Alþýðublaðið - 12.03.1991, Síða 4

4
Helgi Skúli Kjartansson
llpphaf flokks
og fagsambands
Stór liður í jafnaðarstefnunni hefur frá upphafi verið jafnréttisbarátta kvenna. Myndin sýnir konur fylkja liði á
Austurvelli arið 1915, ári fyrir stofnun Alþyðuflokksins.
Ólafur Friðriksson var oft svipmikill í ræðustólnum. „Hann var spámaður-
inn sem boðaði okkur fagnaðarerindi jafnaðarstefnunnar," sagði Jóhanna
Egilsdóttir, hin þekkta alþýðuflokkskona, í æviminningum sínum.
Alþyðuflokkurinn, stofnaður 12. mars 1916, er elsti ís-
lenski stjórnmálaflokkurinn. Það munar að sönnu ekki
miklu. Framsóknarflokkurinn er líka stofnaður 1916, en
yngri í árinu. Alþýðusamband íslands er aftur á móti
jafngamalt Alþýðuflokknum upp á dag, enda voru þau í
upphafi ein og sömu samtökin.
Fylgi við málstað flokksins og hreyfingarinnar óx ört
fyrstu árin. Eftir áratugar starf var samt varla helmingur
launþega félagsbundinn innan ASÍ, og á þingi var Al-
þýðuflokkurinn enn áhrifalítill smáflokkur.
Það er ekki einber tilviljun að
tveir elstu flokkarnir eru svo jafn-
aldra. Hinir eldri stjórnmálaflokkar,
sem myndast höfðu á grundvelli
sjálfstæðisbaráttunnar við Dani,
voru ekki til þess fallnir, þegar
stjórnmálin fóru að snúast meira um
innlend viðfangsefni, að gerast ein-
beittir málsvarar ákveðinna hags-
muna eða nýrra þjóðmálastefna.
Mörgum þótti sem hið gamla flokka-
kerfi hefði gengið sér til húðar, þörf
væri á nýjum fylkingum er þjóðin
gæti skipast í til fylgis við skýrt mót-
aðar stefnur og stéttarhagsmuni.
Upp úr þessum sömu aðstæðum
spruttu Framsóknarflokkur bænda
og Alþýðuflokkur verkalýðsstéttar-
innar. Því er ekki að furða þótt þeir
séu á svipuðum aldri. Sjálfstæðis-
flokkurinn er hins vegar röskum
áratug yngri. Hann rann smám sam-
an af rótum hinna eldri flokka, nán-
ast sem mótvægisflokkur við Fram-
sóknarflokkinn í sveitum og Al-
þýðuflokkinn í þéttbýlinu. Alþýðu-
bandalagið er enn yngra, svo að
áratugum nemur, en ætt þess og
uppruni koma óhjákvæmileg fram
jafnharðan og rakin er saga Alþýðu-
flokksins.
Alþýðuflokkurinn er upp á dag
jafngamall Alþýðusambandi ís-
lands, og jafneldri þeirra er öldungis
engin tilviljun. Þau voru stofnuð
sama daginn af því að þau voru í
upphafi og lengi framan af ein og
sömu samtökin, tvö nöfn á sama fé-
lagsskap. Alþýðusamband íslands
hét það á vettvangi kjaramála og
verkalýðssamtaka. Nafn Alþýðu-
flokksins var hins vegar notað á
stjórnmálavettvangi, við kosningar,
á Alþingi o.s.frv. En sama stjórn var
yfir hvoru tveggja, sambandi og
flokki, og Alþýðusambandsþing var
jafnframt flokksþing Alþýðuflokks-
ins.
Það var verkalýðssamband,
Bárujárnshúsið við Tjörnina í
Reykjavík þar sem flestir stjórn-
málafundir Alþýðuflokksins voru
haldnir á fyrstu árum flokksins.
miklu fremur en stjórnmálaflokkur,
sem fyrir mönnum hafði vakað að
koma á fót. Og sú hugmynd var ekki
splunkuný árið 1916. Verkalýðsfé-
lög höfðu verið til á íslandi frá því
fyrir aldamót, þótt fæst næðu þau
mikilli festu, og hugmyndin var
nærtæk að binda þau samtökum
eins og gerðist í verkalýðshreyfingu
annarra landa. Skömmu eftir stofn-
un verkamannafélagsins Dagsbrún-
ar í Reykjavík var efnt til verka-
mannasambands. Það entist ekki
lengi, en síðan óx verkalýðshreyf-
ingunni mjög fiskur um hrygg, ekki
síst í Reykjavík. Það voru fimm
verkalýðsfélög í höfuðborginni sem
undirbjuggu stofnun Alþýðusam-
bandsins. Hafnarfjarðarfélögin
gengu til liðs við þau á stofnfundi,
en verkalýðsfélög annarra lands-
hluta tengdust heildarsamtökunum
smátt og smátt. Flest þeirra voru
ekki einu sinni orðin til árið 1916.
Alþýðusamband íslands, þessi
hagsmuhasamtök verkalýðsfélaga,
starfaði frá upphcifi sem stjórnmála-
flokkur jafnframt. Og eiginlega
lengur en frá upphafi, því að sex vik-
um áður en Alþýðuflokkurinn var
stofnaður hafði hann fengið þrjá
menn kosna í bæjarstjórn Reykja-
víkur. Undirbúningsnefnd verka-
lýðsfélaganna fimm hafði séð um
uppstillingu og framboð. En raunar
höfðu verkalýðsfélög áður staðið að
framboðum til bæjarstjórnar, bæði í
Reykjavík og á Akureyri, og fengið
menn kjörna. Þaðsýnir einmitt van-
þroska flokkakerfisins á þessum ár-
um, að það höfðu verið önnur sam-
tök en stjórnmálaflokkarnir sem
mest settu svip á bæjarmál kaup-
staðanna.
En á þessu sama ári, 1916, var
ekki einungis kosið til sveitar-
stjórna, heldur einnig til Alþingis.
Og það í tvennu lagi, því að lands-
kjörnu þingmennirnir skipuðu þá
Fiskbreiðsla: Ein algengasta
verkakvennavinna á þessum tím-
um; hörð vinna og kaupið lágt.