Tíminn - 07.04.1968, Síða 12

HIN ALMENNA
FÆÐA ER ORÐIN
AÐ ÞORRAMAT
SJ-Reykjavík, laugardag.
— Margra ára gamlar mör-
töflur og gráskjöldóttir smjör
belgir áttu þar aðsetur í geysi
mikilli kistu um þveran gafl.
Fyrir annarri hliðinni stóð afar
stór kornbyrða, en hinum meg
in var þrísett röð af tunnum
með spað og saltaða magála;
þaðan féllu straumar miklir af
Paekli, er kvísluðust um
skemmuloftið og hurfu Ioks
undir fjallháan fiskhlaða, sem
girti skemm'uloftið að framan
verðu. Eftir endilöngu húsinu
lágu rær, hlaðnar enda á milli
með hörðu hangikjöti; það
voru föll af sauðum og ám,
og enginn mundi þar upprétt
ur ganga mega sakir hinna
langleggjuðu skammrifjabógna.
Annars var, eins og lög gjöra
ráð fyrir, það kjötið, sem
reykja skyldi haft í eldhúsi,
og aldrei reis hin rósfingraða
morgungyðja svo úr rúmi
Títonar, að Bárður bóndi
kannaði það ekki innvirðulega;
\ og ekki „hné dagstjarna nokk-
ur svo í djúpan mar“, að hann
ekki áður skemmti sér við sjón
hinna bráðfeitu sauðarfalla,
teldi þau og klipi í þau, áður
hann færi að sofa. Ekki verður
glögglega skýrt frá öllu því,
sem í þessu lofti var fódgið,
því fáum auðnaðist það eftir
læti að koma lengra en upp
í stigann og þó svo aðeins, að
þeir hefðu sýnt Bárði áður nýja
spesíu eður gamla krónu, sem
hann langaði að komast í kunn
ingsskap við. Niðri í skemm-
unni voru margir eigulegir hlut
ir, þó hér séu ekki taldir; en
flest var það óætt. Þó var þar
einn hlutur, er vér hljótum að
geta að nokkru, en það var
sár einn mikill og merkilegur,
fullur lundabagga og súrsaðra
hrútssviða, blóðmörs og annars
ágætis, er svam þar í hálfþykku
súrmjólkurauki.--------
Þannig var umhorfs í skemm
unni hjá Bárði á Búrfelli í
sögunni Pilti og stúiku, og
má af þessari lýsingu ráða
ýmislegt um mataræði for-
ferðra okkar á öldinni, sem
leið, þótt oft hafi sjálfsagt ver
ið þrengra í búi á mörgum
heimilum íslenzkum en hjá
Bárði karlinum. Hann fór enda
spart með og hefur líklega
verið einn af þeim, sem horfði
heldur á matarbirgðirnar
skemmast frekar en að ofhalda
vinnufólkið í mat.
Margt er nú orðið ólíkt um
búskaparhætti og mataræði frá
því Jón Thoroddsen skrifaði
þessa lýsingu sína. Fæstar
íslenzkar húsmæður hefðu víst
húsrými fyrir súrmatssáinn
hans Bárðar, en láta sér nægja
ísskápinn, sem gæti víst seint
rúmað allar dásemdir skemmu
loftsins. Og þótt okkur þyki ís-
lenzki maturinn hnossgæti, þá
er hann nú aðeins hluti af
læirri fæðu, sem við neytum.
Heildarmyndin af þeim mat-
föngum, sem við berum á þorð
okkar nú er öll önnur en áður
fyrr.
Já, matara^ði okkar íslend-
inga nú eftir miðja tuttugustu
öld er býsna frábrugðið því
sem gerðist með forfeðrum okk
ar á 18. og 19. öld og raunar
þarf ekki að fara lengra aftur
en til fyrri hluta þ'essarar ald
ar til að finna mikinn mismun.
Við bjuggum lengi við verzl
unaránauð og lærðum því af
nauðsyn frumlögmál næringar
fræðinnar, sem sé að lifa á
landinn sjálfu, bjargast við
þann mat, er gerður var úr
innlendum efnum.
Hverjir voru þá helztu réttir
íslendinga í fyrri tíð?
Algengt var að borða á
morgnana súrt skyr, eða
hræring úr grasagraut og súru
skyri með mjólk út á.
Harðfiskurinn var um aldir
aðalfæða landsmanna, og var
hann yfirleitt alls staðar önn-
ur aðalmáltíð dagsins. Eyddust
fádæma ósköp af honum á
stórum heimilum. Enda var
það svo, að víða þurfti mann,
sem ekki gegndi öðrum verk
um en að berja fisk og sækja
vatn.
Harðfiskurinn var skorinn 1
nokkuð stóra bita þvert yfir
og borðaður með miklu smjöri
eða tólg. Enginn borðar víst
harðfisk í heila máltíð nú á
dögum, enda þætti hann víst
dýr til slíks brúiks. Flestir
hafa hann nú með öðrum mat
eða sem hnossgæti í ferðalög
uim.
í sjávarplássum var oft fisk
æti í öll mál og þá eitthvað
reynf að breyta til t. d. grá
sleppa á vorin, kútmagar, haus
ar með lifur o. fl.
Annar algengur matur var
kjötsúpa eða spaðsúpa, mjólk
urgrautar ýmiss konar og mjólk
ursúpur, baunir og kjöt, og
fiskur bæði blautur og siginn.
Flatbrauð þótti hnossgæti. En
mjölvara var lengi sjaldséður
varningur og einkum notuð í
grauta, en brauð aðeins á
borðum á tyllidögum.
Þar sem fé var margt var
Þorramatur horinn fram í trogum { Nausti.
súrt slátur mikið haft tii mat
ar með þunnum m.jóikurgrautn
um, einnig kjöt ýmist hangið,
vindþurrkað, saltað eða reykt.
Hákarl þótti all a tíð herra
mannsmatur á íslandi, þótt
hann yrði stundum erlendum
ferðamönnum hneykslunar-
hella. Sel og hvai notuðu
menn éins og auðið var, enda
voru hvalrekar tíðir. Ef menn
fundu hval rekinn, sem enginn
þekkti, gat verið hættulegt að
nota sér hann, því að sú var
trú að sumir hvalir væru
„megnasta forgift". Var þá
kjötið reynt þannig, að sjóða
bita af og gefa hundi eða
einhverjum niðursetningi. Ef
þeim varð gott af, var talið
óhætt að hirða hvalinn.
Fjal'lagrös var snemma farið
að nota á íslandi til búsílags-
Þau voru mest höfð í grauta,
sem síðan var blandað saman
við skyr, og voru grautarnir
ýmist úr grösum og mjöti eða
bankabyggi, eða grösum ein-
göngu. Stundum voru grös not
uð í stað mjöls í slátur og
brauð. Heil voru þau soðin í
mjólikurblandi og hét þá grasa
mjólk.
Ýmsar fleiri jurtir, grös, ber
sveppir, söl o. fl. voru notuð
til matar sumt ein'kum þegar
hart var i ári. Gamall málsihátt
ur segir: AHt er matur, sem í
magann kemst, nema harðsægj
ur og holtarætur. Þó mun
hafa komið fyrir, að þær hafi
verið elnar, en þóttu harðinda
matur.
Allan.mat var reynt að nýta
til hins ýtrasta. Bein, uggar,
hausbein og roð úr fiskum var
sett í súr og notað til matar.
Stundum var einnig gerður
bruðningUT úr fiskbeinum og
uggum. Var þetta annaðhvort
soðið afarlcngi, þangað til bein
in voru orðin meyr, eða þá
sett i tunnu með botnum í
báðum endum, en annar botn
inn með götum á. Þeim botni
var hvolft ofan á pott með
vatni í og þéttað svo vel sem
mátti og soðið síðan lengi; lin-
uðust þá beinin upp í gufunni.
Varla hefur þessi réttur verið
sérstakt lostæti.
Hross mátti ekiki eta sam-
kvæmt gömlum kaiþólskum sið
og ad.lt fram á þennan tíma var
algengt að fólk gat ekki hugs
að sér að leggja hrossakjöt sér
til munns. Það var eins um
fleira en hrossakjötið, að fólk
kaus heldur að svelta heilu
hungri en þvi dytti í hug að
leggja sér til munns mat, sem
það kunni ekki átið á. Krækl
ingar og kuðungakrabbar voru
t. d. varfa notaðir til matar
hér á landi nema á Vestfjörðum
en þar voru þeir mikið borðað-
ir. Tíndu menn krækling inn á
fjörðum með nýju og Mlu
tungli og annaðhvort steiktu
hann á glæðum eða suðu hann
í þeim vökva, er hann gaf frá
sér þegar hann hitnaði. Kuð-
ungar voru veiddir á þorskroð.
Matur var borðaður nýr eft-
ir þvi sem við var komið, en
annars saltaður, súrsaður, lát
inn hanga reyktur o. s. frv.
Fiskur var lengst af hertur, en
salt var oft af skornum
skammti, og komst söltun ekki
á í stórum stíl fyrr en á 19.
öld.
Þá er o'/afnd sú tegund mat-
ar, sem var aðalfæðutegundin
auk fisksins, mjólk og mjólk
urafurðir. Skyr, smjör, ábryst
ir, áfir, undanrenna, drafli,
mysa, sýra var helzti mjólkur
maturinn. Ostagerð var al-
menn í fornöld en hvarf síðan
nema á Austurlandi, þar mun
Framhald á bls. 22.
Klukk-
unni flýtt
í nótt, aðfaranótt sunnu-
dags, verður klukkunni flýtt
um eina klukkustund. Að öll-
um líkindum er þetta í síðasta
skipti, sem klukkunni verður
breytt, þar sem felld hefur
verið úr gildi reglugerð frá
1947 um sumartíma á íslandi.
Samkvæmt því mun sumar-
tími gilda héðan í frá, og er
það sami tími og Greenwich-
tímL
ÞRJAR SÖNG-
SKEMMTANIR
FÚSTBRÆÐRA
Karlakórinn Fóstbræður efnir
til þriggja sköngskemmtana í Aúst
urbæjarbíói f Reykjavík fyrir
styrktarfélaga kórsins. Verða
samsöngvar þessir á mánndag 8.,
þriðjudag 9. og miðvikudag 10.
apríl og hefjast M. 7,15 atHa dag
ana.
Samsöngviamir höfðu uppruna-
lega verið áformaðir háftfri anm-
arri viku fyrr og aðgönguskSrtemi
dagsett samkvæmt því. Skal þees
vegna vakin sérstök afhyigli i
þvi, að aðgonigumiðar með deg-
setninguuni 27. marz gfflda né
8. aprffl, 28. man breyöst I 9.
april og 30. roars wi9a Ml
apríl.
Þjóðlög frá ýmswm KVmkwn ent
á söngskrá Fóstbrœðra. Er þar
syrpa af islenzkum rimnalögum,
er söngstjórinn, Ragnar Björnsson
hefur fært í búning fyrir karla
kór, og nú verður flutt í fyreta
sánn. Þá eru sýnishorn af norrsen
um kórlögum, sungin verða ung
verks þjóðlög í kórbúningi eftir
Béla Bartók, svo og fjögur brezk
lög. Efnisskránni lýkur með fjór
um ástarljóðum úr flokkuum
„Lieíbeslieder" op. 52 eftir J
Braihims.
Stjórnandi Fóstbræðra er Ragn
ar Björnsson. Einsöngvari Margrét
Eggertsdóttir, en nokkrir kórfélag
ar koma einnig fram í einsöngs
hlutverkum. Pianóleikarra eru
Guðrúij Kristinsdóttir og Ólafur
Vignir Albertsson.
FYRIRLESTUR:
DURUM OG
DYNGJUM
í dag, sunnudag, klukkan 13.30
heldur Þórhallur Vilmundarson
próPessor fyrirlestur um náttúru
nafnakenninguna í Háskólabíói.
Nefnist þessi fyrirlestur Durum
og dyngjum.
Akranes
Framsóknarfélag Akraness held
ur skemmtisamkomu í félagsheim-
ili sínu að Sunnubraut 21, sunnu-
dagskvöldið 7. aprfl kl. 8,30. Til
skemmtunar er framsóknarvist cg
kvikmyndasýning. Öllum heimill
aðgangur mcðan húsrúm leyfir.