýska-
landi reyndi Bismarck að hefta fram-
gang sósíalista með framlengingu á
bannlögum gegn stjómmálastarfi þeirra.
Lögin reyndust gagnslítil því sósíalistar
áttu alltaf vísa fulltrúa í þinginu, jafn-
framt blómstraði öflug neðanjarðarstarf-
semiþeirra.
Þjóðólfur, ísafold og Skímir gáfu frek-
ar neikvæða mynd af þingstarfi sósíalist-
anna í Þýskalandi og Frakklandi.
Fréttafrásagnir þeirra greindu helst frá
ofstopafullum frekjum sem létu einskis
ófreistað til að ná kröfum sínum fram. I
fréttaannál Skfrnis árið 1881 var farið hörðum
orðum um kröfugerð sósíalista í franska þing-
inu. í því sambandi skírskotaði Skfrnir til heim-
ilislífsins og sagði sósíalista ekki vera annað en
óþjála og heimtufreka heimilismenn er tækju
ekki ttUit til og tröðkuðu á þeim sem minna færi
fyrir og hæglátari væra. Stundum eru lýsingar
Skímis á frekjulátum sósíalistanna það yfir-
gengilegar að lesandinn gæti haldið að um van-
heila einstaklinga væri að ræða. í fréttaannál
íyrir árið 1895 greindi Skfrnir frá forsetakjöri í
Frakklandi. Þá hafði íhaldssamur lýðveldissinni
fengið embættíð. Úrslitin vora mjög í óþökk sós-
íalista í þinginu og höfðu þeir ofan í kaupið bar-
ist fyrir afnámi embættisins. Skímir sagði að
þeir hafi orðið „óðir og uppvægir og Ijetu líkt og
vitstola menn, óðu fram og aptur eptir hallar-
göngunum, orguðu hástöfum mótmæli gegn því
er frarn hafði farið“. Sósíalistar þóttu líka spilla
lyrir sér með dónaskap og vanvirðu. Árið 1895
fluttí Skímir einnig fréttir af sósíalistum í þýska
þinginu. Þar sagði að sósíalistar hefðu setið
EFTIR
SIGURGEIR GUÐJÓNSSON
Þjóðólfur, ísafold og Skírnir gáfu frekar neikvæða
mynd af þingstarfi sósíalistanna í Þýskalandi og
Frakklandi. Fréttafrósgnir þeirra greindu helst fró of-
stopaful lum fre kjum sem létu einskis ófreistað til að nó
kröfum sínum 1 Fram. Af fréttunum í Þjóðólfi órið 1890
mótti ætla að stríðsóstand væri í E vrópu.
Mikiil órói varð í Evrópu árið 1848 og bylting sem hófst í París barst til Þýskalands, Ítalíu og Austurríkis. Mál-
verkið sýnir götubardaga í Berlín, sem þá var höfuðborg Prússlands.
annál fyrir árið 1885 fjallaði Skfrnir um bylting-
ar og byltíngaröfl. Skfrnir rifjaði upp
réttindabaráttu borgarastéttarinnar í Frakk-
landi á framanverðri 19. öld, júlíbyltinguna 1830
og febrúarbyltinguna 1848. Að mati Skímis
vora þessar byltingar eðlilegar og nauðsynlegar
í samfélagsþróuninni. Öðra máli gegndi um þau
byltingaröfl sem nú riðu yfir álfuna, áróður
þeirra teldist hvorki eðlilegur né nauðsynlegur.
Áróðursmennimir vildu helst gera byltíngu
byltinganna vegna og reyndu að sannfæra al-
múgann um ágæti stefnu sinnar svo líkja mætti
við trú kristinna manna á fyrstu öldum kristn-
innar eins og lesa máttí í Skími. En hvaða öfl
vora þetta sem Skfrnir talar svo gegn?
í grófum dráttum vora byltingaröflin af
tvennum toga, annarsvegar anarkistar og hins-
vegar sósíalistar. í þessum hópum vora síðan
ólík öfl er vildu fara ólíkar leiðir. Joseph Proud-
hon, hugmyndafræðingur anarkismans á mót-
unaráram hreyfingarinnar, stefndi að afnámi
séreignaskipunar og afsögn valdhafanna án allr-
ar valdbeitingar. Almenn upplýsing og fræðsla
almennings var skæðasta vopnið í huga Proud-
hons. Skímir sagði þessa framtíðarsýn í sjálfu
sér glæsilega og lofsverða en efaðist um að
mannkynið gætí kastað af sér öllum lögum og
annarri stjóm á kostnað ráðvendninnar einnar.
Skfrnir hélt síðan áfram og sagði að annars kon-
ar anarkistar væra einnig til og mættí ekki
ragla þeim saman við fyrri flokkinn. „Það era
bófar, sem ekki svífast að drepa menn hrönnum
sarnan", eins og sagði orðrétt i Skfrni. Forvígis-
maður þessa flokks var Rússinn Mikhail Bakun-
in. Flokkur hans var ásakaður um ýmis illvirki á
meginlandi Evrópu á seinnihluta 19. aldar. Þar
má nefna morðin á Alexander II Rússakeisara
árið 1881 og Frakklandsforseta árið 1894.
Burtrækir andófsmenn og aðrir utangarðs-
menn áttu löngum hæli í Sviss og sldpulögðu
þaðan starfsemi um álfuna. Stórveldum Evrópu
stóð jafnan ógn af þessu og sendu stjómvöldum
í Sviss áskoranir um að huga að flóttamönnum
er til Iandsins leituðu. En öll þess háttar gæsla
T
I 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 3. JÚNÍ 2000