Alþýðublaðið - 03.01.1989, Blaðsíða 4

4
Þriójudagur 3. janúar 1989
Jón Baldvin Hannibalsson formaður Alþýðuflokksins
„Sundurþykkja Sjálfstæðisflokksins, verkstjórnarieysi og skortur á pólitísku frumkvæði eyðilagði vonir um, að rikisstjórn Þorsteins Pálssonar
gæti skilað árangri i verki. Afleiðingin var sú að Sjálfstæðisflokkurinn glataði frumkvæði i islenskum stjórnmálum."
Árið 1988 var viðburðaríkt og
umhleypingasamt á vettvangi
íslenskra stjórnmála, ekki
síðuren í alþjóóamálum.
Þegar hin hraða atburðarás
verður skoðuð síðar meir, úr
meiri fjarlægð, má vera að
menn komist að þeirri niður-
stöðu, að það hafi markað
tímamót í stjórnmálasögunni.
Þá dóma eftirlátum við hins
vegar sagnfræðingum fram-
tíðarinnar, þótt vissulega sé
freistandi að reyna aó ráða í
þær rúnir fyrirfram.
STJÓRNARSKIPTIN
Það sem ber hæst í stjórn-
málabaráttunni er stjórnarslit
og myndun nýrrar ríkisstjórn-
ar, á hraðfleygri stund í lok
september. Þá reyndi á að
hafa snör handtök og örugg
vinnubrögð til að koma í veg
fyrir að stundarerfiðleikar í
efnahagsmálum leiddu til
pólitískrar upplausnar í kjöl-
farið. Þá reyndi á það, hvaða
stjórnmálaflokkar höfðu til
að bera innri styrk, sam-
heldni og heildarsýn, sem
dugði til að hafa tök á
atburðarásinni, stýra henni,
fremur en að láta stjórnast af
henni. Þeir stjórnmálaflokkar,
sem stóðust þessa prófraun,
voru Alþýðuflokkurinn og
Framsóknarflokkurinn. A
tímabili leit út fyrir að Al-
þýðubandalagið gæti ekki
slitið sig úr viðjum fortíðar-
innar. Á seinustu stundu
náðu forystumenn flokksins
áttum og naðu að grípa
sögulegt tækifæri, loksins
þegar það gafst.
Þessa sögulegu daga brást
Sjálfstæðisflokkurinn sjálf-
um sér og þjóðinni meó eftir-
minnilegum hætti. Margt
bendir til þess að hin sögu-
legu mistök forystu Sjálf-
stæðisflokksins, í ríkisstjórn
Þorsteins Pálssonar, eigi eftir
að draga langan dilk á eftir
sér. Á þessum tima klúðruðu
forystumenn Sjálfstæðis-
flokksins samskiptum sínum
við Alþýðuflokkinn. Þeim
tókst ekki að bæta fyrir
klofning Sjálfstæöisflokksins
fyrir kosningarnar 1987, þótt
ytri aðstæður hefðu átt að
gera þeim það auðvelt. Sund-
urþykkja Sjálfstæðisflokks-
ins, verkstjórnarleysi og
skortur á pólitísku frum-
kvæði eyðilagði vonir um, aö
ríkisstjórn Þorsteins Pálsson-
ar gæti skilað árangri í verki:
Afleiðingin var sú að Sjálf-
stæðisflokkurinn glataöi
frumkvæði í íslenskum
stjórnmálum. Frumkvæðið
færðist til Alþýðuflokksins
og Framsóknarflokks, sem
urðu að víkja til hliðar fyrri
ágreiningsmálum og tókst
jafnframt að skapa gagn-
kvæmt traust milli forystu-
manna flokkanna í nýju
stjórnarsamstarfi. Ein afleið-
ing af gjörðum forystuliðs
Sjálfstæðisflokksins var sú,
að leiða Alþýðubandalagið
afturtil ríkisstjórnarsam-
starfs og gefa nýjum for-
manni flokksins tækifæri til
að leiða flokkinn út úr vonar-
snauðri eyðimerkurgöngu.
Svo gersamlega hefur for-
ysta Sjálfstæðisflokksins
klúðrað sínum verkum að
meirihluti í þingflokki Borg-
araflokksins á meiri málefna-
samstöðu með stjórnarflokk-
unum en forystuliði Sjálf-
stæðisflokksins. Sú undar-
lega staða er upp komin að
þingmenn Sjálfstæðisflokks
og Kvennalista sitja hlið við
hlið á stjórnarandstöðubekkj-
um og rétta einatt upp hönd-
ina í sömu andrá með og
móti málum á Alþingi. Stuðn-
ingur þingmanna Borgara-
flokksins, þeirra Aðalheiðar
Bjarnfreðsdóttur og Óla Þ.
Guðbjartssonar, sem riðu á
vaðið, hefur með eftirminni-
legum hætti styrkt stöðu rík-
isstjórnarinnar og skapað for-
sendur fyrir endurskipulagn-
ingu hennar á næstu vikum.
Takist það hefur pólitískri
óvissu verið eytt, allt til loka
kjörtímabilsins.
FRUMKVÆÐI
ALÞÝÐUFLOKKSINS
Grundvöllurinn að þessari
breyttu vígstöðu i innan-
landsmálum var lagður með
endurreisn Alþýðuflokksins á
árunum 1984-87. Eftir að Al-
þýðuflokknum mistókst að
nýta kosningasigur sinn 1978
til skapandi verka í ríkis-
stjórnarsamstarfi hrundi fylg-
ið af flokknum. Flest benti til
þess að hann ætti sér ekki
viöreisnar von á þessum ára-
tug. Áframhaldandi hnignun
Alþýðuflokksins hefði óhjá-
kvæmilega fest samstjórn
Sjálfstæðis- og Framsóknar-
flokks í sessi.
Þau umskipti á högum Al-
þýðuflokksins, sem urðu í
stjórnarandstöðu á árunum
1984-1987, breyttu hinu pólit-
íska landslagi. Á árinu 1986
bentu flest sólarmerki til
þess að Alþýðuflokkurinn
gæti vænst fylgis allt að
fjórðungs þjóðarinnar í
næstu kosningum. Það um-
rót, sem brottrekstur Alberts
Guðmundssonar úf Sjálf-
stæðisflokknum og Stofnun
Borgaraflokksins skömmu
fyrir kosningar 1987 olli, dró
hins vegar verulega úr sigur-
likum Alþýðuflokksins, eins
og kosningarnar 1987 stað-
festu.
Engu að síður vann Al-
þýðuflokkurinn myndarlega á
í þeim kosningum. Það sem
á skorti um fylgisaukninguna
bættum við upp með mál-
efnalegum styrk, sem dugði
til frumkvæðis. Alþýðuflokk-
urinn hafði lengst af á hendi
verkstjórn við myndun ríkis-
stjórnar eftir kosningarnar
1987. Hann mótaði starfs-
áætlun þeirrar ríkisstjórnar,
þótt fornar væringar Fram-
sóknar- og Alþýðuflokks
þýddu að lokum, að stjórnar-
forystan færðist í hendur
sjálfstæðismanna.
Þess ber að minnast að
fast var eftir því leitað af
hálfu Alþýðuflokksins, að fá
Alþýðubandalag og Kvenna-
lista til stjórnarsamstarfs eft-
ir kosningarnar 1987. Hvorug-
ur flokkurinn reyndist undir
það hlutverk búinn. Hinn
ungi Kvennalist reyndist of
reynslulaus; hið gamla Al-
þýðubandalag reyndist of
viðjað í hlekkjum fortíðar.
Niðurstaðan varð því sú að
ekki var annarra kosta völ um
stjórnarmyndun.
VONBRIGÐI
Starfsáætlun ríkisstjórnar
Þorsteins Pálssonar var vönd-
uð. Þær hugmyndir, sem
skráðar voru í stjórnarsátt-
mála, um umbætur í hag-
stjórn, breytingar í atvinnu-
háttum og stjórnsýslu, voru
róttækar og framfarasinnað-
ar. Það sem á skorti eins og
tíminn seinna leiddi í Ijós var
atfylgi Sjálfstæðisflokksins
við þessar hugmyndir. Hann
reyndist ekki vera framfara-
sinnaður umbótaflokkur held-
ur kerfisflokkur, sem viðjaður
var á klafa sérhagsmuna, þar
sem eitt rak sig á annars
horn. Á þetta reyndi strax í
lupphafi stjórnarsamstarfsins
þegar tækifæri gafst til end-
urskipulagningar bankakerf-
isins, eftir hrun Útvegsbank-
ans. Eftir það átti Sjálfstæð-
isflokkurinn eftir að valda
okkur vonbrigðum í hverju
málinu á fætur öðru: í ríkis-
fjármálum, gagnvart hug-
myndum um lækkun ríkis-
útgjalda, um að breyta rikis-
stofnunum i sjálfstæðar
stofnanir, um uppstokkun
sjóðakerfisins, um breytingar
á landbúnaðarkerfinu og
þannig mætti lengi telja.
Þegar við bættist að forystu-
menn flokksins voru verklitlir
og dauðyflislegir í málsvörn
fyrir helstu umbótamálum
ríkisstjórnarinnar í ríkisfjár-
málum, seig smám saman á
ógæfuhlið.
Þau vandamál sem ríkis-
stjórn Þorsteins Pálssonar
þurfti að leysa á fyrsta starfs-
ári sínu voru einkum af
tvennum toga: Annars vegar
mikil umskipti til hins verra í
ytri skilyrðum þjóðarbúsins.
Hins vegar arfur fyrri ríkis-
stjórnar, sem var svo slæmur,
að hann torveldaði mjög að-
lögun þjóðarbúsins að versn-
andi ytri skilyrðum.
GÓDÆRINU GLUTRAÐ
NIÐUR
Á árunum 1984-87 upplifði ís-
lenska þjóðin góðæri sem er
einstakt I sögunni. Það er nú
óvefengjanleg söguleg stað-
reynd að hagstjórn þáverandi
rikisstjómarj á þessu ein-
staka góðærisskeiði, mis-
tókst. Góðærið átti uppruna
sinn í sjávarútveginum. Þá
átti að tryggja, að sjávar-
útvegurinn safnaði í sjóði til
mögru áranna, enda var verð-
jöfnunarsjóður fiskiðnaðarins
til þess ætlaður. Það brást.
Þá átti að reka ríkisbúskap-
inn með hagnaði, til þess að
draga úr þenslu. Það brást.
Þá átti að nota hluta af stór-
auknum tekjum þjóðarbúsins
til að greiða niður erlendar
skuldir. Það brást. Þvert á
móti var allt látið vaða á súð-
um; ríkisbúskapurinn rekinn
með halla og kynnt uhdir
þenslunni með erlendri
skuldasöfnun í miðju góðær-
inu.
Við þessi skilyrði gerði þá-
verandi ríkisstjórn tilraun til
þess að taka upp „vaxta-
frelsi“ að hætti þeirra iðn-
ríkja, sem á löngum tíma
hafa byggt upp skipulagðan
fjármagnsmarkað. Sjálfstæð-
isflokkurinn og Framsóknar-
flokkurinn bera sameiginlega
ábyrgð á því. Á árinu 1988,
þegar samdráttarskeiðiö
hófst, var sýnt að þessi til-
raun hafði mistekist. Tilraun-
in var gerð án þess að þeirrar
fyrirhyggju hefði gætt að
setja vandaða rammalöggjöf
um réttindi og skyldur þeirra,
sem störfuðu á slíkum fjár-
magnsmarkaði. Hér var ekki
um raunverulegan samkeppn-
ismarkað að ræða. Bankarnir
sammæltust um háa raun-
vexti, til viðbótar verðtrygg-
ingu, og fjármagnsfyrirtækin
buðu enn betur. Fjármögnun-
ar-leigufyrirtækjum var hleypt
af stað, með ótakmörkuðu
erlendu lánsfé, sem varð til
þess að brjóta niður seinust
hömlurnar á lánsfjármarkaði.
Enginn skilningur virtist vera
á sérstöðu íslensk fjár-
magnsmarkaðar. Niöurstaðan
var sú fjarstæða, að íslenska
krónan var skráð sem einhver
sterkasti gjaldmiðill í heimi
og ávöxtunarkröfur áhættu-
lauss fjármagns, vegna verð-
tryggingar, voru orðnar hinar
hæstu sem þekktust. Meðan
allt lék í lyndi létu öll fyrir-
tæki þetta yfir sig ganga. En
um leið og syrti í álinn, við
upphaf ríkisstjórnar Þor-
steins Pálssonar, kom á dag-
inn að framleiðslustarfsemin
í landinu fékk ekki undir
þessu risið. Fjármagnsmark-
aðurinn á íslandi reyndist
ekki vera samkeppnismarkað-
ur, sem lýtur lögmálum fram-
boðs og eftirspurnar og leitar
jafnvægis. Hann var lokaður,
verndaður og ófullkominn.
Ella hefði erlent fjármagn átt
að streyma til landsins þar