Morgunblaðið - 14.04.2002, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 14. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ var harkalegur heimursem mætti nýfæddumdreng norður á landi að-faranótt hins 20. nóvember1845. Móðir hans hafði
varla komið honum frá sér þegar hún
bar hann nakinn út í skafl og skildi
hann þar eftir.
Það var ekki henni að þakka að
barnið lifði þessa meðferð af.
Salómon snjókonungur var þessi
litli drengur kallaður. Hann komst
upp, giftist og eignaðist börn, en ekki
fleiri afkomendur.
Hin ógæfusama móðir eignaðist
hins vegar fleiri börn síðar og frá
þeim eru miklar ættir runnar.
Nú hefur verið tekið saman niðjatal
Elenáar Jónsdóttur frá Hánefsstöð-
um sem nítján ára bar nýfætt barn
sitt út í skafl og hlaut nokkru síðar líf-
látsdóm fyrir.
Hvað lá að baki þessari gjörð stúlk-
unnar? Hún var sannarlega ekki ein
um að verða ógift móðir á Íslandi.
Um þessar mundir er mikið rætt
um dóma í kynferðisbrotamálum
gegn börnum og unglinum. Mörgum
finnst dómar í slíkum málum alltof
vægir og víst er að misnotkun á
barns- og unglingsaldri hefur oft
hörmulegar afleiðingar fyrir þann
sem fyrir verður.
Augljóst er að örvænting Elenáar
hefur verið djúp úr því hún tók á það
ráð að bera barn sitt út.
Það er kannski heldur ekki að
furða þótt hún vildi leyna barneign
sinni, ef til þess er litið að faðir barns-
ins sem hún fæddi úti í hríðinni og
gróf í skafl var maður fóstursystur
hennar og hafði í raun fóstrað hana
sjálfa frá barnsaldri.
Nú er engin leið að vita hversu ung
Elená var þegar Vigfús Jónsson, eig-
inmaður fóstursystur hennar og hús-
bóndi á Sveinsstöðum fór að hafa
kynferðisleg afskipti af henni. Elená
hafði verið sett í fóstur á Sveinsstöð-
um í Skíðadal á öðru ári. Hjónin þar
hétu Sigríður Þorsteinsdóttir og Guð-
mundur Guðmundsson, – hann var
föðurbróðir Baldvins Einarssonar,
mennta- og fræðimanns, sem lést í
Kaupmannahöfn af brunasárum.
Elená var enn barn að aldri þegar
fósturforeldrarnir létust og Una fóst-
ursystir hennar giftist Vigfúsi. Hann
hafði komið sem vinnumaður á heim-
ilið og var borin vel sagan, nema hvað
hann var talinn mjög kvenhollur og
átti að sögn fleiri launbörn en honum
voru kennd.
Blóðhellan fyrir lífinu
Elená Jónsdóttir var alin upp til að
vinna og var ekki fermd fyrr en hún
var 17 ára gömul. Þá var hún raunar
talin bærilega kunnandi barnalær-
dóminn.
Haft var við orð að Elená hefði ver-
ið alin upp í fáfræði og að hún væri
skilningsdauf og tornæm á bókleg
efni. Verksvit var hún aftur á móti tal-
in hafa, þar sem hún á annað borð
lærði til verka.
Í sláttulok sumarið 1845 var farið
að hvíslast á um það í sveitinni að
Elená myndi vera farin að þykkna
undir belti. Faðir hennar, Jón Þor-
steinsson á Hánefsstöðum, bar Vig-
fúsi húsbónda hennar á brýn að hann
væri valdur að þunga dótturinnar en
Vigfús svaraði því til að hann vissi
þess enga von, og það væri án sinnar
vitundar, ef Elená væri vanfær. Hitt
væri, að hún myndi hafa blóðhellu
fyrir lífinu.
Ég gef það guði á vald
Jón faðir Elená bað þessu næst Jón
Þórðarson, bónda á Hnjúki í Skíða-
dal, að taka við Elená en kvaðst fús til
að láta Vigfús hafa vinnukonu frá
sjálfum sér í staðinn.
Þegar þeir Jónarnir komu að
Sveinsstöðum að sækja Elená hafði
Vigfús ekki uppi andmæli gegn því að
sleppa henni en sagði aðeins: „Ég gef
það guði á vald.“
Elená neitaði harðlega að hún væri
ólétt þegar faðir hennar gekk á hana
en var hins vegar til í að fara að
Hnjúki og fór þangað þann sama dag.
Faðir Elenáar spurði Unu fóstursyst-
ur hennar hvort hún héldi að Elená
væri með barni en hún svaraði: „Ég
segi ekkert um það.“
Fáskiptin var Elená á Hnjúki og
fáorð. Við Ingibjörgu Jónsdóttur,
konu Jóns á Hnjúki, þrætti Elená fyr-
ir að hún hefði nokkurs karlmanns
kennt.
Vigfús kom að Hnjúki og í samtali
við hjónin þar gaf hann í skyn er á
hann var gengið að hann væri ekki
saklaus af öllum mökum við Elená.
Hann bar síðan á hana að hún væri
Teikning/Andrés
Elená Jónsdóttir
bar nýfætt barn sitt
út í skafl nítján ára
gömul og hlaut
nokkru síðar líflátsdóm
fyrir. Guðrún
Guðlaugsdóttir rifjar
upp sögu Elenáar.
Barnið í skaflinum
ÞORBJÖRG Gígja Sigurðardóttir á Akranesi er afkomandi Elenáar, dóttir Sigurrósar Þorleifs-
dóttur sem var elsta barn Bjargar Jósefsdóttur, seinni sonar Elenáar Jónsdóttur og Vigfúsar
á Sveinsstöðum.
„Ég heyrði talað um Elená langömmu mína þegar ég var lítil telpa. Ég er nefnilega sú eina
af mínum ættmennum sem er brúneygð og mamma sagði að það hefði ég frá Elená formóður
minni. Það var líka sagt við mig að ég væri lítil og snögg í hreyfingum eins og henni var lýst.
Mamma gaf mér bókina Íslenskt mannlíf eftir Jón Helgason þar sem saga Elenáar er rakin og
henni lýst,“ sagði Þorbjörg Gíga þegar hún var spurð um vitneskju sína um Elená Jónsdóttur.
Hafa þessi brúnu augu komið fram í afkomendum þínum?
„Já, yngri sonur minn, Símon Sverrisson, er brúneygður eins og ég.“
Þorbjörg Gígja
Símonardóttir.
Kristbjörg Jósepsdóttir, sonardóttir Elenáar Jónsdóttur og Vigfúsar á Sveinsstöðum, með
dætrum sínum. F.v. Guðrún, Kristbjörg, Sigurrós (móðir Gígju Símonardóttur), Snjólaug og
Jósefína.
Brúneygð eins og Elená
NAFNIÐ Elená er óvenjulegt
og umhugsunarvert hvernig
það er til komið. Amma
Elenáar Jónsdóttur hét Elena
Kolbeinsdóttir og er Elena
raunar sama nafnið og Helena
(fremsta stafnum er þá sleppt
eins og í nöfnum eins og Rút-
ur og Rafn). Elena Kolbeins-
dóttir var raunar skrifuð Hel-
ena í manntal en þegar hún
kom í Svarfaðardal var nafn
hennar afbakað og skrifað El-
iná.
Dóttir hennar hét Salome
og var móðir Elenáar Jóns-
dóttur, þeirrar sem bar út
barn sitt í skafl og dæmd var
til dauða en náðuð.
Langamma umræddrar
Elenáar hét Elín Halldórs-
dóttir. Hún giftist þrisvar og
varð jafnoft ekkja. Mælt er að
eiginmanni nr. 2 hafi orðið
starsýnt á Elínu er hann sá
hana fyrst og sagt við eig-
inmann hennar sem þá var:
„Falleg er konan þín Kol-
beinn.“ Hafi þá Kolbeinn
svarað: „Já, en reynstu henni
þá vel, því hún verður líka
konan þín.“ Þessi spásögn
þótti einkennileg og eft-
irminnilegt að hún rættist.
Þess má geta að tveir eig-
inmenn Elínar voru prestar.
Hún átti mörg börn og var
stjúpmóðir margra barna að
auki.
Elín þessi Halldórsdóttir
þótti með afbrigðum fríð kona
og fönguleg og einnig dugleg
að læra á bókina, var m.a.
fermd 13 ára sem ekki var al-
gengt árið 1760.
Börn hennar þóttu öll hin
myndarlegustu – og ekki var
hún álitin síst, hún Elena Kol-
beinsdóttir, amma Elenáar
Jónsdóttur.
Fríðar
konur og
föngulegar