Morgunblaðið - 29.07.2001, Síða 3

híbýli fólks á þeim tíma. Hún er ekki
nema 1–2 daga að gera litla kúlu og
verpir í hana strax. Eftir viku er bú-
ið á stærð við golfkúlu. Eftir u.þ.b.
þrjár vikur koma fyrstu þernurnar
úr púpunum og þá getur drottningin
helgað sig því eingöngu að verpa,
þarf ekki lengur að standa í bygg-
ingarframkvæmdum eða að draga
björg í bú, um það sjá nú vinnudýr-
in. En fyrir þann tíma, á meðan
drottningin er ein, er lífið mikið
hættuspil, því hún er fljúgandi úti
allan daginn, sama hvernig viðrar,
til að afla fæðu handa lirfunum, sem
eru mikil átvögl. „Geitungsdrottn-
ingin safnar ekki orkuforða, ólíkt
hunangsflugudrottningunni, svo að
nokkurra daga slæmur veðrakafli
getur hæglega drepið búið. Það er
ekkert óalgengt að finna litlar kúlur
á miðju sumri, og allt dautt í þeim.
Þetta er sumsé ástæðan, kuldi og
ótíð á viðkvæmum tíma, í fyrrihluta
júní,“ segir Erling.
Búin eru gerð úr pappír
Geitungadrottningarnar vakna
upp úr 20. maí, og yfirleitt er það
trjágeitungurinn, sem menn taka þá
eftir; hinir eru minna áberandi, þótt
farnir séu á kreik. Í lok ágúst er
trjágeitungurinn að verða búinn
með ferli sitt, en hinar tegundirnar
klára það í lok september eða í októ-
ber. „Drottningin, sem hóf störf um
vorið, drepst síðan um haustið og af-
komendurnir, nýju drottningarnar,
makast við karlflugurnar og leggj-
ast svo í dvala – grafa sig í jörðu,
fara undir þök eða koma sér í annað
skjól. Engin frjóvgun á sér stað eftir
mökunina, því drottningarnar
geyma sæðið í þar til gerðum sáð-
hirslum, og nota það eftir þörfum að
vori og sumri. Eftir að hafa makast
við drottningarnar er hlutverki karl-
dýranna lokið og þau drepast. Þetta
er stutt gaman,“ segir Erling og
glottir.
Karlarnir eru eingetnir, verða til
úr ófrjóvguðum eggjum og hafa því
helmingi færri litninga en kvendýr-
in. Á haustin er farið að dæla meira
fæði í lirfurnar, til að þær verði stór-
ar, og þannig verða til drottningar.
Að öðru leyti eru þær eins og vinnu-
dýrin, þernurnar.
„Þernurnar eru ekki ófrjóar og
geta meira að segja verpt eggjum og
gera það, ef eitthvað kemur fyrir
drottninguna. Afkvæmi þeirra verða
öll karldýr, af því að þernurnar eru
ófrjóvgaðar, hafa ekkert sæði.
Stundum rekst maður á bú, sem er
fullt af karlflugum. Ástæðan er ein-
mitt þessi,“ segir Erling.
Litur búanna getur verið ólíkur
frá einni geitungategund til annarr-
ar, og ræðst það einkum af því
hvaða efniviður er notaður í papp-
írinn.
„Holugeitungurinn er oft með
ljósbrún bú, enda er hann gjarn á að
naga fúavið,“ segir Erling. En húsa-
geitungurinn er með steingrá bú,
því hann nagar óvarið, veðrað timb-
ur, s.s. girðingarstaura og stillasa.
Trjágeitungur og roðageitungur eru
einnig með gráleit bú.
Geitungarnir hafa mjög sterka
kjálka og bera sig þannig að við
pappírsframleiðsluna, að þeir fletta
þynnum af trjástofnum og öðrum
við, blanda það munnvatni og naga
svo í mauk. Á slíku vinnusvæði er
engu líkara en að búið sé að klóra
viðinn með nöglum.
„Þeir sækja mikið á sömu staðina,
finna greinilega ákveðnar upp-
sprettur og fara þangað ítrekað,“
segir Erling. „Stundum sér maður
alls konar liti í búinu, rendur. Þá
hafa þeir sótt í eitthvað málað. Ég
man sérstaklega eftir einu fallegu
búi á Arnarnesinu; þar var grár lit-
urinn í grunninn, en með sérkenni-
legum bláum röndum. Ég fór að líta
í kringum mig og sá að í garðinum
við hliðina var jeppakerra með
heimasmíðuðum þilplötum, sem
voru málaðar í nákvæmlega sama lit
og var á búinu. Þeir hafa því farið
yfir til nágrannans og sótt efnivið,
þessar glysgjörnu, til að skreyta nú
aðeins heimilið.“
Færri geitungar í búum
eftir því sem norðar dregur
Bú geitunga eru fjölbreytileg að
gerð, en í megindráttum eru þau
uppbyggð af sexstrendum klakhólf-
um, með örþunnum milliveggjum.
Niðurröðun þeirra er mismunandi,
en algengt að þeim sé raðað í flatar
plötur. Hvert bú er síðan byggt upp
af slíkum klakhólfaplötum, með
nokkru bili á milli, til að auðvelda
umferð um það. Ysta lagið er svo
pappírsskurn.
Að sögn Erlings eru geitungar í
íslenskum búum ekki eins margir og
gerist í suðlægari löndum. „Í Suður-
Englandi getur fjöldi húsageitunga í
búi verið 20.000–30.000, og það gefið
af sér um 1.100 drottningar, á með-
an hér eru þeir yfirleitt 2.000–4.000
og flestir 6.000–8.000, og drottning-
ar þar af tiltölulega fáar. Heildar-
framleiðslan er þó meiri á báðum
stöðum, því vinnudýrin lifa ekki allt
sumarið; það er alltaf verið að fram-
leiða nýjar þernur, til að leysa þær
eldri af hólmi. Í rauninni er teg-
undin fyrir utan útbreiðslusvæði
sitt, ætti ekki að geta þrifist á Ís-
landi með góðu móti. Hún á t.d.
mjög erfitt uppdráttar í Suður-
Finnlandi, rétt lafir þar inni, hún er
það suðlæg.“
Á Nýja-Sjálandi, í Tasmaníu og á
meginlandi Austur-Ástralíu býr
húsageitungur við afburða góð skil-
yrði, og kemur fyrir að heilu sam-
býlin lifi yfir veturinn, þ.e.a.s.
drottningar og þernur, sem og egg
og lirfur. Slík bú geta orðið geysi-
stór, eins og nærri má geta. Stærsta
húsageitungsbú sem um getur í
heiminum er einmitt frá Nýja-Sjá-
landi, en í því reyndust vera 3–4
milljónir klakhólfa.
Fjöldatölur í holugeitungsbúum
eru nokkuð svipaðar og í húsageit-
ungsbúunum, bæði hvað snertir Ís-
land og útlönd, að frátöldu því sem
nefnt var um Nýja-Sjáland. Hins
vegar er algengt að ekki séu nema
300–400 einstaklingar í búi íslenska
trjágeitungsins á haustin, en geta þó
farið allt upp í 800. Til samanburðar
má geta þess, að stærsta erlenda bú,
sem vitað er um, var með 4.078 klak-
hólf. Það var á Englandi.
Bú roðageitungs virðast fáliðuð
hér á landi, en upplýsingar eru tak-
markaðar, þar sem aðeins þrjú hafa
verið grafin upp og skoðuð, eins og
áður er nefnt, en erlendis hefur
fjöldi klakhólfa í roðageitungsbúi
mestur orðið 1.506. Það var sömu-
leiðis á Englandi.
Nauðsynlegt að umgangast
geitunga með tilhlýðilegri virðingu
Og þá er komið að því að spyrja
fræðinginn hvort geitungarnir séu
hættulegir mannfólkinu, eða skyldu
fréttir af árásargirni þeirra kannski
vera eitthvað ýktar?
„Það er ekki gott að hafa geitunga
sem næstu nágranna; það verður
bara að viðurkennast,“ segir Erling.
„Þeir eru yfirleitt til friðs, en út af
því getur brugðið. Það þarf ekki
nema ein smámistök til, krakki að
fikta við búin eða eitthvað álíka.
Raunar eru það bara kvendýrin sem
eru með gadd, því hann er ekkert
annað en varppípa, sem fengið hefur
nýtt hlutverk. Það er ekki gaman að
fá yfir sig marga tugi stungna, því
gaddurinn er tengdur eiturkirtli. Og
það er nokkuð sterkt eitur, eða alla-
vega mjög áhrifaríkt.“
Hvað getur fólk gert ef það er
stungið?
„Í flestum tilfellum er málið ekki
alvarlegra en svo, að þetta er bara
fjandi sárt. Maður efast ekkert um
að hafa verið stunginn, því sársauk-
inn kemur strax og er mjög nístandi
og bólga fylgir í kjölfarið. Þetta fer
að vísu eftir hversu djúpt geitung-
urinn nær að stinga; ef hann nær að
koma broddinum vel ofan í, getur
þetta verið afar sárt. Maður verður
að fylgjast vel með sér, eftir að hafa
verið stunginn, athuga hvort um ein-
hver ofnæmisviðbrögð er að ræða,
og ef svo er, verður að leita beint til
læknis; það er engin spurning. Það
má ekki taka neinn séns í þessu.
Ofnæmisviðbrögð geta lýst sér á
ýmsan hátt; aukinn hjartsláttur er
algengur sem og aukaslög, doði í
kringum varir og heiftarlegur kláði.
Ef menn fer að klæja annars staðar
en í stungunni, er það viðvörunar-
merki. Það verður sérstaklega að
fylgjast með því ef krakkar lenda í
þessu, að ekki sé minnst á minnstu
börnin, sem ekki geta gert viðvart.
Eina leiðin er að vera stöðugt á
varðbergi. Það eru nokkur dæmi um
að krakkar hafi fengið yfir sig
fjöldann allan af geitungum. Enn
sem komið er hafa engin dauðsföll
orðið af völdum geitungastungna, en
það kemur að því einhvern tímann.
Þetta gerist í nágrannalöndunum.
Nokkrar geitungategundir aðrar
hafa borist til Íslands og ein þeirra
er Vespa crabro, en sú tegund er
völd að flestum dauðsföllum í ná-
grannalöndunum. Hún er gríðar-
stór, getur orðið 3–4 cm að lengd, og
verpir í holum trjám; mesta hættan
skapast, þegar börn eru að klifra án
þess að vita af búunum. Ég á þrjú
eintök af Vespa crabro, sem öll hafa
borist til landsins. Ég á ekki von á
að þessi tegund nái að koma sér fyr-
ir hér, en maður veit svo sem aldrei.
Hún og aðrar, sem hafa borist hing-
að, lifa allar í nágrannalöndunum.“
Bíða í röðum handan grafar eftir
skordýrafræðingnum
Að sögn Erlings hefur dálítið ver-
ið um það að fólk hafi viljað hafa bú í
görðunum hjá sér, til að fylgjast
með, og hann kveðst skilja það vel,
enda sé fróðlegt að sjá hvað er að
gerast, en verra ef strákagaurar úr
hverfinu uppgötva búið.
„Maður fréttir stundum af krökk-
um sem eru að ögra geitungum. En
það að kasta steinum í bú, eða pota í
það með spýtu til að sjá hvað kunni
að gerast, getur verið mikið hættu-
spil,“ segir Erling.
Hefur þú verið stunginn?
„Já, blessaður vertu; af öllum teg-
undunum fjórum. Ofnæmisviðbrögð-
in eru mismunandi. Ég hef vægt of-
næmi fyrir holugeitunginum, og er
yfirleitt viku að jafna mig, það verð-
ur ekki alvarlegra en það. Ég hef að
vísu aldrei fengið yfir mig hersingu,
einungis fáar stungir í hvert sinn, en
ég fæ mjög slæman kláða í stung-
una. En það tekur mig bara nokkra
klukkutíma að jafna mig ef hinar
tegundirnar stinga mig. Yfirleitt er
maður að vasast í þessu á kvöldin,
og ég er orðinn góður að morgni.“
Erling kveðst hafa séð geitunga
fara inn í barnavagna, og vill því
hvetja fólk til að gæta vel að þeim
málum og nota flugnanet sem dug-
ar, því lélegt net geti skapað falskt
öryggi og þannig reynst verra en
ekkert. Geitungur komist hæglega
inn um minnstu smugu, en ekki sé
víst að hann rati út aftur, sé komið
að honum að óvörum, og þá gæti
hann átt það til að stinga í óða-
gotinu.
En hvað á fólk að gera, ef það er
með bú í grenndinni og vill losna við
það?
„Menn geta hjálpað sér sjálfir
meðan búin eru lítil, en ég hef ráð-
lagt þeim að fá sér aðstoð ef þau
fara að stækka. Það verður nefni-
lega að beita ákveðum reglum í sam-
bandi við förgun þeirra, og allt fer
eftir aðstæðum á hverjum stað. Ég
hef verið að reyna að leiðbeina fólki,
en það er mikill ábyrgðarhluti að
vera að segja því að gera eitthvað,
sem það e.t.v. klúðrar. Mér er illa
við það. Ég hef því oftar en ekki far-
ið sjálfur til að eyða búunum. Ég hef
verið að taka bú alveg frá upphafi
landnáms og hef því mörg á sam-
viskunni. Margir geitungar bíða mín
eflaust óþreyjufullir í hinu ríkinu,
þegar þar að kemur, en hvort ríkið
það nú verður, veit ég ekki,“ segir
Erling að lokum, og brosir í kamp-
inn. Í orðsins fyllstu merkingu.
Myndir erlendra höfunda, aðrar en forsíðu-
mynd Elmars Bellig, af Vespa crabro, eru úr
bókinni: Robin Edwards. Social wasps. Their
biology and control. Rentokil Ltd, East Grin-
stead 1980. Birtar með leyfi.
sigurdur@mbl.is
Ljósmynd/Robin Edwards
Roðageitungurinn er nýjasti landneminn. Hann uppgötvaðist ekki hér fyrr en árið 1986, í Hafnarfirði. Hér sést þerna vera
að koma úr hreiðri, sem er grafið í jörðu. Á innfelldu myndinni hefur gat verið skorið í bú, og má þá vel greina sexstrend
klakhólfin og einnig margföld pappírslögin utan um hreiðrið.
Ljósmynd/Oddur Sigurðsson
Trjágeitungur, þerna, á ætihvönn. Þetta er eina geitungategundin sem hefur fundist utan höfuðborgarsvæðisins. Trjá-
geitungurinn nam hér ekki land fyrr en í kringum 1980, en telst nú vera sá algengasti tegundanna fjögurra. Trjágeitungur
kemur búi sínu yfirleitt fyrir í trjám og runnum, en einnig oft undir þakskeggi húss eða á skjólvegg. Úti á landsbyggðinni
er algengt að hann notist við holur í jörðu, grjóturðum eða skútum. Á innfelldu myndinni sést bú undir þakskeggi.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. JÚLÍ 2001 B 3
Ljósmynd/Erling Ólafsson
Ljósmynd/A. D. Johnston