Alþýðublaðið - 07.10.1989, Qupperneq 9

Laugardagur 7. okt. 1989
9
FRETTASKYRING
Þaö er einkum fyrir þátt umbóta-
stefnunnar í Sovétrikjunum að
sambúð austurs og vesturs hefur
stórbatnað á undanförnum misser-
um og árum. En hinu ber ekki að
gleyma, að stór hluti skýringarinn-
ar á tilkomu perestrojkunnar er
samstaða Vesturlanda í varnar- og
öryggismálum og gjaldþrot heims-
kommúnismans. Myndirnar sýna
George Bush Bandaríkjaforseta og
Míkhaíl Gorbatsjov Sovétleiðtoga.
Bælt
samskipti austurs og vesturs
Meginástæða breyttrar sambúð-
ar austurs og vesturs er hin nýja
hugsun Gorbatsjov Sovétleiðtoga
eða hin svonefnda perestrojka.
Umbótastefnan var fyrst og fremst
framkvæmanleg vegna kynslóða-
skipta í forystuliði Sovétríkjanna
fyrir tæpum fimm árum. Þannig
er Gorbatsjov fyrsti Sovétleiðtog-
inn sem fæddur er eftir rússnesku
byltinguna 1917.
Hin nýja forysta er ennfremur
fyrstu framámennirnir í Sovétríkj-
unum sem viðurkenna til fulls
gjaldþrot stalínismans og komm-
únismans sem hugmyndafræði.
Galdurinn hefur hins vegar verið
að umbreyta stjórnarstefnunni í
Sovétríkjunum frá einræði öreig-
anna (les: einræði forystunnar) í
lýðræðislegri stjórnhætti án þess
að hlaupa of hratt frá merkjum
lenínismans. Gorbatsjov og félag-
ar eru því að reyna að koma á lýð-
ræðislegum umbótum en undir
niðri er kerfi kommúnismans hið
sama. Þetta er ein meginþversögn
perestrojkunnar.
En hvers vegna skyldu nýir
valdamenn vilja nýja stjórnar-
hætti og því er perestrojkunni
þrýst áfram með slíkum hraða?
Svarið er einfalt: Perestrojkan er
verkfæri Sovétleiðtogans'til að
kaupa sér tíma í vopnakapphlaupi
og öðrum knýjandi utanríkismál-
um til að koma lagi á hlutina
heima fyrir og koma Sovétríkjun-
um úr stöðnun og framleiðslulöm-
un og setja landið almennilega inn
í 20. öldina. Með öðrum orðum:
Styrkja stöðuna.
I utanríkismálum hefur umbóta-
stefnan því lagt megináherslu á
gagnkvæma afvopnun stórveld-
anna. Til að ná árangri á því sviði
hefur Gorbatsjov þurft að færa
ýmsar fórnir til að vinna sannfær-
ingu Vesturlanda. Meira um það
síðar. En engu að síður: Perestrojk-
an hefur haft mjög jákvæðar af-
leiðingar fyrir samskipti stórveld-
anna og stórbætt samskipti aust-
urs og vesturs.
Varnarstefna í stað___________
árásarstefnu__________________
Ef rætt er um öryggis- og varn-
armál Sovétríkjanna, vekur það
fyrst athygli að hernaðarstefna
Gorbatsjovs er allt önnur en for-
vera hans. Öryggismál Sovétríkj-
anna í dag byggjast mest á varnar-
stefnu í stað árásargjarnar ógnun-
arstefnu. Þessu til stuðnings má
nefna mörg dæmi:
★Gorbatsjov hefur minnkað
spennuna í samskiptum landa-
mæraríkja Sovétríkjanna, ekki
síst Kína.
★ Gorbatsjov hefur skilið, að
vopnakapphlaupið við Banda-
ríkin er tapað stríð og því gef-
ist upp fyrri stefnu forvera
sinna að ná yfirburðarhernað-
armætti í heiminum. Og Gor-
batsjov hefur beitt sér af ótrú-
legu afli fyrir afvopnun.
★ Gorbatsjov hefur gjörsam-
lega snúið baki við hernaðar-
ævintýrum Sovétríkjanna í
Þriðja heiminum.(Sem Krúsjeff
var einna djarfastur í.) Hann
gerir sér ennfremur grein fyr-
ir því að alheimsstaða komm-
únismans er alls staðar á und-
anhaldi. Kommúnisminn er
ekki einu sinni lengur hug-
myndafræðileg uppspretta,
ekki heldur ■ Þriðja heiminum.
Stuðningurinn við Angólu fer
minnkandi og sömu sögu er að
segja í Eþiópíu.
Hröð þróun í A-Evrópu
En síðast en ekki síst hefur hin
nýja varnarmálastefna Sovétríkj-
anna birst í nýjum viðhorfum Sov-
étríkjanna til ríkja Austur-Evrópu.
Hvér hefði getað ímyndað sér fyr-
ir nokkrum árum, að í Póllandi
tæki við ríkisstjórn þar sem
kommúnistar væru ekki í meiri-
hluta? Hver hefði séð fyrir frelsis-
þróunina í Ungverjalandi? Eða
þjóðflutningana frá A-Þýskalandi
vesturyfir? Og hver hefði ímyndað
sér hugmyndir sem nú eru ræddar
í fullri alvöru um aukin samskipti
A- og V-Evrópu, eins og aðild vest-
rænna banka að bankakerfi Pól-
lands og hugsanlega aðildarum-
sókn ríkja í A-Evrópu að Evrópu-
bandalaginu?
Umbreytingarnar í A-Evrópu í
skjóli perestrojku Gorbatsjovs eru
svo viðamiklar og hraðar að eng-
inn getur almennilega gert sér
grein fyrir hvert þróunin stefnir né
hvaða þjóðfélagskerfi verði end-
anlega úr þeirri þróun. Sömu sögu
er að sjálfsögðu að segja um sjálf
Sovétríkin.
Tvíeggjuð___________________
umbótastefna________________
Víkjum aðeins að þversögn
perestrojkunnar sem drepið var á
fyrr í greininni: Lýðræðisþróun
sem bundin er af neðanjarðarkerfi
kommúnismans. Gorbatsjov er
leiðtogi kommúnistaríkis. Hug-
myndafræði þess ríkis er lenínism-
inn. Gorbatsjov getur ekki sturtað
þessum hugtökum niður á einni
svipstundu. Hann verður því að
réttlæta hina bráðnauðsynlegu (
vegna efnahags landsins, hernað-
armáttar, almenningskrafna
o.s.frv.) lýðræðisþróun innan len-
ínískra hugtaka. Nú vill svo vel til
að eftir Lenín (og reyndar Marx)
liggja svo mörg rit, að auðveldlega
má finna hugtök og setningar sem
réttlæta allt milli himins og jarðar.
Það er líkt og predíkerar ólíkra
trúarhópa sem nota sömu Biblí-
una með glans. Gorbatsjov mun
því sennilega sleppa frá þvi að
vera gagnrýndur eða hugsanlega
felldur á því að hafa brotið gegn
lenínismanum. Annað er, hvort
Sovétleiðtoganum takist að leika
alla sína leiki í réttri tímaröð og að
halda lýðræðisþróuninni í skefj-
um, bæði innan Sovétríkjanna, og
í A-Evrópu, án þess að allt fari úr
böndunum.
Perestrojkan er því á margan
hátt víðsjárverð og þótt hún virð-
ist jákvæð og lýðræðisleg við
fyrstu sýn og sé áhrifamikið skref
í átt til bættra samskipta austurs
og vestur og tryggi frið í heimin-
um, þarf afar lítið út af að bera til
að umbótastefnan snúist upp í
andhverfu sína.
Mikilvægur árangur
En eins og málin standa í dag
hefur umbótastefna Gorbatsjov
sannarlega staðið fyrir sínu hvað
varðar bætta sambúð austurs og
vesturs. ímynd Sovétríkjanna
gagnvart Vesturlöndum er mun
mýkri og friðsamlegri en áður.
Grunnur stöðugleika og samvinnu
milli austurs og vesturs hefur
styrkst til muna.
I samskiptum austurs og vesturs
eru fimm þættir mikilvægastir:
1) Jafnvægi vopna og herstyrkja,
2) Afvopnunarviðræður,
3) Samkeppni um heimssvæði,
4) Önnur tvíhliða málefni,
5) Mannréttindi.
Mikilvægur árangur hefur náðst
í öllum þáttum undanfarin miss-
eri. Dæmi:
★ Samkomulag um fækkun og
útrýmingu skammdrægra og
meðaldrægra kjarnaflauga.
(INF)
★ Mikilvægur árangur í við-
ræðum um bann við langdræg-
um eldflaugum (START)
★ Nýjar samningaviðræður
stórveldanna sem standa yfir í
Vínarborg um fækkun hefð-
bundins herafla og vopna í Evr-
ópu.
★ Auknar viðræður austurs
og vesturs um minnkandi ltkur
á árekstrum stuðningsríkja
stórveldanna í öðrum heims-
hlutum eins og í Þriðja heimin-
um. Slíkar viðræður formlegar
jafnt sem óformlegar tóku mik-
inn kipp eftir að Sovétríkin
fluttu herafla sinn frá Afganist-
an.
★ Aukin samvinna stórveid-
anna á sviði viðskipta, menn-
ingarmála, tæknimála, flutn-
inga og fjarsamskipta.
★ Aukin mannréttindi, eink-
um í Sovétríkjunum. Sovét-
menn hafa sleppt hundruðum
pólitískra fanga úr prísund og
stóraukið leyfi sovéskra borg-
ara að flytja úr landi. Pólitískir
andófsmenn hafa hlotið mun
mildari meðhöndlun og meira
frelsi en áður og yfirvöld hafa
sýnt trúarbrögðum aukið um-
burðarlyndi.
Bætt sambúö
— breytt bandalög?
Bætt samskipti austurs og vest-
urs hafa hins vegar vakið nýjar
spurningar sem áður voru óþekkt-
ar. Hætt er við að hin hraða tíðni
afvopunar geti haft mikil áhrif á
hernaðarbandalögin í austri og
vestri. Hvaða áhrif hefur algjört
bann við kjarnorkuvopnum og
veruleg fækkun hefðbundinna
vopna og herafla í Evrópu á stöðu
Atlantshafsbandalagsins?
Hvaða áhrif hafa umskiptin i
A-Evrópu á stöðu Varsjárbanda-
lagsins?
Tökum dæmi um NATÖ: Við-
ræðurnar í Vín um verulega
minnkun á herafla hefðbundinna
vopna í Mið-Evröpu gætu hæg-
lega leitt til aukinnar hervæðingar
í Norðurhöfum. Mun slík stefnu-
breyting verða til þess að vekja
deilur innan Atlantshafsbanda-
lagsins? Munu hin minni ríki
NATO; Noregur, Danmörk og ís-
land verða undir í hagsmunabar-
áttu hinna stærri aðildarríkja?
Einn af meginþáttunum í hug-
myndum og tillögum Jóns Bald-
vins Hannibalssonar utanríkisráð-
herra íslands og Johan Jörgen
Holsts varnarmálaráðherra Nor-
egs um afvopnun í höfunum,
byggir einmitt á hættunni á stór-
auknum herumsvifum í og á Norð-
urhöfum í Ijósi hugsanlegrar af-
vopnunar í Mið-Evrópu. Til að
tryggja slíkan árekstur NATO-ríkja
þurfa að vera í gangi samhliða við-
ræður um afvopnun hafanna.
Fleiri spurningar
Aðra þætti mætti nefna varð-
andi þróun varnarmála í Evrópu í
Ijósi bættrar sambúðar austurs og
vesturs. Ekki aðeins i A-Evrópu
eiga sér stað stórfelldar breyting-
ar. í V-Evrópu eiga sér einnig stór-
kostlegar breytingar stað með til-
komu innri markaðar EB 1992.
Sterkt Evrópubandalag gæti hæg-
lega fætt af sér sterkt varnar-
bandalag sem tæki við hernaðar-
hlutverki NATO sem jafnframt
fengi aukið pólitískt hlutverk.
Annar þáttur eru hugmyndirnar
um endursameiningu Þýskalands.
Lykillinn að þróun varnarmála
jafnframt sem stjórnmála og sam-
búðar stórveldanna snýst um
Þýskaland. Ef til sameiningar A-
og V-Þýskalands kæmi í framtíð-
inni, breyttist ekki aðeins mynd
Evrópu, heldur jafnframt heims-
myndin öll.
Einnig má leiða hugann að
A-Evrópu sem heild. Er hugsan-
legt að Gorbatsjov Sovétleiðtogi
muni sleppa takinu af A-Evrópu?
Það virðist Ijóst, að heimsmynd
Gorbatsjov er allt önnur en heims-
mynd stalínistanna. Heimsmynd
Stalíns var að byggja heimsveldi
og slá um það múrum. Stefna Gor-
batsjovs virðist vera að rífa niður
þessa landamæramúra stalínism-
ans.
Þess er einnig vert að gæta að
þegar rætt er um sambúð Evrópu-
ríkja við stórveldin, þá er þar stór-
munur á. Bandalag V-Evrópu við
Bandaríkin er heilbrigt; byggt á
gagnkvæmum hagsmunum í
varnar- og öryggismálum jafnt
sem verslunar-, viðskipta og
menningarsamböndum.
Bandalag A-Evrópu við stór-
veldið Sovét er hins vegar fársjúkt.
Þar er nánast sama samband og
sambúð heimsveldis og nýlendu-
ríkja þess.
Bætt sambúð austurs og vesturs
í heild gæti því haft afgerandi af-
leiðingar fyrir sambúð A-Evrópu
og Sovétríkjanna og gert hana
heilbrigðari og frjálsari.
Hvað sem þessum málum líður,
þá er ljóst að umbótastefna Gor-
batsjovs hefur haft jákvæð áhrif á
sambúð austurs og vesturs og fært
Vesturlöndum í hendur einstakt
tækifæri að efla tengslin við Sovét-
ríkin. Hins vegar er það einnig
ljóst að umbótastefnan hefur á sér
margar þróunarhliðar sem gætu
leitt til upplausnar og átaka innan
sovéska heimsveldisins.
Hin bætta sambúð austurs og
vesturs í augnablikinu er því alls
ekki trygging fyrir jákvæðu and-
rúmslofti milli stórveldanna til
frambúðar. En vonum öll að svo
sé.
Ingólfur Margeirsson
skrifar