Morgunblaðið - 20.04.2002, Blaðsíða 8

8 ∼ Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið
A
UÐUR Sveinsdóttir
Laxness stendur nú á
tímamótum í lífi sínu.
Hún hefur ákveðið að
flytja úr Gljúfrasteini
eftir áratugalanga bú-
setu þar og búa sér
heimili í nýrri íbúð í
Mosfellsbænum. Þeg-
ar blaðamann ber að
garði rétt fyrir níu að morgni er Auður búin að
leggja á borð fyrir kaffi og þegar farin að und-
irbúa hádegisverð. Af magninu að dæma er
maturinn ekki fyrir hana eina svo það er ljóst
að enn eru töluverð umsvif í heimilishaldinu
hjá henni, þótt hún sé orðin 83 ára gömul. Hún
er kvik á fæti, þar sem hún skýst á milli eld-
húss og borðstofu og setur kaffi í dæmigerða
ítalska espressokönnu. „Ég á margar könnur
niðri í kjallara sem hétu „Pento“, en þær voru
afskapleg góðar. Ég hef alltaf haft svona kaffi,
mér finnst ekki gott kaffi úr rafmagns-
könnum,“ segir Auður brosandi um leið og hún
tyllir sér við borðstofuborðið.
„Viðskilnaðurinn við húsið er ekki vondur,“
segir hún þegar hún er spurð hvernig flutning-
arnir leggist í hana, „ég er búin að lifa mínu lífi
hérna, og það getur varla orðið lengra, ég er
búin að vera hérna í 56 ár. Mér finnst það fínt,
enda verð ég hérna í nágrenninu og vil alls
ekki fara neitt annað.“
Húsið að Gljúfrasteini var teiknað af Ágústi
Pálssyni, sem einnig teiknaði t.d. Neskirkju,
og það er um margt sérstakt, sniðið að þörfum
hennar og Halldórs með ákaflega persónu-
legum blæ. „Pabbi gerði hér öll ljós og gerði
upp ljósakrónuna í stofunni. Það kom þannig
til að ég fór í búð þar sem fékkst dálítið af
þessu hvíta gleri sem er í ljósunum og keypti
það allt. Ég vissi ekkert hvað ég ætlaði að gera
við þetta gler, en þetta var 1945 og þá fékkst
ekkert í búðunum. Pabbi smíðaði því ljósin ut-
an um glerin. Baðkarið hérna hjá okkur er líka
t.d. dálítið styttra en gengur og gerist, en
þetta var eina baðkarið sem fékkst í bænum –
hjá Helga Magnússyni. Magnús sonur hans
var bekkjarbróðir minn og hann lét mig hafa
karið,“ segir Auður hlæjandi. „Þótt ég hefði
viljað fá eitthvað lengra, hefði það ekki verið
hægt. En það var nú ýmislegt hérna í húsinu
sem ég hef þurft að láta skipta út af því það
var ekki nógu vandað, eins og slökkvararnir
sem voru búnir til úr einhverju gömlu og
ódýru. Í húsinu stendur þó enn í rauninni allt
eins og var í upphafi, nema bara að það þurfti
að færa flygilinn sem var hérna fyrir framan
gluggann. Hann þoldi ekki hitabreytingarnar
þar og það sprakk í honum hljómbotninn. Þar
sem hann er núna var áður hornsófi með hand-
ofnu áklæði, sem fór til Ásdísar systur minnar
þegar hann varð að víkja fyrir píanóinu. Ann-
ars voru öll gluggatjöld og áklæði í húsinu
handofin af Karólínu Guðmundsdóttur vef-
konu. Ég vildi hafa það þannig og hannaði út-
litið á vefnaðinum. Megnið af gluggatjöld-
unum var einlitt, en þau sem voru stutt voru
með einföldum bekkjum. Þessi vefnaður var
hér uppi þar til hann var orðinn ónýtur.“
Litirnir í húsinu eru óvenjulegir og þeim
hefur ekki verið breytt. Auður segist alltaf
hafa haft þennan sama hlýja græna lit á borð-
stofunni því hún kunni vel við hann. Arkitekt-
inn, Ágúst, valdi allan við inn í húsið, svo sem í
stofunni „hann brá sér þó til Ameríku þegar
verið var að byggja,“ segir Auður og brosir,
„og þá var óvart settur hvítur eða mjög ljós
viður í loftin í stofunni, sem var alveg hræði-
legt. Það var þó sem betur fer allt tekið niður
og lagfært.“
Auður segir að þau hafi líka verið ákaflega
heppin með smiði, trésmíðaverkstæðið Björk
sá um smíðarnar og það sem unnið var þar
hefur allt enst fram á þennan dag. „En þegar
við vorum búin að vera hér í svona fjögur ár
létum við breyta aðeins, því það var ekki hægt
að opna á milli eldhússins og borðstofunnar.
Ég lét opna þar á milli og um leið var sett stál-
borð í eldhúsið, sem er það besta sem ég veit,“
segir Auður, sem oft hefur þurft að hafa mikið
við í eldhúsinu, sem er þó hreint ekki stórt.
„Við Guðjón Einarsson, sem var kokkurinn
okkar, fundum upp svo ágætt system niðri í
kjallara til þess að geta flýtt fyrir okkur þegar
tekið var á móti mörgu fólki. Einu sinni var
von á 80 manns í mat sem gátu svo ekki komið
á tilsettum degi vegna veðurs svo það þurfti að
fresta máltíðinni um tvo daga. Á endanum
komu þó allir á páskadag, fólkið sat hérna upp
allan stigann og þetta gekk allt saman ágæt-
lega. Guðjón eldaði alltaf fyrir okkur þegar
gestir komu en það var mikið og oft. “
Í þessu tiltekna tilfelli var verið að elda af
tilefni tónleika píanóleikarans Henryk
Sztompka, árið 1950. Auður stendur á fætur
og fer ofan í skúffu í borðstofunni þar sem hún
geymir tónleikaskrár, boðskort og ýmislegt
tengt viðburðum úr lífi hennar og Halldórs.
Innan um fjölmargar aðrar liggur einnig efnis-
skrá þessara tónleika, fallega prentuð rétt eins
og þeir hefðu átt sér stað í tónleikasal úti í bæ.
„Sztompka var voðalega hræddur hérna á Ís-
landi,“ rifjar Auður upp er hún dregur efnis-
skrána fram í dagsljósið, „honum fannst svo
mikið rok. En hann spilaði afskaplega vel.“
Auður segir frá því í samtalsbókinni „Á
Gljúfrasteini“ að Ágúst arkitekt hafi talað
„mest um hljómburð í sambandi við [Gljúfra-
stein], eins og hann gerði ráð fyrir að [þar]
yrði eintómur konsert“, en það er rétt eins
hann hafi haft hugboð um það sem síðar varð.
Því það eru vísast ekki margir sem hafa haft
reglulega tónleika á heimili sínu um langt
skeið, eins og þau Halldór og Auður, og því
forvitnilegt að fá að vita hvernig það kom til.
„Hann Ragnar í Smára átti flygil sem hann
fékk í Barnaskólaportinu, en flygillinn var
stríðsgóss frá Englandi. Ragnar bað síðan
mann frá Danmörku að gera flygilinn upp og
sagði okkur svo að hann vildi láta okkur fá
flygilinn gegn því að við héldum tónleika fyrir
útlenda gesti sem kæmu til landsins. Og við
Halldór gerðum það. Ég man nú ekki hvenær
síðustu tónleikarnir voru en þeir voru reglu-
legir um langt árabil. Gestirnir voru vinir okk-
ar úr Reykjavík, Ragnar og Björg kona hans,
Kiddi í Kiddabúð og þeir sem stóðu að Tónlist-
arfélaginu.“
Aðspurð segir Auður að það hafi nú atvikast
þannig að vinir þeirra voru frekar músíkfólk
en rithöfundar þó að auðvitað hafi þau stund-
um haldið boð fyrir rithöfunda líka og þeir
komið til þeirra í gegnum tíðina. Sjálfur lék
Halldór á píanó, „en bara fyrir sig, eða okkur,“
segir Auður. „Hann hætti þó að spila um tíma
því hann fékk svo mikla gikt í hendurnar, en
svo lagaðist það allt í einu og hann fór að spila
aftur.“ Hún segir það merkilegt að þegar fór
að líða á ævikvöld Halldórs hafi tónlistin haft
sinn sess; „það síðasta sem hann gerði hérna á
heimilinu áður en hann fór á spítalann, það var
að spila á píanóið.“
Talið berst aftur að tónleikum í húsinu og
Auður er spurð hvort þau hafi ekki í raun rekið
einskonar menningarsetur en ekki bara heim-
ili? „Jú,“ svarar hún að bragði, „það má alveg
segja það.“
Ýmsir frægir gestir komu í tengslum við
þessa tónleika svo sem Mistislav Rostropovits,
en hann kom þó ekki til að spila. „Ég spurði
hvort hann ætlaði ekki að leika fyrir okkur,“
segir Auður og hlær, „en hann sagði, „veistu,
ég bara gleymdi konunni heima“. Hann var þó
ekki giftur enn, enda svo ungur á þessum tíma
– var auðvitað bara að tala um sellóið! Við
Halldór hittum hann þó oft eftir þetta, á tón-
leikum erlendis auk þess sem við vorum eitt
sinn boðin út að borða með honum og Ashken-
azy-hjónunum sem var ákaflega ánægjulegt.
Þeir eru báðir skemmtilegir menn.“
Þótt yfirleitt fari fólk bara heim til sín að
tónleikum loknum var því ekki þannig farið á
Gljúfrasteini. Auður segist í fyrstu hafa haft
kaffi og meðlæti fyrir tónleikafólkið, „en síðan
settum við það upp í að hafa mat. Það var
ágætt,“ segir hún einfaldlega, „og gekk ágæt-
lega,“ rétt eins og ekki hafi verið svo mikið fyr-
ir því haft, þótt verulegt umstang hljóti að
hafa fylgt því.
Stundum setti veðrið strik í reikninginn og
Auður segist minnast fyrrnefndrar 80 manna
veislu einmitt vegna þess að Halldór fór á
jeppanum sem þau áttu til að sækja hjálp-
arstúlkur sem áttu að vera henni til aðstoðar.
„Hann ætlaði svo aldrei að komast heim og
varð að lokum að skilja bílinn eftir í Reykjahlíð
því veðrið var svo slæmt og fannfergið svo
mikið að hann þurfti að ganga með stúlkunum
heim. Stúlkurnar voru þær Inga Mogensen og
Ingunn móðursystir mín, en þegar þær komu
hingað voru þær svo aðframkomnar að ég varð
að leggja þær á teppi hérna á gólfinu og draga
nælonsokkana í tætlum af Ingu Mogensen.
Ingunn frænka mín var betur búin í ull-
arsokkum svo hún var í lagi.“
Það er ljóst að ekki hefur alltaf verið auðvelt
að búa svona utan við bæinn og þegar Auður
er spurð um aðdraganda þess að þau völdu að
búa á Gljúfrasteini segist hún engu hafa ráðið
um það, „þetta var Halldór búinn að plan-
leggja. Það var eiginlega þannig að við syst-
urnar vorum að velta því fyrir okkur að setja
upp barnaheimili úti í Viðey. Stríðið var ennþá
og við gátum fengið skólann, sem Steinn
Steinarr átti, leigðan fyrir fimm þúsund krón-
ur. Okkur fannst þetta voðalega sniðugt og
Steinn fór með okkur að skoða aðstæðurnar.
En þá kemur Engilbert Hafberg, sem átti þá
Viðey, og segir okkur að báturinn kosti hundr-
að og fimm þúsund, og ekki getum við verið
með barnaheimili í eyju án þess að eiga bát,
svo þetta féll allt um sjálft sig.“
Auður segir að það hafi verið þegar hún kom
til baka úr þessari ferð, en þau Halldór voru þá
búin að vera saman í ein fimm ár, að hann seg-
ir henni að hann sé nú að hugsa um að byggja
uppi í Mosfellssveit. „Ég varð voðalega hissa
og hélt fyrst að hann meinti bara svona sum-
arbústað eða eitthvað svoleiðis. En þetta hefur
verið svo þrauthugsað hjá honum að það er al-
veg sama á hvaða glugga maður lítur hérna,
það er alstaðar jafnfallegt útsýni. Halldór vel-
ur staðinn og kaupir landið. Hann var sömu-
leiðis búinn að útvega sér vatnsréttindi og vél-
ar til þeirra framkvæmda, en það þurfti að
leggja leiðslur um nokkurn veg. Hann fékk
líka Vilmund Jónsson, sem aldrei fór neitt til
annarra í vinnu, ekki einu sinni til barnanna
sinna, til þess að koma hingað áður en húsið
var byggt og gera rotþró,“ segir Auður og
bendir um leið út um borðstofugluggann á
fuglana sem þar eiga sinn þátt í útsýninu, sem
er enn jafnfallegt og þegar Halldór var að
velja staðinn.
Inn í húsið flutti Auður svo á aðfangadag
1945, sem aukinheldur var brúðkaupsdag-
urinn hennar. „Þá fór ég hingað, þegar ég var
búin að borða jólamatinn heima hjá mömmu
og Halldór heima hjá sér. Ég kom með móð-
urbróður mínum sem kveikti upp í ljósavélinni
fyrir mig og kenndi mér á allt sem ég þurfti að
Frjáls í mínu lífi
Eftir Fríðu Björk Ingvarsdóttur
„Þegar mannskepnan sagði fyrsta orðið einhverntíma í fyrndinni, þá byrjaði lygin. “