Alþýðublaðið - 23.11.1995, Síða 14

Alþýðublaðið - 23.11.1995, Síða 14
14 ALÞÝÐUBLAÐIÐ HELGIN 23.-26. NÓVEMBER 1995 ALPÝÐPBLAÐIÐ Stríðsfréttum rutt af forsíðu Forsíða Alþýðublaðsins 26. október 1940 var aldrei þessu vant ekki undirlögð af styrjaldarfréttum. Fáir voru jafn umtalaðir og umdeildir og Lára miðill og þvi var það stór- frétt þegar svik hennar voru af- hjúpuð. Ljósmyndin á forsíðunni var tekin á miðilsfundi 1934. Lára er faliin í dá og iíkamningur hefur skotið upp kollinum: hann líkist að vísu fremur illa gerðri brúðu, ein- sog sagði í texta með myndinni. Eiginmaður Láru, sem tók þátt í svikunum, útbjó brúðuna. margt uppá eigin spýtur. Annar miðiil sló miklu rækilegar í gegn: Indriði Indriðason. Hann lést kom- ungur árið 1912 en hafði áður náð að verða umtalaðri og umdeildari en nokkur stjómmálamaður á þessum umbrotatímum. Þær lýsingar sem geymast af miðilsfundum Indriða gera miðla nútímans að byrjendum í samanburði: Húsgögn flugust á við menn, draugar komu í hópum og létu öllum illunt látum og Einar Kvaran staðhæfði að einu sinni hefði Indriði beinlínis gufað upp fyrir augunum á fólki. Þegar nokkrir af mestu áhrifa- mönnum landsins tóku höndum saman og höfðu auk þess í þjónustu sinni miðil einsog Indriða, er ekki kynlegt þótt hinir hjátrúarfullu ís- lendingar flykktust til fylgis við málstað andatrúarinnar. Einar H. Kvaran var óskoraður æðstiprestur þessa safnaðar. Á heimili hans við Sólvallagötu fóru fram rannsóknir og miðilsfundir í áratugi: hann hætti áliti sínu og vin- sældum í þágu þessa málstaðar. Viðbrigði sveitastúlkunnar úr Flóa hafa verið mikil þegar hún steig inní stóra, dularfulla húsið við Sólvallagötu árið 1914. Nautn að vera átrúnaðargoð Víkjum um stund úr húsi Einars Kvarans árið 1914 og bregðum okk- ur til ársins örlagaríka, 1940. Eftir að svik Láru voru afhjúpuð fram- kvæmdi Helgi Tómasson yfirlæknir ítarlega geðrannsókn á henni. Þar segir: „Hún hefur frá unga aldri haft flogaveikistilhneigingar, það er ým- iss konar meðvitundarbreytingar og að minnsta kosti nokkrum sinnum fengið „stór“ flogaveikisköst með krampa og meðvitundarmissi. Henni er af mikils metnum leik- mönnum bent á, að köstin séu mið- ilsástand, og byijað að smádekra við tilfellin hjá henni. [...] „Miðils- ástandið" verður smám saman all- verulegt atvinnuspursmál fyrir kon- una, og henni oft um að gera að komast í það, hvort sem hún gat eða ekki. Jafnframt var henni það að ýmsu leyti nautn, til dæmis að verða átrúnaðargoð margra betri borgara.“ Yfirlæknirinn hélt áfram: „Hún lýsir aðdragandanum að „miðils- ástandinu" gersamlega röngum og er svo margsaga um margt af því, sem þá á að hafa fram farið, að ekki virðist unnt að taka mark á því, enda er hún framúrskarandi talhlýðin og reiðubúin að segja sannarlega ósatt Halldor Kiljan Laxness fór á kostum í grein sem hann skrifaði í TMM árið 1940 um Láru miðil og andatrúarmenn. Greinin fer hér á eftir í heild „Séra Mikið upplost varð nýlega í höfuð- staðnum kringum andatrúarkvenprest alþekktan, „séra Láru“, sem allt í einu var „staðin að svikuni", eins og blöðin komust að orði, og urðu málalyktir að flokkur sá, sem hún hafði um sig í Bjamaborg. var rændur sambandi við annað líf með lögregluvaldi, a.m.k. um stundarsakir. Mun slík meðferð á trúflokkum vera fátíð hér á landi og tæplega meðmælaverð - jafnvel í aug- um þeirra, sem setja annars andatrú tiitölulega lágt meðal kristilegra sér- trúarflokka. Því hvemig á lögregla eða fógeti að geta skorið úr því, hvar sann- leikurinn endar og fölsunin byrjar í trúarbrögðunum? Hitt er athyglisvert, að almenningi utan þessa trúflokks, þar á meðal okkar upplýstu dagblöð- um, skuli koma það á_óvart, að útfrymi Láru og andaraddir hennar skuli ekki hafa verið ektá. Sú undmn talar sínu máli um íslenzka nútíma- menntun. En hvað sem útfryminu og andaröddunum líður, og hvaða skoðun sem fógetinn kann að hafa á því máli, þá er þó eitt sem stendur stöðugt: hin dularfullu fyrirbrigði kringum „séra Láru“ voru mörg og merkileg. Hið dularfyllsta og merkilegasta má tví- mælalaust telja það, að menn, sem bæði eru álitnir með fullri skynsemi og hafa jafnvel fengið háskólamennt- un, sækja samkomur af þessu tagi, ekki aðeins af forvitni, heldur sem sanntrúaðir menn. Það er engin skýr- ing tiltæk í fljótu bragði á því, að menn, sem Iagt hafa stund á ýmsar greinar náttúrufræðinnar, þar á meðal lífeðlisfræði, sömuleiðis efnafræðing- ar og eðlisfræðingar, ennfremur raun- sæir athafnamenn, og aðrir, sem ekk- ert er fjær en mgla saman náttúrlegu og yfimáttúrlegu í hversdagsh'fmu, eru óðfúsir að gefa út „vísindalegar" yfir- lýsingar um að eftir nákvæmar rann- sóknir hafi þeir komizt að raun um, að þessi og þessi miðill, þar á meðal Lára, „hafi ekki brögð í tafli“, andam- ir séu ekta, hinar og aðrar „sannanir" hafi átt sér stað, og þar fram eftir göt- unum. Andleg samsetning slíkra manna hlýtur að vera gullvægt rann- sóknarefni fyrir sálvísindin. Einnig er það einkennilegt að sínu leyti, hvemig vanir raunhyggjumenn, menn, sem hver í sinni grein fyrirlíta kák og flaustur, geta haft sig til að „gera rann- sóknir“ í þessum efnum, án þess að kynna sér þær sérstöku starfsaðferðir, sem notaðar eru til að koma upp um miðla, en í þeirri grein em til slyngir sérfræðingar. Ef maður les í hinu at- hygliverða riti Harry Price’s, Æfintýri draugaveiðimanns (Adventures of a Ghost Hunter), kaflann um vinnu- brögðin við „afhjúpun" miðla, rennur upp fyrir manni hver vandkvæði em á því verki, ekki sízt þar sem miðlar gangast ekki undir rannsóknir, nema þeir fái að setja skilyrði, sem gera al- varlega rannsókn afar torvelda eða jafhvel ógerlega. Þekktur geðveikralæknir kvað hafa haft þau orð í gamni og alvöru um andatrú, að ekki séu aðeins allir miðl- ar geðbilaðir, heldur séu einnig allir, sem hafa tilhneigingu til að fara á miðilsfund að einhveiju leyti geðbil- aðir líka. I Ijósi þeirrar þekkingar, sem nútíminn á yfir að ráða, má náttúrlega segja eitthvað svipað um allan trúar- áhuga á okkar dögum, þ.e.a.s. ef hann er ekki algerð venjutrú. En um andatrú má hiklaust fullyrða, að þótt iðkanir hennar séu að sínu leyti ekki sjúklegri en t.d. hjá „holy rollers" (Fíladelfíu- mönnum?), þá gerir þessi trúflokkur sig alveg sérstaklega hvimleiðan vegna þess moldviðris af uppgerðar- vísindum og „fræði“legum dellubók- um, sem heiðarlegir, lærðir heimsk- ingjar eða truflaðir gáfumenn þyrla látlaust kringum þetta klúsaða sam- bland af brjálsemi, prakkaraskap og fimmtaflokks loddaralistum, sem nefnt er miðilsstarfsemi. Það er án efa rétt, að svokallaðir ekta miðlar, menn sem tala og rita ósjálfrátt í dásvefni, séu ekki fullkom- Lára“ lega nonnalir freur en t.d. menn, sem ganga í svefni. Vitanlega er ómögu- legt að kalla ósjálfráða starfsemi af þessu tagi „gáfu“, eins og andatrúar- menn gera, heldur er það bilun. En þegar talinu víkur að atvinnumiðlum, hef ég enga trú á, að hin skemmtilegu ummæli geðveikralæknisins standi lengur heima. Það má a.m.k. fullyrða, að rannsóknir þær, sem hægt er að treysta að hafi verið gerar af fullkom- inni vísindalegri nákvæmni á starf- semi þeirra, benda yfirleitt ekki í þá átt. Það er sannfæring mín, að það komi yfirleitt ekki til mála að atvinnu- miðlar séu bilaðir, m.ö.o. ekta. Á þeim andafundum, sem ég hef setið, bæði hér á landi og annarsstaðar, hefur mið- illinn æfinlega verið eina persónan í hópnum, sem ég þóttist alveg viss um að væri með réttu ráði, enda þarf ekki all-litla nákvæmni og þó töluverða að- gæzlu til að framkvæma þær hunda- kúnstir, þótt lítilsverðar séu í saman- burði við meiriháttar loddaraskap, sem miðillinn framkvæmir, jafnvel á léleg- um „líkamninga“fúndi. Það fólk, sem sækir andafundi, er venjulega óhæft til að hugsa skynsamlega, og um leið til að skynja normalt, af því að undir niðri vill það láta blekkjast og er kom- ið hingað þeirra erinda. Meðal þeirra, sem sitja venjulegan miðilsfund, er það áreiðanlega í fæstum tilfellum miðillinn, sem þarf lækningar við, heldur fundargestimir, the sitters. Og það er fásinna að halda, að það fólk, sem hangir á miðilsfundum, læknist þótt komið sé upp um einn miðil. Ef það fer ekki til sama miðilsins aftur, óðar en hann er kominn úr steininum, þá fer það ofur einfaldlega til næsta miðils. Hiij sígildu svör andatrúar- manna, lærðra manna ekki síður en leikra, þegar upp kemst um miðil, eru þessi: „Það getur verið, að Lára miðill hafi svik í frammi - stundum. En í öll þau 42 skipti, sem ég var á fundum hjá henni, get ég lagt sáluhjálpareið út á að hún hafði engin svik í frammi." Ef síðan fást órækar sannanir - eða t.d. játning miðilsins sjálfs - fyrir því að hún hafi alltaf „svikið", ekki aðeins í þessi 42 skipti, heldur á hverju kvöldi í tíu ár, tuttugu ár, þá svarar andatrúarmaðurinn: „Það getur verið, að Lára miðill svíki alltaf, en hitt get ég lagt eið út á: Ásta miðill svíkur aldrei.“ Og ef Ásta miðill reynist „svikari“ er svarið: „Það má vel vera, að bæði Lára miðill og Ásta miðill svfki, en það get ég boðið sáluhjálpa- reið út á, að ekki sveik hann Indriði miðill meðan hann var á h'fi“ - og ef líkur þykja síðan benda til þess, að Indriði miðill hafi einnig svikið, þá bendir andatrúarmaðurinn á miðilinn frú Píper í Englandi eða Ameríku, „sem aldrei sveik, eða a.m.k. trúði Sir Oliver Lodge því, að hún sviki ekki, og annar eins maður og hann fer ekki með neina lygi,“ - o.s.frv. endalaust. Það er af svörum eins og þessum, sem draga má nokkrar ályktanir um sálar- ástand venjulegra andatniarmanna. Tímarit Máls og menningar, 3. hefti 1940. Greinin er hér endurbirt stafrétt. upp í opið geðið á manni. En ósann- sögli, trúarhræsni, vantandi sjálfs- gagnrýni og aukið sjálfsálit eru skapgerðareiginleikar, sem talið er að verði sérstaklega oft vart með flogaveikum er frá líður.“ Eftir þessa persónulýsingu víkur sögunni aftur í hús Einars Kvarans. Það er skemmst frá því að segja að unglingsstúlkan Lára hafði vart stig- ið fæti inn fyrir þröskuldinn þegar undarlegir hlutir fóru að gerast. Sjálf lýsti hún því svona í viðtali við séra Svein Víking: „Aldrei gleymi ég fyrsta deginum í vistinni hjá Kvar- anshjónunum... frúin hvíslaði því að mér, að ég skyldi ganga hægt inn, þegar ég kæmi, því það yrði fundur í stofunni um kvöldið. Eg renndi þegar grun í, hvers konar samkoma það væri, hafði heyrt talað um miðilsfundi, sem þar væru haldnir. Og ekki allt vingjarnlegt, sem um það var sagt. Það var því ekki laust við, að í mér væri ofurlít- ill beygur, er ég læddist inn í íbúð- ina um kvöldið. Eg sá, að ekkert ljós var í stofunni og smeygði mér hljóð- lega meðfram dyrunum og inn í borðstofuna. En ég er ekki fyrr komin inn, en það grípur mig eitt- Halldór Laxness árið 1940. hvert máttleysi og ég er orðin allt öðru vísi en ég átti að mér.“ Lára tók nú að upplifa æ fleiri „dularfulla" atburði og innan tíðar fékk hún að sitja miðilsfund hjá ís- leifi Jónssyni. Hún segir: „Eg man eftir því, að þegar miðillinn var að sofna, fékk ég þennan undarlega doða, sem farinn var að ásækja mig upp á síðkastið, en reyndi með öllu móti að spoma við því að ég sofn- aði... Þegar nokkuð var liðið á fundinn, stendur miðillinn upp úr stólnum og gengur til mín með framréttar hendur, og sá ég greini- lega geisla stafa frá fingrum hans. Hann leggur síðan hendumar á höf- uð mér, og um leið heyri ég ókunna karlmannsrödd, sem segir: „Hér er miðill." Meira heyrði ég ekki, því í þeirri svipan missti ég alla meðvit- und.“ Teningnum var kastað. Lára Ág- ústsdóttir, 15 ára, var uppgötvuð á þennan hátt af einum helsta miðli landsins heima hjá oddvita hreyfing- arinnar. Ógæfa, örbirgð og þjáning Lára virðist ekki hafa verið hjá Kvaranshjónunum nema eitt ár, og er nokkuð óljóst hvað olli því að hún fór úr vistinoi: hún segist smámsaman hafa fyllst vanlíðan og haft áhyggjur af því að hún væri að missa heilsuna. Hún segir að Einar Kvaran hafi viljað að hún gæfi sig meira að miðilsstarfinu en hún hefði svarað því til að hún væri of ung, nógur yrði tíminn til þess seinna. Óhætt er að segja að það hafi gengið eftir. Næstu ár var hún meðal annars í vist í Skagafirði en átti við að stríða sífelld yfirlið og veikindi. Sjálfsagt hefur flogaveikin verið þar að verki en í ævisögu sinni rekur Lára veikindin einvörðungu til miðils- hæfileika sinna. Árið 1918 sneri hún aftur til Reykjavíkur, meðal annars í því skyni að láta rannsaka betur tengslin við andaheiminn. „Ekkert varð samt úr því að ég léti rannsaka mig, né heldur reyndi ég þá af nokk- urri alvöru að þroska og þjálfa þessa hæfileika mína. Þvert á móti leitað- ist ég við að bæla þá niður, enda þótt það hefði í för með sér bæði óþægindi og vanlíðan. Hófst og þá, eða ekki löngu seinna, nýr þáttur í ævi minni, annars vegar unaðslegt ævintýr ástfanginnar stúlku, hins vegar sárbitur vonbrigði, ógæfa, ör- birgð og þjáning." Erfítt hjónaband I dómnum yfir Láru kemur frarn að árið 1922 kynntist hún Páli Thor- berg Jónassyni bifreiðarstjóra í Reykjavík. Þau bjuggu saman um skeið og eignuðust tvö böm. Leiðir þeirra skildu og árið 1927 giftist hún Þorbergi Gunnarssyni. Hann var fæddur 1887 og því tólf árum eldri en hin 28 ára gamla Lára. Raunaleg mynd er dregin upp af hjónabandi Þorbergs og Láru í dómsskjölunum: „Þau eignuðust saman 3 börn, sem lifa, eitt bam þeirra fæddist í blóð- láti, en tveimur fóstmm var eytt að læknisráði. Fjárhagur þeirra var svo erfiður, að þau þágu af sveit mestan sambúðártímann, og samlyndi þeirra var afleitt og heimilisbrag þeirra virðist hafa verið mjög áfátt." Lára sagði fyrir rétti að hún hefði starfað sem miðill frá 18 ára aldri, „hafi allt gengið vel og svikalaust fyrst. Var það fyrst eftir hjónaband hennarÆg ákærða Þorbergs, eftir því sem sannað er, að hún tók að beita svikunum “- . . Svo virðist sem afkoma íjölskyld- unnar hafi meira eða minna oltið á því sem inn kom á miðilsfundum Láru. Fram kemur í dómsskjölum að aðgangseyrir var tvær til þrjár krónur, og hafði hún 20 til 60 krón- ur uppúr krafsinu í hvert skipti. Á þessum ámm var gríðarlegur áhugi á spiritisma og því var mikil aðsókn á fundi hjá Láru, enda varð hún skjótt kunnasti miðill landsins. „Aðalstjórnandinn var „systir Clementia“, en auk hennar ýmsir aðrir, meðal annars smábörn. Fuglar flugu jafnvel um fundarherbergið, tístu og sungu og Abessiníumenn gengu þar um eins og heima hjá sér.“ Ekki tókst að upplýsa fyrir dómi hvenær Lára fór að beita svikum á fundum, þrátt fyrir að þau Þorbergur væm bæði yfirheyrð um tildrögin: „Urn upphaf svikanna ber fram- burðum hjónanna nokkuð á milli, og verður eigi með vissu um það sagt, hvort þeirra átti fyrstu uppástungu að þeim. Kenna þau hana hvort öðm og em eigi aðrir til frásagna um það atriði. Segir ákærða, að á meðan á sambúðinni við ákærða Þorberg stóð, hafi sér farið að ganga verr á fundunum, enda hafi hún verið þreytt af heimilislífinu, bæði ósam- lyndi og bamafjölda... Ákærði Þor- bergur hefur að vísu haldið því fram, að ákærða hafi með áhrifa- valdi sínu og hótunum um ófarir fengið sig til þátttöku í svikunum, en ósannað er að svo hafi verið. Ákærða virðist þó hafa verið drif- fjöðrin í þessu, enda framkvæmdi hún sjálf svikin á fundunum."

x

Alþýðublaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Alþýðublaðið
https://timarit.is/publication/2

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.