Alþýðublaðið - 26.03.1987, Blaðsíða 6

6
Fimmtudagur 26. mars 1987
Ólafsvík á 300 ára verslunarafmæli í dag.
í tilefni þessara merku tímamóta verður
mikið um að vera í bænum í dag og Al-
þýðublaðið vill ekki láta sitt eftir liggja.
Söguágrip það um Ólafsvík, sem hér birt-
ist er eftir Svein Elinbergsson og er tekið
úr lokaritgerð hans við Kennaraháskóla
íslands, en Sveinn lauk þaðan prófi vorið
1981. Ritgerðin fjallar um aðdraganda að
stofnun skóla í Ólafsvík og fyrstu skóla
árin, en á þessu ári eru einmitt liðin 100 ár
frá þeim atburði. Hér birtast, með góðfús-
legu leyfi höfundarins fyrstu tveir kaflar
ritgerðarinnar, þar sem fjallað er um sögu
staðarins fram undir síðustu aldamót og
vitnað í ýmsar heimildir um þá sögu. Al-
þýðublaðið árnar Ólafsvíkingum allra
heilla á afmælinu og í framtíðinni.
Óskar Clausen (1968), lýsir um-
hverfi Ólafsvíkur svo í bók sinni
Sögur og sagnir af Snæfellsnesi
(s.b.):
„A norðanverðu Snæfellsnesi
ganga tvö fjöll þverhnípt í sjó
fram. Það ytra heitir Enni eða
Ólafsvikurenni, sem er skammt
fyrir innan Rif á tákmörkum
Neshrepps og Ólafsvíkur-
hrepps, en hið innra er Búlands-
höfði, sem greinir Fróðárhrepp
frá Eyrarsveit, sem liggur um-
hverfis Grundarfjörðinn. —
Fyrir Ólafsvíkurenni er ekki
hægt að komast, nema þegar
lágt er sjávað — og þá aðeins
eftir fjörunni i sjávarmáli, en
fyrir Búlandshöfða er að sumr-
inu farinn vegur, sem liggur
nokkur hundruð fet yfir sjávar-
máli eftir snarbröttum skriðum
og á hamrabrúnum. Á milli
þessara þverhníptu fjalla eru
tvær sveitir, Ólafsvíkurhreppur
og Fróðárhreppur. — í krikan-
um innan við Ólafsvíkurenni er
Ólafsvikurkaupstaður..:*
(Óskar Clausen: 1968, 133-134)
Ólafsvíkur er fyrst getið í Land-
námu og þar er sagt frá því að Ólaf-
ur belgur hafi numið land fyrir inn-
an Enni til Fróðár og búið í Ólafs-
vík. Víkin er þvi við hann kennd
þótt ekki nyti hann landnámsins
lengi, því að nokkru síðar kom þar
annar landnámsmaður, Ormur
hinn mjóvi. Ekki urðu þeir Ólafur
belgur og Ormur hinn mjóvi góðir
grannar, enda lauk nábýli þeirra
svo, að Ormur hrakti Ólaf í burtu
og nam allt landið milli Ennis og
Höfða. (Ólafur Lárusson: 1945, 86-
87).
Fyrstu 7-800 árin sem landið er
byggt fara engar sögur af Ólafsvík,
enda mun þar aðeins hafa verið lít-
ilfjörlegur kotbúskapur með út-
ræði haust og vor, eins og Óskar
Clausen komst að orði.
(Óskar Clausen: 1968, 134).
Rétt fyrir utan Ólafsvík er út-
gerðarplássið Rif. Þar var þegar á
landnámsöld komin verslun. Á
miðöldum var þar stærsta verslun-
ar- og sjópláss á íslandi, og var
Rifsós örugg lega fyrir hafskipin. Á
tímum einokunarverslunarinnar
tók höfnin að spillast vegna þess, að
áin sem í ósinn rann breytti farvegi
sínum og rann nú austar í hann. Áin
bar með sér sand og aur svo að út-
straumur varð minni. Var nú versl-
unin í Rifi flutt til Ólafsvíkur og ár-
ið 1687 er Ólafsvík, fyrst allra
hafna á landinu gerð að löggildum
verslunarstað. „Átti verslunarstað-
urinn lengi erfitt uppdráttar, því að
útgerðarmenn í Rifi vildu ekki flytj-
ast þangað. Var þar og léleg höfn
fyrir opnu hafi“ (Árni Óla: 1969,
258). — Þó munu aðrar hafnir í
kringum Jökul ekki hafa haft betri
lendingu. ,
„Um aldamótin 1700 voru í
Ólafsvík 5 grasbýli og 15 þurra-
búðir og áttu þar heima 77 sálir..
Stórabóla kom harkalega við
þarna, eins og annars staðar, og
þegar hún var um garð gengin,
var byggðin ekki annað en 4
grasbýli og 5 þurrabúðir" (Ámi
Óla: 1969, 258).
Á sama tíma, þ.e. um aldamótin
1700, töldust vera í Neshreppi öllum
1027 íbúar. Þar eru talin vera 20
býli, 35 bændaheimili, 40 hjáleigu-
heimili, 105 tómthúsmannaheimili
og 22 heimili húsfólks. Niðursetn-
ingar voru 167 og flakkarar 20.
(Lýður Björnsson: 1972, 90).
Árið 1787 var Neshreppi skipt í
innri og ytri Neshrepp, þ.e. Nes-
hrepp innan Ennis, sem náði yfir
Ólafsvík og Fróðársveit í Fróðár-
sókn, og Neshrepp utan Ennis,
þ.á m. Rif og Sand í Ingjaldssókn.
(Lýður Björnsson: 1972, 150).
Á 18. öld urðu litlar breytingar í
Ólafsvík og er þaðan lítið að segja.
„þar ríkir einokunarverzlunin
danska og þar eru danskir verzlun-
arstjórar, sem engar sögur fara af.
— Saga Ólafsvíkur og annarra sjó-
þorpa fyrr á tímum var því lítið
annað en saga verzlananna. — Það
sem dreif á daga almennings var lítt
í sögur fært.“
(Óskar Clausen: 1968, 135).
Árið 1786 var verslunin á Islandi
gefin frjáls og keypti þá danskur
maður að nafni Jacob Severin
Plum Ólafsvíkurverslun. Á þeim
tíma voru í Ólafsvík 6 verslunarhús,
6 grasbýli og 3 þurrabúðir. (Árni
Óla: 1969, 161).
„Fyrir honum (Plum) fór eins og
flestum, sem eignuðust verzlanir
konungs, að hann komst von bráð-
ar í fjárþrot. — Það stoðaði ekkert,
þótt verzlanirnar væru seldar vægu
verði og með góðum greiðslukjör-
um, — illt árferði, fiskleysi og ýmis
óhöpp steðjuðu að Plum, svo að
hann gafst upp á verzlun sinni.“
(Óskar Clausen: 1968, 136).
Plum seldi verslun sína dönskum
manni, Ernst Hedemann, en hann
fórst skömmu síðar á skipi sínu.
Tók þá við versluninni kona hans,
Valgerður Pétursdóttir, og er hún
talin vera fyrsta kaupkona á ís-
landi. Valgerður giftist aftur 5 árum
síðar dönskum kaupmanni, Holger
Peter Clausen, og tók hann nú við
Ólafsvíkurverslun.
Árið 1826 lést Holger P. Clausen
og tók þá sonur hans, Hans Arre-
boe við versluninni. Um það leyti er
talið að um 86 manns búi í Ólafs-
vík. Hans A. Clausen var mikill
framkvæmdamaður og hefur sett
markið hátt. Hann lét smíða tvö
þilskip í Ólafsvík í kringum 1830 og
gerði út. í ágúst árið 1828 fór hann
í frækilega ferð suður til Spánar á
lítilli 70 lesta skútu, sem hlaðin var
þurrkuðum saltfiski. Var þetta löng
ferð og kom hann ekki aftur heim
fyrr en í lok mars á næsta ári, og
hafði þá fengið greitt fyrir fiskinn í
gulli.
(Óskar Clausen: 1968, 138).
Næatu áratugi blómgaðist versl-
unin, enda mikið góðæri og efnað-
ist kaupmaður brátt, „Á tímabili
átti Hans A. Clausen 7 verzlanir á
íslandi og 31 skip í förum en eitt
þeirra var „Svanurinn”, sem oftast
var kallaður „Ólafsvíkur-Svanur-
inn“ Hann sigldi hingað til lands
samfleytt í 120 ár, án þess að nokk-
urt slys yfði í ferðum hans, en loks
bar hann beinin i Ólafsvík, strand-
aði þar haustið 1891“
(Óskar Clausen: 1968, 140).
Árið 1834 flutti Clausen til Dan-
merkur. Lét hann ýmsa verslunar-
stjóra stjórna fyrir sig, bæði inn-
lenda og erlenda. Má þar meðal
annarra hefna Frydenlund, sem
ásamt Clausen kom mikið við sögu
í sambaridi við stofnun skóla í
Ólafsvífc..'
Haris.A. Clausen var alltaf í per-
sónutegum tengslum við Ólafsvík.
Svo fór að lokum að samfelld 20
harðæri og fiskleysisár urðu þess
valdandi að efni hans gengu til
þurrðar, enda birgði hann upp hér-
uðin sem hann rak verslanir í, þótt
Iítið fengi hann til baka.
Árið 1890 seldi Clausen verslun
sína, og hefur hún gengið kaupum
og sölum síðan og margir verið við
hana kenndir. (Gils Guðmundsson:
1944,333. — Óskar Clausen: 1968,
139-140).
Þegar hér er komið í sögu Ólafs-
víkur, um 1890, hefur skóli verið
starfræktur þar í nýbyggðu skóla-
húsnæði í þrjú ár eða síðan 1887.
Efni þessarar ritgerðar er aðdrag-
andi að stofnun skóla í Ólafsvík,
upphaf og 5 fyrstu starfsár, eða árið
1887—1892. Er það ætlun mín að
reyna að varpa einhverju Ijósi á
skólahald þetta og þróun þess
fyrstu árin. Ennfremur mun ég
reyna að draga upp mynd af þeim
aðstæðum sem fyrir hendi voru í
Ólafsvík um það leyti sem atburður
þessi átti sér stað, — að upp rís
barnaskóli í þessu sjóþorpi.
En hverjar voru ástæður þess að
upp rísa skólar hér á landi á seinni
hluta 19. aldar? — Er hægt að
draga einhverjar ályktanir í þessu
sambandi, sem skýrt gætu þær for-
sendur, sem voru fyrir stoínun
slíkra skóla hér á landi? — Á dæm-
ið um Ólafsvíkurskóla, sem hér
verður reynt að gera grein fyrir, eitt-
hvað sameiginlegt með slíkum til-
gátum?
„Á þessum árum (1872—1908)
voru ekki sett önnur lög um
skólamál, sem snerta sveita-
stjórnir, ef fræðslulögin frá
1907 eru undanskilin, en lög nr.
2 frá 9. janúar 1880 um upp-
fræðing barna í skrift og reikn-
ingi. Samkvæmt þeim bar sér-
hverjum presti að sjá um, að öll
börn, sem hann og meðhjálpari
töldu til þess hæf, lærðu að
reikna og skrifa, en áður eða
með tilskipunum frá árunum
1744—1746 var boðið, að börn
skyldu læra lestur og kristin
fræði. Lögin frá 1880 kváðu á
um, að prestur skyldi, ef hann
komst að raun um, að börn á
einhverju heimili nutu ekki full-
nægjandi fræðslu í reikningi og
skrift, koma slíkum börnum
fyrir í samráði við hreppsnefnd
eða bæjarstjórn, þar sem þau
gætu fengið nauðsynlega til-
sögn. Kostnaði sem af slíku
leiddi, mátti greiða til bráða-
birgða úr sveitarsjóði, en þá átti
sveitarfélagið endurkröfurétt á
hendur aðstandendum viðkom-
andi barns og heimilt að taka
upphæðina lögtaki. Sveitarfé-
lagið skyldi standa að öllu leyti
straum af kostnaði vegna
kennslu sveitarómaga. Náms-
efni í reikningi skyldi a.m.k.
vera hinar fjórar höfuðreikn-
ingsaðferðir með heilum tölum
og tugabrotum. Lög þessi voru í
meginatriðum samhljóða frum-
varpi, sem Sighvatur Árnason,
þm. Rangæinga, flutti á Alþingi
1879 um skyldur presta og safn-
aða til að kenna börnum að
skrifaog reikna" (Lyður Björns-
son: 1979, 237).
Þegar reynt er að skýra einhverja
atburði, sem mikil áhrif hafa haft á
líf þjóðar, er gjarnan reynt að finna
hugsanlegar forsendur í þjóðfélag-
inu, sem öðrum fremur hafa valdið
þessum atburðum.
Var einhver meiriháttar röskun á
þjóðfélagskerfinu skömmu áður en
atburðurinn átti sér stað? — Tök-
um stofnun almenningsskóla á ís-
landi sem dæmi.
Almenningsskólar voru fyrst
stofnaðir hér á landi um miðja síð-
ustu öld og fjölgaði þeim ört er líða
tók á öldina.
Hvaða aðstæður sköpuðust sem
skýrt gætu þennan áhuga á að
koma á fót skólum?
Telja má víst að hinar miklu
breytingar á 19. öld á atvinnulífi
landsmanna samhliða mikilli bú-
seturöskun hafi ráðið þar miklu
um. Atvinnulífið við sjávarsíðuna
varð fjölbreytilegra og fólk tók að
sækja á mölina. „Löngum hafði
fiskur verið verkaður i skreið, en á
19. öldinni opnaðist saltfiskmark-
aður á Spáni, Danmörku og Eng-
landi og í lok aldarinnar var salt-
fiskur orðinn ein aðalútflutnings-
varan. Með þilskipaútgerðinni
hófst framleiðsla með allt öðrum
hætti en áður þekktist hér. Vöxtur
sjósóknar skapaði aukna eftirspurn
eftir vinnuafli jafnt í landi og sjó“
(Gísli Pálsson: 1978, 87).
Ekki er ólíklegt að stór hluti þess