Alþýðublaðið - 05.05.1995, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 5. MAÍ1995
s a g a
r
■ I dag er hálf öld liðin frá vígi Guðmundar Kambans
- íslenska rithöfundarins sem sakaður var um samvinnu við þýska nasista í
Danmörku. Hrafn Jökulsson rifjar upp feril Kambans og hin dularfullu endalok hans.
Fimmtudaginn 10. maí biitist frétt í
Alþýðublaðinu sem hófst á þessa leið:
„Guðmundur Kamban rithöfundur
var skotinn til bana síðastliðinn laug-
ardag í Kaupmannahöfh. Fregnir, sem
hingað hafa borizt af þessum hörmu-
lega og ótrúlega atburði, eru óljósar og
mun ríkisútvarpið eitt hafa fengið
fregnir af honum enn sem komið er,
en það skýrði frá þessu í hádegisút-
varpinu á þriðjudag."
Hvað gerðist á Hotel-Pensjon í
Kaupmannahöfn um hádegisbil 5. maí
1945? Hversvegna ætluðu danskir ætt-
jarðarvinir að handtaka íslenska rithöf-
undinn? Hversvegna neitaði hann að
fara með þeim? Hversvegna var hann
skotinn?
Guðmundur Kamban lifði ævintýra-
legu lífi og endalok hans hafa verið
ráðgáta í hálfa öld.
Kamban og dauðu skáldin
Guðmundur Kamban fæddist 8. júm'
1888 á dálitlu býli niður við sjó á
Álftanesi, einn í hópi margra bama fá-
tækra foreldra. Engu að síður var hann
settur til mennta, enda gæddur ágæt-
um gáfum, og lauk stúdentsprófi
1910.
Guðmundur mun snemma hafa
ákveðið að leggja út á skáldabraut, en
fyrstu skrefm votu vægast sagt óhefð-
bundin: árið 1905 gat hann sér frægð,
17 ára að aldri, þegar hann gerðist
tengiliður látinna stórskálda á miðils-
fundum í Reykjavfk. Með ósjálfráðri
skrift kom hann til skila nýjum verk-
um ekki minni manna en Jónasar
HaHgrímssonar, Snorra Sturluson-
ar og H.C. Andersens.
Spintísminn hafði þá nýlega numið
land á íslandi, og boðberar hans voru
engir veifiskatar: Einar H. Kvaran
rithöfundur, Björn Jónsson ritstjóri
ísafoldar, sem var langöflugasta blað
landsins, Haraldur Níelsson prestur
og fleiri áhrifamiklir menn. Engum
sögum fer af því hver uppgötvaði mið-
ilshæfileika hins unga og fátæka
skólapilts. Alltjent var hann ekki lengi
umboðsmaður dauðra skálda heldur
tók fljótlega að skrifa sjálfur af einurð
og kappi.
Guðmundur Jónsson - einsog
hann hét nú bara framanaf - var metn-
aðarfullur ungur maður, albúinn að
leggja heiminn að fótum sér. Þegar
hann útskrifaðist sem stúdent lá leið
hans til Kaupmannahafnar þarsem
hann lagði stund á heimspeki við
Hafnarháskóla í nokkur ár. Hann ætl-
aði hinsvegar að verða skáld - stór-
skáld auðvitað - og kraftarnir fóru
fýrst og fremst í ritstörf.
Um þetta leyti höfðu nokkrir ungir
og vaskir íslendingar brotist til áhrifa í
heimi danskra bókmennta: Jóhann
Sigurjónsson var kominn í fremstu
röð leikskálda, og þeir Gunnar
Gunnarsson og Jónas Guðlaugsson
létu mikið að sér kveða.
Efalítið hefur fordæmi Jóhanns Sig-
urjónssonar haft örvandi áhrif á hinn
unga Kamban. Hann tók sjálfur til við
að skrifa leikrit og sló rækilega í gegn
strax með frumraun sinni, Höddu
Pöddu. Gagnrýnendur hófu Kamban
til skýjanna, og sumir höfðu á orði að
nú hefðu Norðurlönd eignast nýtt stór-
skáld.
Óslökkvandi metnaður
Metnaður Guðmundar Kambans
var óslökkvandi enda var sjálfstraust
hans áreiðanlega í lagi og rúmlega
það. Eftir nokkurra ára dvöl í Dan-
mörku vildi hann víkka sjóndeildar-
hringinn og vinna stærri sigra. Hann
var 27 ára þegar hann flutti til New
York ásamt konu sinni, leikkonunni
Agnete Egeberg. Þar hokruðu þau í
tvö ár við rýran kost: Kamban baksaði
við að yrkja á ensku, sem hann áleit
nauðsynlegan þátt í því að verða
heimsfrægur rithöfundur. Eftir tvö ár
voru efni á þrotum og hjónakornin
héldu aftur til Danmerkur þarsem þau
bjuggu meira og minna næstu 17 ár.
Kamban hélt ótrauður áfram að
skrifa, við misjalhar undirtektir: ýmist
báru gagnrýnendur hann á höndum sér
ellegar vörpuðu honum í ystu myrkur.
Jafnframt skáldskapnum lagði hann
stund á leikstjóm eigin verka og varð
fyrstur fslendinga til að gerast kvik-
Kamban: Bannið við gagnrýni, sem
dr. Göbbels hefur sett, er þrek-
virki...
Svipmynd frá fyrirmyndarríkinu sem
myndaleikstjóri. Um var að ræða hans
eigin verk, Höddu Pöddu og Hús í
myrkri.
Árið 1934 hélt Kamban enn í vík-
ing, í þetta skipti til Englands. Hann
hafði ekki gefið uppá bátinn íýrirætl-
anir um að verða stórskáld á enska
tungu. Þegar þær ráðagerðir fóm útum
þúfur haslaði hann sér völl í Þýska-
landi fjórða áratugarins - Þýskalandi
nasismans.
Þjóðveijar hafa lengi verið haldnir
kynlegum grillum um íslendinga og
íslenska menningu: og slíkir órar
blómstmðu í forarvilpu nasismans.
Nasistar tóku íslenska skáldinu
tveim höndum, enda kunnu þeir vel að
meta sögulegar skáldsögur hans, Skál-
holt (sem Vaclav Havel las síðar með
áfergju í svartholinu) og Vítt sé ég
land og fagurt. Leikritin hans voru
líka sett upp í Þýskalandi og talsvert
með skáldið látið. Kamban undi sér
dável í Þýskalandi enda hafði hann nú
loksins fiindið land þarsem hann var
fyllilega metinn að verðleikum.
Það er óþarfi að fjölyrða um að ekki
hlutu öll skáld og listamenn náð í aug-
um ráðamanna Þriðja ríkisins. Fjöldi
listamanna var settur f fangabúðir, aðr-
ir voru landflótta; verk höfunda sem
ekki féllu í kram nasista voru mis-
kunnarlaust bönnuð og þau borin á
bál. Og árið 1936 setti Jósef Göbbels
Kamban hreifst svo af.
áróðursmálaráðherra bann við list-
gagnrýni.
Af því tilefni var haft viðtal við
Guðmund Kamban í danska blaðið Af-
tenavis. Morgunblaðið birti viðtalið
og þaðan höfum við fremur nöturlegar
yfirlýsingar íslenska skáldsins um
þessi efni. Kamban sagði:
„Bannið við gagnrýni, sem dr.
Göbbels hefur sett, er þrekvirki sem
allur heimurinn á eftir að taka upp ef
að líkum lætur. Sjálfur er ég fómar-
lamb gagnrýninnar og varð að flýja
Danmörku hennar vegna.“
Þótt Kamban segði reyndar hið
gagnstæða í viðtalinu, þá verður ekki
dregin önnur ályktun af orðum hans
en að hann hafi verið orðinn bitur og
beiskur í garð Dana. I huganum hefur
hann hlotið að bera saman Dani og
Þjóðverja og fundist ólíku saman að
jafha: í „útlegðinni" í Þýskalandi lifði
hann einsog blóm í eggi. Þau hjónin
bjuggu á góðu gistihúsi í glæsilegum
borgarhluta umhverfis Kurfursend-
amm í Berlfn og var Kamban á föstum
launum hjá Insel Verlag, sem var eitt
af stærstu bókaforlögum Þýskalands.
Dularfull vísindastörf
Árið 1938 fluttu Kambanhjónin aft-
ur til Danmerkur. Þau bjuggu í Kaup-
mannahöfn þegar heimsstyrjöldin
hófst ári síðar og voru þar um kyrrt á
stríðsárunum. Kristján heitinn Al-
bertsson var náinn vinur Kambans og
hefur einn manna ritað um síðustu
æviár hans. í bókinni Margs er að
minnast, sem út kom 1986, skýrir
hann frá því að seint á stríðsárunum
hafi þýskur vísindamaður, sem stadd-
ur var í Kaupmannahöfn, hringt í
Kamban og boðið honum tíl hádegis-
verðar á Hotel d’Angleterre. Kristján
segir: „Þeir ræddu meðal annars um
náttúruauðlindir íslands og Kamban
sagði vísindamanninum frá íslenskum
sölvum, næringarmikilli sjávarplöntu
sem íslendingar einir Evrópuþjóða
legðu sér til munns.“
Þýski vísindamaðurinn fylltist
áhuga á þessari undrafæðu, að sögn
Kristjáns, og hann skoraði á Kamban
að skrifa vísindalega ritgerð um þetta
merka fyrirbæri. Skáldið færðist und-
an og kvaðst ekki geta lagt út í slíka
vinnu endurgjaldslaust. Þá bauðst
Þjóðverjinn til að reyna að útvega
greiðslu hjá Þýsk-dönsku vísinda-
stofnuninni - og skömmu síðar færði
hann Kamban þau gleðitíðindi að hon-
um stæðu til boða mánaðagreiðslur í
hálft ár tíl að hann gæti einbeitt sér að
vísindaritgerðinni.
Mánaðagreiðslurnar, sem áttu að
vera úr Þýsk-danska vísindasjóðnum,
voru einhverra hluta vegna inntar af
hendi í Dagmarshúsi - höfuðstöðvum
þýsku hemámsyfirvaldanna. Danskir
andspymumenn reyndu eftir föngum
að fýlgjast með mannaferðum í þetta
hataða hús, og „ekki leið á löngu áður
en altalað var að Kamban tæki við
peningagreiðslum ffá Þjóðveijum og
ekki væri vitað tíl hvers honum væri
borgað," svo notuð séu orð Kristjáns
Albertssonar.
Engum sögum fer hinsvegar af at-
hugunum Kambans á næringargildi ís-
lenskra sölva; af þeim hefur að
minnsta kosti ekki varðveist tangur né
tetur, og vandséð hvaða skilyrði skáld-
ið hafði til slíkra rannsókna í Kaup-
mannahöfh seinni heimsstyijaldar.
Reyndar kom á daginn, að greiðsl-
umar vom hreint ekki úr einhveijum
vísindasjóði, heldur af leynireikningi
dr. Werners Best, yfirmanns þýsku
hemámsstjórnarinnar í Kaupmanna-
höfn.
Rekistefna á danska
útvarpinu
„Vísindastörf ‘ Kambans vom ekki
einu molarnir sem hann þáði af borði
Þjóðveija. I bókinni Hvað gerðist hjá
útvarpinu í stríðinu? eftir tvo danska
höfunda er vitnað til dagbókar F.E.
Jensens um daglegt líf á ríkisútvarp-
inu meðan Þjóðverjar héldu um stjóm-
völinn. Þar kemur fram að þýski yfir-
maðurinn hjá útvarpinu, Ernst Loh-
mann, óskaði á sínum tíma eftir að