Lesbók Morgunblaðsins - 09.12.2000, Page 15

námsmanns og Helgu Þórðardóttur skeggja,
sem var bróðir Örlygs gamla á Esjubergi,
þess landnámsmanns sem reisti sér kirkju á
Kjalarnesi og helgaði hana Kolumkilla. En
móðir Helgu var ensk kona sem hét Vilborg
Ósvaldsdóttir. Móðir Vilborgar er talin hafa
heitið Úlfrún Játmundardóttir. Nöfnin Vil-
borg, Ósvaldur, Úlfrún og Játmundur eru
öll ensk, enda leikur enginn efi á þjóðerni
þeirra né trúarbrögðum. Nú er freistandi að
gera ráð fyrir því að Vilborg hafi kennt
Helgu dóttur sinni eitthvað í kristnum fræð-
um, en Helga var amma Gissurar hvíta sem
varð leiðtogi kristinna íslendinga á efstu ár-
um tíundu aldar og fyrsti maður þjóðarinn-
ar sem sendi son sinn á skóla í Þýskalandi.
Mér virðist það engin firra að geta sér þess
til að einhver neisti af kristinni trú kunni að
hafa hjarað með niðjum Vilborgar, Helgu og
Teiti, svo að Gissur hvíti hafi hlotið glætu af
suðrænum sið í vöggugjöf.
7. Kristnar formæður
Sennilegt þykir að trúarbrögð og siðir
eríist ekki síður um kvenlegg en karllegg,
enda verða mæður jafnan nánari ungum
börnum en feður. Með því að fáir ættliðir
eru frá kristnu fólki á landnámsöld og niðj-
um þeirra við lok tíundu aldar, þá er ekki úr
vegi að athuga hvort Vilborg Ösvaldsdóttir
á Skeggjastöðum í Mosfellssveit hafi verið
eina kristna formóðirin sem var svo nærri
kristnitöku að suðrænn siður kunni að hafa
hjarað með niðjum hennar uns heiðni leið
undir lok.
Fyrst skal minnast Valgerðar Vilborgar-
dóttur frá Skeggjastöðum, systur Helgu
þeirrar sem áður var nefnd, en hún var
móðir Eyjólfs á Möðruvöllum í Eyjafirði
sem venjulega er kenndur við móður sína. í
Ki-istni sögu er staðhæft að Eyjólfur Val-
gerðarson hafi látið prímsignast, þegar þeir
Friðrekur og Þorvaldur víðförli fóru um
Norðlendingafjórðung, að öllum líkindum
árið 981. Eyjólfur kann að hafa numið í
æsku einhverja kristni af Valgerði móður
sinni, sem átti kristna móður. Hins skal
einnig getið að faðir Eyjólfs var dóttursonur
Helga hins magra landnámsmanns, sem átti
sér írska móður og ólst upp í Suðureyjum
og á Irlandi, en Helgi var svo kristinn að
hann kallaði bæ sinn Kristnes; þó var mað-
urinn blendinn í trúnni og „hét á Þór til
sæfara og harðræða."
I Þorvalds þætti víðförla er helgisögn af
fimm vetra sveini, Ingimundi Hafurssyni úr
Goðdölum, sem var að fóstri á Reykjaströnd
og beiddist skírnar af Friðreki biskupi án
ráðs og vitorðs föður síns og fóstra. Ahugi
skagfirsks drengs á kristni um þessar
mundir kemur kynlega fyrir sjónir, en þó
skýrist málið þegar þess er gætt að hann
var einn af niðjum Vilborgar Osvaldsdóttur.
Þuríður móðir hans var sonardóttir Þuríðar
Vilborgardóttur.
Ai-nór kerlingarnef á Miklabæ í Óslands-
hlíð var einn af forystu-mönnum skagfir-
skrar kristni á síðara hluta tíundu aldar.
Um hann er fjallað í Svaða þætti og Ai-nórs
kerlingarnefs. Arnór var sonarson Þorgerð-
ar sem var dóttir írskrar konu, Friðgerðar
Kjarvalsdóttur. Þóroddur goði á Hjalla í
Ölfusi var þriðji maður frá Kormlöðu
Kjarvalsdóttur, írskri konu. Hann var einn
af leiðtogum kristinna manna á alþingi árið
1000, enda var Þórdís dóttir hans gift Giss-
uri hvíta, og sonur þeirra var Isleifur bisk-
up.
Gestur hinn spaki í Haga á Barðaströnd
lét prímsignast ásamt nokkrum vinum sín-
um þegar Þangbrandur kom þangað. Gestur
var tengdur og skyldur kristnu fólki með
ýmsum hætti. Hann var ættingi Úlfs skjálga
forföður Reyknesinga sem var kvæntur
konu af írskum ættum. í Melabók er föður-
systir Gests köiluð Gróa hin kristna, en son-
ur hennar „herjaði á Skotland og tók þar að
herfangi Niðbjörgu dóttur Bjólans konungs
og Kaðlínar, dóttur Göngu-Hrólfs; hann
fékk hennar. Var son þeirra Ósvífur hinn
spaki.“
Að lokum skal víkja að Þorkatli kröflu á
Hofi í Vatnsdal sem talinn er hafa látið
prímsignast í þann mund er þeir Friðrekur
biskup og Þorvaldur víðförli fóru um Norð-
urland, svo sem áður var getið. Þorkell var
óskilgetinn og telur Vatnsdæhi að Nereiður
móðir hans hafi verið hernumin og skyld
Orkneyingajörlum. Hlutverk hennar minnir
mjög á Melkorku í Laxdælu, svo sem oft
hefur verið bent á, enda hlýtur Þorkell
krafla viðurkenningu af Sigurði jarli frænda
sínum, rétt eins og Ólafur pá af Mýrkjartani
írakonungi afi sínum. En örðugt er að
henda reiður á þeim sögulegu staðreyndum
sem kunna að leynast handan við slíkar frá-
sagnir.
Hvað sem Þorkatli kröflu líður þá verður
naumast komist hjá því að gera ráð fyrir
svo að Norðmenn týndu Óðni og andleg
menning þeiira beið æverandi tjón við þá
missu. En Islendingar sýndu Asum og
heiðnum minnum mikla rækt og auðgtíTfe
með því móti hugmyndaheim sinn, svo sem
síðar verður rakið í þessum fátæklegu
púnktum, en slík menning mun hafa orðið
kristni til styrktar fremur en baga.
9. Ásatrúar minnst
Ljósmynd: Gísli Sigurðsson
Kirkjan í Haukadal er það eina sem eftir stendur á þeim fornfræga sögustað og ættarsetri Hauk-
dæla þar sem á 11. og 12. öld sátu menntaðir heimsborgarar á þeirra tíma vísu.
ákveðnum tengslum með vestrænni frum-
kristni á landnámsöld og þeirri kristni sem
þróaðist hér á síðustu áratugum tíundu ald-
ar.
8. Skóld úr Vatnsdal
Af öllum þeim Islendingum sem létu í ljós
efasemdir um kristna trú áður en þeir
gengu undir skírn leifði enginn eftir sig jafn
glöggar hugmyndir um heiðinn sið og Hall-
freður Óttarsson. Honum svipaði til gi-ískra
spekinga að því leyti að hann girntist ekki
nýjan sið að óreyndu, en hann varð þeim
mun öruggari í trúnni en aðrir sem hann
kynntist henni betur. Saga Hallfreðar13
hermir svo frá fyrsta fundi þeirra Ólafs
Tryggvasonar í Niðarósi að konungur
spyrði: „Ert þú skáldið?“. Hann svarar
„Kann eg að yrkja.“ Konungur mælti: „Þú
munt vilja trúa á sannan guð en kasta forn-
eskju og illum átrúnaði. Þú ert maður
skörulegur og einarðlegur, og er þér ein-
sætt að þjóna eigi lengur fjanda." - Orðið
fjandi mun eiga að vera Óðinn, og með því
að skáldskapur í heiðni var nátengdur hon-
um mun „forneskja" í ummælum konungs
hafa að einhverju leyti lotið að kvæðagerð
Hallfreðar. Skáldið tók síðan kristni og þó
með því skilyrði að konungur sjálfur veitti
honum guðsifjar. Að skírn lokinni fékk kon-
ungur tvo kristna náunga til að kenna Hall-
freði heilög fræði, sem sé faðirvor og trúar-
játning, og munu þau hafa verið býsna ólík
þeim fróðleik sem skáldinu var kenndur í
æsku heima á Haukagili í Vatnsdal hjá afa
sínum og fóstra.
Þegar Hallfreður bað konung að hlýða
lofkvæði því sem hann hafði ort, fékk hann
synjun. Þá segir skáldið: „Þú munt því ráða
en týna mun eg þá þeim fræðum er þú lést
mér kenna, ef þú vilt eigi hlýða kvæðinu, og
eru þau fræði ekki skáldlegri er þú lést mig
nema en kvæðið er, það er eg hefi um þig
ort.“ Að jafna faðirvori og trúarjátningu
saman við lofkvæði um Ólaf konung getur
naumast talist sanngjarnt, enda lætur Hall-
freður sér nægja að taka einungis mið af
skáldlegum eiginleikum sem eru oft ekki
fyrir hendi í helgiritum.
I texta Möðruvallabókar segir um Hall-
freð að „allmjög lofaði hann goðin og kvað
mönnum það illa takast er menn löstuðu
þau,“ en í handritinu AM 61 fol. er kveðið
mildara að orði: „Hallfreður lastaði ekki
goðin þó að aðrir hallmælti þeim, kvað ekki
þurfa að ámæla þeim þó að menn vildi eigi
trúa á þau.“ Skáletraða setningin varðar
meginatriði í sögu íslenskrar kristni og
menningar. Er þeim mönnum sem vilja ekki
trúa á heiðin goð nauðsynlegt að lasta þau?
Hví skyldu kristnir menn ekki virða Oðin,
Þór og aðra Æsi, Ásynjur og Vani og njóta
þeirra sagna sem gengu af þeim? Geta
menn ekki verið fullkomlega kristnir þótt
þeir lofi Óðin fyrir að gefa skáldskapar-
mjöðinn Ásunum og þeim mönnum sem
yrkja kunnu? Snorri Sturluson víkur að
slíku efni í Eddu. Eftir greinargerð um
notkun goðanafna í kenningum, kemst hann
svo að orði: „En þetta er nú að segja ungum
skáldum, þeim er girnast að nema mál
skáldskapar og heyja sér orðfjölda með
fornum heitum eða girnast þeir að kunna
skilja það er hulið er kveðið, þá skilji hann
þessa bók til fróðleiks og skemmtanar. En
ekki er að gleyma eða ósanna svo þessar
frásagnir að taka úr skáldskapinum fornar
kenningar, þær er höfuðskáld hafa sér lík
látið. En eigi skulu kristnir menn trúa á
heiðin goð og eigi á sannindi þessa sagna
annan veg en svo sem hér finnst í upphafi
bókar."14
Þeir Halll'reður og Snorri virðast vera á
einu máli um það að kristnir menn geti
þekkt og virt hugmyndaheim Ásatrúar-
manna án þess að láta slíkt varpa neinum
skugga á átrúnað sinn. Þeir gera glöggan
mun á þekkingu og trúarbrögðum, kunnáttu
og kristni. Að hyggju Ólafs konungs og ann-
arra ofstækismanna var Óðinn hins vegar
fjandi eða illur andi, óvinur Krists og allra
góðra manna.16 Slíkir leiðtogar ætluðust til
að kristið fólk hafnaði öllum goðsögnum og
öðrum fróðleik sem varðaði goðin, enda fór
I Hallfreðar sögu eru nokkrar vísur eftir
skáldið sem rifja upp forn kynni af heiðnum
goðum, og bregður þar fyrir nokkrum sökn-
uði. Þó hefur Hallfreður þá gerst maður
Krists, enda eru vísurnar öðrum þræði játn-
ingar hans. Hann minnist þeirra stunda
heima í Vatnsdal þegar hann blótaði geð-
skjótan Óðin sjálfan, konung Hliðskjálfa^
„Skipt er á gumna giftu,“ bætir óðsmiðiír
við. AJIir menn hafa ort ljóð til að öðlast
hylli Óðins; ég man frábærar iðjur forfeðra
minna. Vald Öðins hugnaðist mér vel, enda
er ég trauður að leggja hatur á þenna frum-
ver Friggjar af því að ég þjóna Kristi. - Hér
er rétt að staldra við andartak og hyggja of-
urlítið að orðum hins forna skálds. Enginn
nema rammur Óðinsdýrkandi myndi játa að
sér hafi getist vel að valdi hans, enda var
þar um dularfull mögn að ræða. Mér hefur
stundum komið til hugar að þeir sem höfðu
sérstakt dálæti á Óðni kunni að hafa verið
einna harðvítugustu andstæðingar Krists,
en þó muni þeir að lokum hafa áttað sig bet-
ur á kjarna kristindóms en aðrir ásatrúar-
menn.
Skáldið heldur áfram hugrenningum sín-
um og kemur brátt að þeim þáttum í fafr
Óðins sem löngum þóttu viðsjárverðir: Vér
skulum hafna nafni hrafnblóts goða (= Óð-
ins) úr heiðnum dómi sem beitti flærð og
hlaut lof manna fyrir. Freyr skyldi vera mér
gramur, Freyja og Þór. í fyrra lét ég af
flónsku Njarðar; óvættir mega líkna Oðni;
Krist einn og guð vil ég biðja allrar ástar;
mér er leið reiði sonarins; hann á frægt vald
undir föður heims. Með konungi Sygna er
sá siður „að blót eru kviðjuð".16 Vér verðum
að forðast flest sköp norna sem nutu virð-
ingar forðum. Allir menn eru að hætta að
blóta Óðin, og ég verð neyddur burt fi^.
niðjum Njarðar að biðja Krist.
Óttar faðir Hallfreðar var fæddur á eynni
Ylfi17 norðarlega á Hálogalandi, kom hingað
flóttamaður um miðja tíundu öld og settist
að í Grímstungum í Vatnsdal; síðar hrökkl-
aðist hann þaðan suður í Norðurárdal. Hall-
freður mun vera fæddur í Grímstungum, en
hann ólst upp með móðurföður sínum að
Haukagili. Þar mun Óðinn hafa verið dýrk-
aður; til slíks bendir ekki einungis kveð-
skapur Hallfreðar heldur einnig sögnin í
Vatnsdælu, Kristni sögu og Þorvalds þætti
víðförla af berserkjum í veislu að Haukagili
árið 982. Berserkir voru nátengdir Óðni,
eins og alkunnugt er. Sú veisla var haldin
um veturnætur, og má ætla að þar hafi ver-
ið um að ræða blótveislu til að fagna vetri: í
slíkum veislum tíðkaðist að drekka minni
Óðins.18 í þriðja lagi virðist mikið hafa verní*
um Óðinsdýrkun á Hálogalandi, þar sem
föðurtún Hallfreðar lágu. Að lokum skal
þess minnst að Hallfreður orti lofkvæði um
Hákon Hlaðajarl, mikinn aðdáanda Óðins;
jarlinn launaði kvæðið rausnarlega. Um þær
mundir þegar Hallfreður er ungur að árum
var Eyvindur skáldaspillir höfuðskáld
Háleygja; hann orti rammt Óðinskvæði um
Hákon góða fallinn (d. 860) og einnig drápu
um alla Islendinga, en nú er enginn urmull
eftir af henni.
13. Um sögu Kirkjubæjar að fornu fjallar Hjalti Huga-
son í greininni ’Eigi máttu þar heiðnir menn búa
Af klaustrum og kennimönnum í Skaftafellsþingi
(Vík 1999), bls. 9-42. Af ritum sem lýsa írskum ein-
setumönnum og skyldum atriðum skal láta nægja
að minna á eitt: Peter O Dwyer, Céli Dé. Spiritual
Reform in Ireland 750-900 (Dublin 1981), bls. 1
13.
14. Vísindalega útgáfu annaðist Bjarni Einarsson: Hall-
freðar saga (Reykjavík 1977).
15. Hér víkur Snorri að formála sínum sem er saminn
af kristnum sjónarhóli og hefst á þessa lund: „Al-
máttugur guð skapaði í upphafi himin og jörð og
alla þá hluti er þeim fylgja og síðast menn tvo er
ættir eru frá komnar, Adam og Evu, og fjölgaðist
þeirra kynslóð og dreifðist um heim allan.“
16. Slíkum hugmyndum bregður einstaka sinnum fyrir
í konunga sögum. 1 frásögn Flateyjarbókar af gesti
á Ögvaldsnesi segir svo: „Hefír þetta reyndar verið
enginn maður, þó að svo hafi sýnst, heldur hefir
óvin alls mannkyns, sjálfur fjandinn, brugðið á sig
líki hins versta Óðins, þess er heiðnir menn hafa
langan tíma trúað á og sér fyrir guð haft.“
17. P. e. bönnuð. Orðalag kemur heim við norsk fom-
lög: „Blót er oss og kviðjað, að vér skulum eigi
blóta heiðið goð, né hauga né hörga.“ Den elure
Gulatingslova. Útg. Bjorn Eithun, Magnus Rindal,
Tor Ulset (Oslo 1994), bls. 52
18. Eyjan hefur skipt um nafn. Nú heitir hún Hadsel-
oya.
19. Sjá Hákonar sögu góða, 14. kap.
Höfundurinn er fyrrverandi prófessor við
Edinborgarhóskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 9. DESEMBER 2000 I 5