Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.2000, Qupperneq 20

MUNKLIFIA MIÐOLDUM
Ágústínusarmunkur, Benediktsnunna og -munkur.
Morgunblaðið/Þorkell
Nokkrir af munum þeim er komið hafa upp við fornleifarannsóknir í Viðey.
Morgunbloðið/Þorkell
j I Viðeyjarskóla hefurver-
ið sett upp sýning er ber
yfirskriftina Klaustur ó ís-
landi og eryfirlit um þau
klaustur sem störfuðu ó
íslandi í kaþólskum sið.
r Sýningin er viðamikil
enda er henni ætlað að
standa í tvö ór að sögn
séra Þóris Stephensen
staðarhaldara í Viðey.
HÁVAR SIGURJÓNS-
SON skoðaði sýninguna í
fylgd sr. Þóris.
* ÝNINGUNNI er ætlað að gefa
™ yfírlit um þau klaustur, er störf-
uðu hér á landi á miðöldum,
staðsetningu þeirra, tíma og
reglu,“ segir sr. Þórir Stephen-
^ ■ sen. „Þá er ætlunin að draga
fram í texta og myndum þýð-
ingu þeirra fyrir menningarlífið
í landinu bæði hina andlegu hlið og þá sem snýr
að atvinnulífinu. Þar er m.a. átt við sagnaritun
og tilheyrandi skinnaverkun. Jafnframt er ætl-
unin að vekja athygli á mikilli eignaumsýslu, bú-
skap, útgerð og því um líku. Á sýningunni verða
fomgripir, m.a. úr uppgreftrinum í Viðey, einn-
ig teikningar, Ijósmyndir og jafnframt „gínur“,“
segir sr. Þórir.
Fordyri himnaríkis
í II. bindi Kristni á íslandi segir Gunnar F.
Guðmundsson: „Klaustur voru lokuð samfélög
karla og kvenna sem höfðu yfirgefið „heiminn"
til að leita Guðs og sameinast honum. Þau voru
fordyri himnaríkis og skjól þeirra sem vildu
bjarga sálu sinni áður en það yrði um seinan.“
Séra Þórir segir að þegar leitað hafi verið eftir
þátttöku einstakra menningarstofnana í dag-
skrá M2000 hafi honum þótt sjálfsagt að Viðey
yrði með. „Þessi sýning er styrkt að jöfnu af
menningarborginni og kristnihátíðamefnd en í
undirbúningsnefnd sitja auk mín dr. Hjalti
Hugason prófessor í kirkjusögu f.h. guðfræði-
deildar HI, Ásdís Egilsdóttir dósent f.h. heim-
>> spekideildar HÍ, Margrét Hallgrímsdóttir
borgarminjavörður og Anna Lísa Guðmunds-
dóttir deildarstjóri f.h. Árbæjarsafns - Minja-
safns Reykjavíkur, Gunnar F. Guðmundsson
sagnfræðingur f.h. kaþólsku kirkjunnar á ís-
landi og sr. Guðmundur Þorsteinsson dóm-
prófastur f.h. þjóðkirkjunnar. Steinþór Sigurðs-
son listmálari hefur hannað sýninguna og sett
hana upp af alkunnu listfengi."
Vegna tengsla klaustra á íslandi við pfla-
grímaferðir eða suðurgöngur og m.a. til Santi-
ago de Compostela, sem einnig er menningar-
borg á árinu 2000, verður sérstakur þáttur um
þetta. íslensku klaustrin voru mestu helgistaðir
þjóðarinnar, ef frá eru taldir biskupsstólamir.
Reynt verður að gera þennan þátt sýnilegan.
„Ekki má gleyma því, að klaustrin voru hluti
af alþjóðahreyfingu og opnuðu, mörg þeirra,
dyr héðan út til hins kristna heims, dyr sem
gerðu mönnum fært að njóta hinnar fjölþættu
menningar annarra Evrópulanda. Síðast en
ekki síst á að útskýra sjálft klausturlífið, hrein-
lífisheitið, sjálfsgjöfina, kærleiksþjónustuna,
bænalífið," segir sr. Þórir.
F jölþætt dagskrá í sumar
í tilefni sýningarinnar hefur verið gefin út
vönduð sýningarskrá með ritgerð Ingunnar
Lovísu Ragnarsdóttur, Klausturlíf á Islandi.
Ritnefnd skipa dr. Hjalti Hugason, Ásdís Egils-
dóttir og Gunnar F. Guðmundsson.
Séra Þórir segir að gert sé ráð fyrir, að sýn-
ingin standi í það minnsta tvö ár. Hún verður
væntanlega opin síðdegis og á öðrum tímum
fyrir hópa, þegar um það verður beðið.
Á sýningartímanum er gert ráð fyrir ráð-
stefnuhaldi og öðmm viðburðum í Viðey og hef-
ur dagskrá sumarsins og fram á haustið verið
ákveðin. Sunnudaginn 18. júní verður kaþólsk
biskupsmessa í Viðey. Að henni lokinni mun
Benediktsmunkurinn Aidan Bellenger frá
Downside Abbey flytja fyrirlestur um Bene-
diktsregluna á miðöldum og séra Kristján Valur
Ingólfsson rektor Skálholtsskóla flytur erindi
um litúrgíuna á miðöldum. Sunnudaginn 16. júlí
verður messa á vegum prófastsdæmisins þar
sem séra Guðmundur Þorsteinsson dóm-
prófastur prédikar. Eftir messu verður boðið
upp á skoðunarferð um þá hluta Viðeyjar sem
tengjast trú og helgihaldi. Að kvöldi þriðjudags-
ins 15. ágúst á Maríumessu hinni fyrri verður
Maríuganga. Þessi athöfn er í samvinnu við
kaþólsku kirkjuna á Islandi. „Gengið verður
með Maríulíkneski frá Viðeyjarkirkju og austur
í Kvennagönguhóla. Þar verður stansað, lesið úr
helgisögum um Maríu, fluttar bænir og sungnir
söngvar," segir séra Þórir. Sunnudaginn 1.
október verður einnig kaþólsk messa í Viðey og
þá mun norski læknirinn Amstein Brodersen,
sem gerst hefur kanoki í Ágústínusarklaustri í
Austurríki, tala um Ágústínusarregluna á
miðöldum en slíkt klaustur var einmitt í Viðey.
Benedikts- og Ágústínusarreglur
„Munur var á klausturreglum. Hér á landi
störfuðu tvær reglur, Benediktsregla og Ágúst-
ínusarregla, kenndar við hina helgu menn,
Benedikt frá Núrsíu (um 480 til um 550) og
Ágústínus kirkjufóður (354-430). Benedikts-
reglan var eiginleg munkaregla í þeim skilningi
að þeir sem gengu henni á hönd, lokuðu sig frá
heiminum og lifðu eftir það einir með Guði.
Fransiskanar og Dóminíkanar voru hins vegar
ekki munkar heldur bræður sem störfuðu í
„heiminum" meðal fólksins þó að þeir héldu
hópinn og lifðu í samfélagi hver með öðrum.“
(...) „Eitt af því sem einkenndi reglur Ágústín-
usar var það hvað þær voru fáorðar um annað
en meginatriði og því mikið lagt í hendur for-
stöðumanni að móta klausturlífið. Ágústínusar-
klaustur gátu þess vegna orðið töluvert ólík
hvert öðru. í sumum þeirra voru flestir munk-
amir prestvígðir kennimenn en í öðrum mátti
einnig finna óvigða bræður sem helguðu sig nær
einvörðungu bænalífi og líktust þannig fremur
Benediktsmunkum en Ágústínusarprestum í
kanokasetrum."
Fyrsta formlega klaustrið sem stofnað var á
íslandi var Benediktsklaustrið á Þingeyrum
(1133). Önnur klaustur fylgdu síðan í kjölfarið:
Munkaþverá (Benediktsregla 1155), Þykkva-
bær (Ágústínusarregla 1168), Helgafell (Ágúst-
ínusarregla 1172), Kirkjubær (nunnuklaustur
af Benediktsreglu 1186), Viðey (Ágústínusar-
regla 1226), Reynistaður (nunnuklaustur Bene-
diktsregla 1295), Möðruvellir (Ágústínusar-
regla 1296), Skriða (Ágústínusarregla 1493).
„Ýmsar ástæður gátu verið til þess að
klaustrum var komið á fót. Sumir hafa gefið fé
til klausturs til að bæta fyrir syndir sínar eða í
þeirri von að með þeim hætti gætu þeir áunnið
sér og ættingjum sínum verðleika hjá Guði. Fá-
ir fóru úr þessu lífi án syndar, og því var það
huggun að vita að í klaustrunum yrði fyrir þeim
beðið á dánardægri þeirra eins lengi og heimur-
inn stæði. Líklega hefur Þorkell auðgi Geirason
haft þetta í huga þegar hann bað Þorlák prest
Þórhallsson, síðar biskup, um að aðstoð við að
reisa klaustur eða kanokasetur í Þykkvabæ. (...)
Á fyrsta fjórðungi 13. aldar átti Þorvaldur Giss-
urarson í Hruna frumkvæði að því að efnt var til
klausturs í Viðey og fékk til liðs við sig Magnús
bróður sinn, sem þá var Skálholtsbiskup, og
Snorra Sturluson í Reykholti. Klaustrið tók til
starfa 1225 (eða 1226) og varð Þorvaldur fyrsti
forstöðumaður þess. Þorvaldur var einn at-
kvæðamestu höfðingja á fyrri hluta Sturlunga-
aldar, en hann var einnig prestur, hafði þegið
vígslu af Þorláki helga. (...) Klaustrið átti ekki
eingöngu að vera athvarf lífsþreyttra höfðingja
heldur friðsæl vin í stormasömum heimi þaðan
sem bænir bærust án afláts upp til Guðs til
heilla fyrir munkana sjálfa og landslýð allan.
Sum klaustrin höfðu jafnframt hagnýtu hlut-
verki að gegna í samfélaginu eins og að veita fá-
tæklingum skjól og vera betrunarstaður hrös-
ulla manna og hvatvísra." Fjöldi munka eða
nunna í hveiju klaustri var ekki mikill, innan við
tíu virðist hafa verið algengt og flestar virðast
nunnurnar hafa verið 14 í klaustrinu á Kirkju-
bæ árið 1403. í Viðeyjarklaustri voru munkam-
ir 6 við stofnun klaustursins.
Klaustrin rænd og krossar brotnir
Séra Þórir segir að því miður séu ekki til
miklar minjar eða heimildir um klausturlíf í
landinu. „Klaustrin áttu miklar eignir og voru
umsvifamikil á vissu tímabili. En við siðaskiptin
sölsaði Danakonungur eignir klaustranna undir
sig og segja má að konungsmenn hafi farið
ránshendi um klaustrin og hirt allt sem talist
gat peninga virði. Skjöl og bækur voru flutt úr
landi, sumt fórst í hafi, og það sem eftir var skil-
ið var sumt eyðilagt. Krossar og Maríumyndir
voru brotin og eyðilögð enda talin tákn um páp-
ísku sem var miskunnarlaust barin niður. Áð
mörgu leyti verður mikil menningarleg afturför
í kjölfar siðaskiptanna og saga klaustranna á
íslandi er saga mikillar menningarsögu sem
löngu er horfin en okkur er ljúft og skylt að
halda á loft,“ segir séra Þórir Stephensen.
Heimild: Kristni á íslandi II. bindi. íslenskt samfélag og
Rómakirkja. Texti Gunnar F. Guðmundsson og meðhöfund-
ar. Útgefandi Alþingi 2000.
Morgunblaðið/Þorkell
Steinþór Sigurðsson og séra Þórlr Stephensen staðarhaldari úti fyrir Viðeyjarskóla.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 10. JÚNÍ 2000