Alþýðublaðið - 28.04.1990, Page 5

5
066í !i ;or, Oi* •uinfíbre^uBJ
Laugardagur 28. apríl 1990
UMRÆÐA
Fjármagnsmarkaður
á tímamótum
Jón Sigurðsson viðskiptaráðherra segir í eftirfarandi
grein, að innlendi fjármagnsmarkaðurinn sé á tímamótum.
I því sambandi segir viðskiptaráðherra að breyta þurfi ríkis-
bönkunum í hlutafélög, stórauka frelsi á gjaldeyrisviðskipt-
um, efla innlendan hlutabréfamarkað, opna fyrir fjármagns-
streymi milli íslands og umheimsins og draga úr beinni og
óbeinni ríkisábyrgð á erlendum lánum, og heimila erlend-
um aðilum aðfjárfesta í auknum mæli í íslensku atvinnulífi,
og opna innlenda fjármagnsmarkaðinn fyrir erlendri sam-
keppni.
Þjóðin býr nú við betra efna-
hagsjafnvægi en um árabil. Því er
spáð að verðbólga verði þetta ár
hin lægsta í tvo áratugi. Allgóður
árangur hafi náðst í hagstjórn að
undanförnu. Kjarasamningar
flestra launþega gilda langt fram á
næsta ár, þolanlegt jafnvægi ríkir í
peningamálum og viðskiptum
landsins við útlönd og góðar horf-
ur virðast nú á frekari uppbygg-
ingu stóriðju eftir alltof langt hlé.
En ég ætla ekki að ræða hér al-
mennt um efnahagsmál heldur
beina athyglinni að þeim miklu
breytingum sem orðið hafa á fjár-
magnsmarkaði á þeim tólf mánuð-
'um sem liðnir eru frá síðasta árs-
'fundi Seðlabankans og frekari
breytingum sem vænta má. Þessir
tólf mánuðir hafa sannarlega ver-
ið viðburðaríkir á sviði banka-
mála. En fyrst nokkur orð um að-
draganda þessara miklu breyt-
inga, sem eru sannkölluð stakka-
skipti í íslenskum fjármálaheimi.
Skipulagsbreytingar á_______
fjármélamarkaði á___________
undanförnum érum____________
Á síðustu árum hafa orðið við-
tækar breytingar á innlendum
fjármálamarkaði. Þar vil ég fyrst
nefna frelsi til vaxtaákvarðana
sem var innleitt með gildistöku
Seðlabankalaganna hinn 1. nóv-
ember 1986. Reynsla hefur sýnt
okkur að hér var um framfaraspor
að ræða. Auðvitað var aðlögun að
gjörbreyttum aðstæðum með já-
kvæðum og háum raunvöxtum
erfið fyrir marga einstaklinga og
fyrirtæki en ekki má lita á það sem
sönnun þess að vaxtafrelsið hafi
verið af hinu illa. Það er fremur
visbending um að breytingin hafi
orðið á óheppilegum tíma þegar
mikill uppgangur var í þjóðfélag-
inu og eftirspurn eftir fjármagni
mikil sem kom fram í háum raun-
vöxtum, auk þess sem skuldsetn-
ing margra einstaklinga og fyrir-
tækja var greinilega úr hófi fram
og tók mið af þeim tíma þegar
raunvextir voru neikvæðir og hag-
kvæmt var að skulda sem mest.
Háir raunvextir komu því hart nið-
ur á mörgum þegar í bakseglin sló.
Hinu má ekki gleyma að vaxta-
frelsið og háir raunvextir hafa
örugglega átt drjúgan þátt í því
hversu vel tókst að laga þjóðarút-
gjöld að fallandi þjóðartekjum á
árunum 1988 og 1989 og koma í
veg fyrir mikinn viðskiptahalla,
eins og ávallt hefur myndast á
fyrri samdráttarskeiðum, og halda
þannig erlendri skuldasöfnun i
lágmarki á þessum árum.
Á síðustu árum hafa ný fyrir-
bæri, eins og greiðslukort, hrað-
bankar, eignarleigur, verðbréf,
verðbréfafyrirtæki og verðbréfa-
sjóðir rutt sér til rúms á íslenskum
fjármagnsmarkaði og náð mikilli
hylli almenning og fyrirtækja.
Þetta eru jákvæðar breytingar
sem stuðla að aukinni hagkvæmni
í greiðslumiðlun og bjóða fleiri
valkosti en áður bæði fyrir spari-
fjáreigendur og þá sem þurfa á
fjármagni að halda. Stjórnvöld
hafa átt sinn þátt í að greiða fyrir
þessum breytingum með því að
setja almennar leikreglur og auka
þar með tiltrú almennings á þess-
um nýjungum. Nægir í því sam-
bandi að minna á lög um við-
skiptabanka og um sparisjóði sem
tóku gildi í ársbyrjun 1986, lög um
Seðlabanka íslands sem tóku gildi
1. nóvember á sama ári, eins og ég
hef þegar nefnt, lög um eignar-
leigustarfsemi og um verðbréfa-
viðskipti og verðbréfasjóði sem
sett voru vorið 1989. Þá hefur Al-
þingi í vetur fjallað um frumvarp
til laga um greiðslukortastarfsemi
og nú er verið að undirbúa frum-
vörp til laga um neytendalán og
um fjárfestingarlánasjóði atvinnu-
veganna. Mikil nauðsyn er á að
setja sjóðunum almennar leikregl-
ur líkt og gert hefur verið við við-
skiptabankana. Stuðla þarf að
fækkun og eflingu þessara stofn-
ana, draga úr ábyrgð ríkisins á
þeim og jafna starfskjör á fjár-
magnsmarkaði.
Þessar breytingar og áform um
breytingar sem ég hef nú rakið
ganga í þá átt að auka frelsi á fjár-
magnsmarkaði samtímis því sem
settar eru almennar leikreglur um
starfsemi á markaðnum. Með því
móti er dregið úr miðstýringu og
fleiri leiðir opnar fyrir fjármagn
frá sparifjáreigendum til atvinnu-
lífsins sem sífellt þarf á fjármagni
að halda til reksturs og frekari
uppbyggingar. Lykilorðin eru hér
leikreglur í stað miðstýringar,
reglur sem knýja fram hagræð-
ingu og skapa traust.
Samtímis ofangreindum breyt-
ingum hafa orðið grundvallar-
breytingar á ýmsum öðrum þátt-
um á fjármagnsmarkaði sem eru
ekki jafn áberandi, en mikilvægar
engu að síður, og lúta að því að
styrkja stjórn Seðlabankans á pen-
ingamálum. Nægir í því sambandi
að nefna að fjármögnun afurða-
lánakerfisins hefur verið flutt frá
Seðlabankanum til viðskiptabank-
anna, lausafjárhlutfall tekið upp
samhliða bindiskyldu til að hafa
áhrif á útlán í bankakerfinu, og
stóraukna áherslu ríkissjóðs á út-
gáfu ríkisvíxla til að fjármagna
sveiflubundinn greiðsluhalla ríkis-
sjóðs innan ársins í stað þess að
yfirdraga viðskiptareikning sinn í
Seðlabankanum.
Þegar litið er yfir þróunina und-
anfarin ár virðist mér að breyting-
arnar hafi flestar orðið til þess að
efla fjármagnsmarkaðinn en það
er forsenda þess að unnt verði að
opna hann fyrir erlendri sam-
Jón Sigurðsson
iðnaðar- og
viðskiptaráðherra
skrifar
keppni eins og ég ætla að víkja að
á eftir.
Endurskipulagning
bankakerfisins
Þá kem ég beint endurskipu-
lagningu bankakerfisins. I ávarpi
mínu á ársfundi bankans í fyrra
gerði ég endurskipulagningu
bankakerfisins að umtalsefni. Eg
sagði m.a. að það væri u.þ.b. tutt-
ugu ár liðin frá því að menn gerðu
gert sér grein fyrir því að banka-
stofnanir hér á landi væru of
margar og of smáar, samkeppni
þeirra á milli væri of lítil, kostnað-
ur af bankaþjónustu of hár og
nauðsynlegt væri að sameina
bankastofnanir. Jafnframt sagði
ég að fengi ég einhverju um ráðið
myndu ekki líða önnur tuttugu ár
án breytinga á bankakerfinu því til
einföldunar og hagræðingar. Það
liðu reyndar ekki nema tveir mán-
uðir frá ársfundinum þar til ég gat
sagt frá sölu á hlut ríkisins í Ut-
vegsbankanum hf. til þriggja ann-
arra hlutafélagsbanka með þvi
skilyrði að bankarnir fjórir yrðu
sameinaðir. Sameining þeirra í Is-
landsbanka hf. varð svo að veru-
leika um síðastliðin áramót. Og í
dag afhenti ég formanni banka-
ráðs Landsbanka íslands heimild
til að sameina Landsbankann og
Samvinnubanka Islands hf. en
Landsbankinn hefur nú eignast
ráðandi meiri hluta í Samvinnu-
bankanum. Heimildin er við það
miðuð að á næstunni verði upp-
stokkun í útibúakerfi ríkisbank-
anna og dreifingu skulda mikil-
vægra viðskiptaaðila á milli þeirra
til að auka hagkvæmni og öryggi
i bankakerfinu. Þannig hefur við-
skiptabönkunum fækkað úr sjö
fyrir tæpu ári í aðeins þrjá. Sú
nauðsynlega og geysimikilvæga
breyting sem menn hafa rætt um í
tuttugu ár hefur orðið að veru-
leika á tíu mánuðum. Hér er um
sannkallaða uppstokkun á banka-
kerfinu að ræða og um frekari
fækkun banka verður vart að
ræða. Hins vegar gæti frekari sam-
runi eða enn nánari samvinna
sparisjóða vonandi tekist á næstu
árum.
Sú spurning vaknar eðlilega
hvort fækkun viðskiptabanka
dragi ekki úr samkeppni sem aftur
komi í veg fyrir að hagkvæmnin af
stærri og öflugri stofnunum komi
fram í ódýrari þjónustu og minni
mun á vöxtum af inn- og útlánum
en áður. Vissulega er þessi hætta
fyrir hendi en ég minni á að bank-
arnir búa við samkeppni um inn-
lán frá sparisjóðum, verðbréfa-
sjóðum og ríkissjóði. Árangursrík-
asta aðferðin til að veita enn frek-
ara aðhald á þessu sviði og fulla
samkeppni á öðrum sviðum er að
opna innlendan fjármagnsmarkað
fyrir erlendri samkeppni. Bank-
arnir eru nú færri og stærri en
áður og því betur í stakk búnir að
mæta samkeppni frá erlendum
bönkum. Að þessu hlýtur að vera
stefnt á næstu árum.
I þessu sambandi vil ég minnast
á starfshóp sem ég skipaði í lok
janúar til þess að gera athugun á
mögulegum aðgerðum banka-
kerfisins og ríkisstjórnar í því
skyni að tryggja að vaxtalækkun
til samræmis við átak til þess að ná
fram ört hjaðnandi verðbólgu fái
staðist til frambúðar. Starfshópur-
inn hefur skilað áfangaskýrslu þar
sem fjallað er um umfang þess
vanda sem við er að glíma. Þar eru
nefndir ýmsir möguleikar á að-
gerðum þar sem hið opinbera
kæmi til móts við innlánsstofnanir
með breytingum á skattlagningu
og með öðrum aðgerðum sem
myndu lækka kostnað þeirra.
Hugmyndir starfshópsins eru nú
til athugunar í Seðlabankanum og
viðskiptaráðuneytinu auk þess
sem fjármálaráðuneytið hefur lýst
því yfir að það muni fyrir sitt leyti
stuðla að því að starfsskilyrði ís-
lenskra innlánsstofnana verði
ekki lakari en starfsskilyrði sams
konar stofnana í ríkjum Evrópu-
bandalagsins og EFTA. Fyrsta að-
gerðin í samræmi við hugmyndir
starfshópsins er lækkun á bindi-
skyldu inniánsstofnana úr 11% í
7% og hefur hún þegar verið
ákveðin ásamt hliðarráðstöfunum
sem miða að því að bæta hag inn-
lánsstofnana án þess að raska jafn-
vægi á peningamarkaði. En ég vil
þó undirstrika að það eru fyrst og
fremst innlánsstofnanirnar sjálfar
sem þurfa að iaga sig að breyttum
aðstæðum með margvislegum
hagræðingaraðgerðum.
Þrátt fyrir að ríkið hafi dregið úr
hlutdeild sinni í bankakerfinu með
sölu á hlutabréfum sínum í Útvegs-
bankanum hf. er hlutur þess engu
að síður mjög stór og tveir af
þremur viðskiptabönkum hér á
landi eru ríkisbankar. Þessu þarf
að breyta vegna þess aö engin
haldbær rök mæla með því að rík-
ið gegni yfirgnæfandi hlutverki á
þessu sviði atvinnulífins. Þá er
ekki síður mikilvægt að fljótlega
þurfa að taka gildi hér á landi al-
þjóðlegar reglur um eigið fé banka
og þær kunna að leiða til þess að
ríkið verði stöðugt að veita auknu
fé til bankanna verði þeir í hefð-
bundinni ríkiseign. Ég tel farsæl-
ast að næstu skref í þróun banka-
kerfisins verði að breyta ríkis-
bönkunum í hlutafélög, sem fyrst
um sinn yrðu alfarið í eigu ríkisins.
Síðan væri bönkunum gefinn
kostur á að styrkja eiginfjárstöðu
sina með útgáfu hlutabréfa, sem
ég tel að hljóti að vera fýsilegri
kostur en ríkisframlög, a.m.k. fyr-
ir skattgreiðendur. Þessar breyt-
ingar þarf að undirbúa vandlega,
sem óhjákvæmilega tekur nokk-
urn tíma, og hef ég falið Seðla-
bankanum að semja álitsgerð um
þetta efni.
Breytingar í
gjaldeyrismálum
' '"‘i’... ...................
A liðnu ári voru reglur um er-
lendar lántökur og reglur um inn-
flutning með greiðslufresti tvíveg-
is rýmkaðar. Nú er svo komið að
innflytjendur geta nýtt sér allt að
eins árs greiðslufrest frá seljanda,
ef ekki kemur til ábyrgð eða end-
urlán innlendrar fjármálastofnun-
ar. Fyrir aðeins rúmu ári var aðal-
reglan sú að óheimilt var að taka
Framh. á bls. 23
„Er ekki oröið tímabært aö gera sparnaöi i erlendum eignum jafn hátt
undir höfði og gjaldeyriseyöslu? Þurfum viö ekki á auknu samstarfi viö
erlenda aðila að halda um uppbyggingu íslensks atvinnulífs í Ijósi sí-
stækkandi markaöa og vaxandi verkskiptingar þjóða heimsins?" spyr Jón
Sigurðsson viðskiptaráöherra m.a. í umræöugrein sinni.