Morgunblaðið - 20.10.2002, Blaðsíða 42

MINNINGAR
42 SUNNUDAGUR 20. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Hermann Páls-son fæddist 26.
maí 1921 í Sauða-
nesi á Ásum í Húna-
vatnsþingi. Hann
lést af völdum slyss í
Bourgas í Búlgaríu
11. ágúst síðastlið-
inn. Foreldrar hans
voru Páll Jónsson, f.
1875, d. 1932, fædd-
ur í Sauðanesi og
bóndi þar, og kona
hans, Sesselja Þórð-
ardóttir, f. 1888, d.
1942, frá Steindyr-
um í Svarfaðardal.
Systkini Hermanns eru: Jón
Helgi, f. 1914, d. 1985, Páll Sig-
þór, f. 1916, d. 1983, Sigrún Stef-
anía, f. 1917, d. 1998, Þórður, f.
1918, Gísli, f. 1920, Helga Guð-
rún, f. 1922, Þórunn, f. 1924,
Ólafur Hólmgeir, f. 1926, d. 2002,
Aðalbjörg Anna, f. 1928, d. 1955,
Haukur, f. 1929, og Páll Ríkarð-
ur, f. 1932. Hinn 12. september
1953 gekk Hermann að eiga Guð-
rúnu Þorvarðardóttur, f. 28. mars
1927, stúdent 1946. Foreldrar
hennar voru Guðrún Guðmunds-
dóttir húsmóðir og Þorvarður
sú skrá var prentuð hafa bæst við
ritaskrána þrjár bækur, ein um
írskar ritningar og Vínland hið
góða, önnur um Sólarljóð og vitr-
anir um annarlega heima og sú
þriðja um Grettis sögu og ís-
lenska siðmenningu.
Hermann átti frumkvæði að því
að efna til alþjóðlegra þinga um
fornsögur. Fyrsta þingið var
haldið í Edinborg árið 1971 og
síðan hafa þau verið haldin með
reglulegu millibili fram á þennan
dag. Hann þýddi á ensku margar
fornsögur og kvæði. Helstu sam-
starfsmenn hans á þeim vettvangi
voru Magnús Magnússon (sbr. t.d.
Njáluþýðingu þeirra hjá Penguin
Classics), Denton Fox (Grettis
saga) og Paul Edwards en þeir
þýddu saman Landnámu, Eyr-
byggju, Örvar-Odds sögu og
Hávamál svo dæmi séu nefnd.
Auk fjölmargra bóka og greina
Hermanns á ensku og íslensku má
nefna Lexikon der altnordischen
Literatur sem hann skrifaði
ásamt Rudolf Simek. Og á jap-
önsku kom út bók eftir Hermann
um Óðin og eddur. Hermann var
vinsæll fyrirlesari og flutti fjöl-
marga fyrirlesta víða um heim.
Hermann var kvaddur í Edin-
borg hinn 28. ágúst að viðstöddu
fjölmenni. Hermanns verður
minnst í Háteigskirkju á morgun,
mánudaginn 21. október, og hefst
athöfnin klukkan 13.30.
Þorvarðarson, aðal-
féhirðir Landsbank-
ans, og síðar Seðla-
bankans. Dóttir
þeirra Hermanns og
Guðrúnar er Stein-
vör, danskennari og
doktorsnemi, f. 1959.
Hún á dótturina Hel-
enu, f. 1992.
Hermann stundaði
ungur sveitastörf og
vegavinnu. Hann lauk
stúdentsprófi við
Menntaskólann á Ak-
ureyri 1943 og
cand.mag.-prófi við
Háskóla Íslands 1947. Hann hélt
til Írlands og lauk BA-prófi (Hon-
ours) í keltneskum fræðum við Ír-
landsháskóla í Dyflinni. Frá árinu
1950 kenndi hann íslensk fræði
við Edinborgarháskóla, fyrst sem
lektor en um árabil sem prófess-
or. Um tíma var hann gistipró-
fessor við Toronto-háskóla og
Berkeley-háskóla. Hann var heið-
ursdoktor við Háskóla Íslands.
Skrá yfir ritverk Hermanns er
að finna í bókinni Sagnaheimur
sem gefin var út honum til heið-
urs á áttræðisafmæli hans. Síðan
Það er ekki auðvelt að skilgreina
fræðastörf svo mikilvirks vísinda-
manns og leiftrandi anda sem Her-
mann Pálsson var. Upp í hugann
kemur bók um mannanöfn frá 1960
en hún er til marks um hinn mikla
áhuga hans á nöfnum, orðskýringum
og orðaforða. Þessi áhugi kemur
glögglega fram í öllu fræðastarfi hans
og setur mark á stíl hans og fram-
setningu. Málfarið er óvenju kjarn-
mikið og frumlegt og þarf ekki að efa
að það hafi átt þátt í þeim miklu vin-
sældum sem bækur hans og greinar
nutu. Þannig birtist skáldið í Her-
manni alla tíð, hæfileiki sem kemur
svo augljóslega fram í þeirri fögru
bók Þjóðvísur og þýðingar frá árinu
1958 og einnig í Írskum fornsögum
frá 1953. Orðasmíði var Hermanni
einkar hugleikin, og mátti m.a. sjá
þess merki í skemmtilegu lesenda-
bréfi í Morgunblaðinu í sumar þar
sem orðaforði í tölvumáli var til um-
ræðu („Af þurum og pjörum“). Hár-
fínn smekkur hans á mál og stíl birt-
ist einnig í athugunum hans á ensku.
Hann benti mér t.d. á að það væri
ekki beint heppilegt að hefja frásögn
af sækonungi á þessum orðum: „The
Viking king …“. Hann hafði nokkrar
áhyggjur af málfari manna hér á
landi og honum virtist sem orðaforð-
inn væri að verða heldur fátæklegur
víða. Hann taldi að fólk, einkum
skólafólk, þyrfti að lesa meira. Í því
sambandi minntist hann kennara
síns, Sigurðar skólameistara á Akur-
eyri, sem tókst með eldmóði að
kveikja áhuga nemenda og virðingu
fyrir móðurmálinu. Hann sagði mér
líka frá móðurmálskennara í Skot-
landi sem lét nemendur sína í grunn-
skóla lesa tuttugu skáldsögur á vetri
og ræddi um þær allar í tímum. Hann
dreymdi um nýja og stærri samheita-
orðabók og var búinn að safna miklu
efni í hana.
Ungur vakti Hermann athygli fyr-
ir bækurnar Sagnaskemmtun Íslend-
inga og Siðfræði Hrafnkels sögu. Í
fyrrnefndu bókinni leiðir hann m.a.
að því líkur að rekja megi ritun ým-
issa fornsagna okkar mun lengra aft-
ur en almennt hafði verið talið. Aldrei
gaf hann þessa hugmynd upp á bát-
inn enda virðist margt benda til að
hún eigi við rök að styðjast. Í síðar-
nefndu bókinni birtist sú meginkenn-
ing Hermanns um Íslendingasögur
að „bækur æxlist af bókum“. Hann
sýndi fram á hvernig hugmyndir
sunnan úr álfu, ekki síst þýðingin á
sögu Alexanders mikla, virðast hafa
mótað viðhorf höfundar Hrafnkels
sögu. Allar götur síðan hefur Her-
mann verið ótrauður að sýna fram á
áhrif evrópskra bókmennta og mið-
aldasiðfræði á aðrar fornar sögur og
nægir þar að minna á bækur hans um
Njálu, Laxdælu og nú síðast Grettis
sögu.
Ég bar gæfu til að gerast hand-
genginn Hermanni Pálssyni og vinna
með honum síðustu árin að sameig-
inlegum hugðarefnum. Þessi sam-
vinna leiddi meðal annars til þess að
við Finna heimsóttum þau hjón, Her-
mann og Stellu, í Edinborg í vor. Þar
kynntumst við hinni rómuðu gest-
risni þeirra og höfðingslund. Nú
minnumst við stundanna í Edinborg
með þakklæti.
Fræðimanninum Hermanni
kynntist ég á menntaskólaárunum.
Það vildi svo til að Siðfræði Hrafnkels
sögu var til í bókaskápnum heima og
pabbi benti mér á að nota hugmyndir
úr henni við samningu lítillar skóla-
ritgerðar um Hrafnkels sögu. Þegar
kennarinn hafði lesið þessa ritsmíð
sagði hann að ég hefði nú fremur
mátt vitna í Nordal en Hermann
Pálsson. Mig fór þá eðlilega að gruna
að Hermann mundi kannski vera um-
deildur í fræðunum, og það sannfrétti
ég svo á háskólaárunum hér heima.
En eftir að ég fór til Winnipeg, þar
sem Haraldur Bessason réð ríkjum í
íslenskudeildinni við Manitoba-há-
skóla, fékk ég að vita að Hermann
væri einhver virtasti fræðimaðurinn
á sínu sviði á ensku málsvæði. Senni-
lega hefur enginn Íslendingur gert
íslenskum fræðum meira gagn en
Hermann Pálsson með því kynning-
arstarfi sem hann vann um áratuga
skeið, með skrifum sínum og þýðing-
um, fyrirlestrum og ráðstefnuhaldi.
Það sópaði að honum í fræðunum; og
gaman var að kynnst honum í eigin
persónu á fornsagnaþingi í München
árið 1979.
Þegar við Haraldur Bessason
ákváðum að gefa út ritgerðasafn um
norræna goðafræði og áhrif heiðninn-
ar á fornar bækur leituðum við fyrst
til Hermanns um grein. Hann afhenti
ekki aðeins greinina heldur léði okk-
ur einnig nafnið á bókinni: Heiðin
minni. Og sama gerðist þegar við fór-
um að undirbúa safn greina um þjóð-
sögur. Hermann hvatti okkur mjög
og skrifaði afar athyglisverða grein
(um konur sem lífga val) og brást vel
við þeirri bón okkar að finna bókinni
nafn: Úr manna minnum skyldi hún
heita. Þessi bók er nú í prentun.
Síðasta bók Hermanns kom út að
honum látnum, Grettis saga og ís-
lensk siðmenning. Mér var ljúft að
verða við beiðni Hermanns í vetur að
lesa handritið að bókinni og taka
próförkina að mér. Honum auðnaðist
að sjá fyrstu próförk daginn sem
hann hélt í sína hinstu för frá Ed-
inborg. Það var honum ánægjuefni að
sjá verkið komið svo vel á veg enda
hafði hann haft það lengi í smíðum.
Ég held það hafi verið honum einkar
kært viðfangsefni að rýna í söguna af
sýslunga sínum og kanna hvernig sið-
fræðihugmyndir sunnan úr álfu flétt-
uðust inn í þessa miklu útlagasögu.
Bróðir Hermanns, Gísli Pálsson á
Hofi í Vatnsdal, stjórnaði útgáfu bók-
arinnar og sýndi þar enn tryggð við
sinn yngra bróður og áhuga á fræða-
störfum hans. Þessi óbilandi atorka
þeirra bræðra er mikil hvatning okk-
ur sem yngri erum.
Við Finna sendum Stellu, Stein-
vöru og Helenu litlu, ljósgeisla afa
síns, okkar innilegu samúðarkveðjur.
Mikið skarð er nú höggvið í þessa
samhentu íslensku fjölskyldu í Edin-
borg þegar hinn mikli öðlingur hefur
skyndilega og fyrirvaralaust verið
brott kallaður.
Baldur Hafstað.
Edinborg er fegurst borga á Bret-
landseyjum eins og þeir vita, sem
hana hafa gist. Hún sómir sér vel sem
höfuðborg Skota, jafnt þeirra sem
heima búa og hinna, sem eru sýnu
fleiri og dreifst hafa um alla heims-
byggðina. En Edinborg hefur af
meiru að státa: Hún er ein af gersem-
um miðaldaborga Norður-Evrópu
svo að hún þolir samjöfnuð við lista-
djásn eins og Prag, Krakow og Rigu.
Edinborg er byggð á sjö hæðum eins
og Róm forðum, rammbyggð og víg-
girt, til að verjast óvinum, sem komu
að sunnan eða handan yfir hafið, sem
tengir saman sögu Skota og nor-
rænna manna.
Það varð ævistarf Hermanns Páls-
sonar að rannsaka og segja þá sögu,
sem hann skildi og kunni öllum
mönnum betur. Hermann var braut-
ryðjandi meðal fræðimanna um Vík-
ingaöld, landnám og þjóðmenningu
Íslendinga, sem fengust við að rann-
saka og rifja upp keltneska þáttinn í
þjóðaruppruna okkar og menningu.
Fyrir það stöndum við í ómældri
þakkarskuld við hann. Án þessa
framlags hans væri okkur margt hul-
ið um, hvaðan við komum og hver við
erum.
Að loknu meistaraprófi í íslenskum
fræðum frá Háskóla Íslands árið
1947 settist Hermann að í Dyflinni,
hinu forna vígi víkinga, þar sem hann
nam gelísku og keltnesk fræði, fyrst-
ur íslenskra fræðimanna svo að við
höfum spurnir af. Um miðja síðustu
öld settist hann að í Edinborg þar
sem hann var lektor og síðar prófess-
or við Edinborgarháskóla í íslenskum
og norrænum fræðum. Hann var
sæmdur doktorsnafnbót í bókmennt-
um (D.Litt.) við Edinborgarháskóla
árið 1980. Hermann og kona hans,
Guðrún Þorðvarðardóttir, hafa átt
heimili sitt í Edinborg í meira en
hálfa öld. Og það var í Edinborg frá
hausti ársins 1958, þegar ég kom þar
til náms, m.a. fyrir hvatningu Her-
manns, að við Bryndís eignuðumst
vináttu þeirra hjóna, sem aldrei rofn-
aði, þótt höf og lönd skildi í milli. Fyr-
ir það þökkum við nú, þegar við
kveðjum fornvin okkar hinstu kveðju.
Hermann var Húnvetningur að
ætt og uppruna, fæddur og uppalinn
á Sauðanesi í Ásum og fóstraður í
hinum norðlenska skóla. Menningar-
arfur Íslendinga var honum í blóð
borinn enda hafði hann á hraðbergi
allt það besta sem sú arfleifð hefur
upp á að bjóða – og kunni flestum bet-
ur að meta að verðleikum. En hann
hafði ekki asklok yfir höfuð og sá vítt
til allra átta þegar hann braut til
mergjar mótunaráhrif og sköpunar-
kraft íslenskrar menningar á land-
náms- og þjóðveldistíma. Hann vissi
sem var að íslensk menning er ekki
einasta innflutt góss úr Skandinavíu,
sem landnámsmenn höfðu í fartesk-
inu. Hún á líka rætur að rekja til
miklu eldri menningar kelta á Írlandi
og Skotlandi, enda margir landnáms-
manna og -kvenna þaðan upprunnir.
Lengi vel var Hermann því lítt í
náðinni hjá þeim sem voru sjálfskip-
aðir handhafar stórasannleiks um
uppruna íslenskrar menningar og
horfðu á hana með sjónskekkju
skandinavisma og þýskra fræða-
hefða. Honum var hafnað þegar hann
sótti um starfa við Háskóla Íslands.
Menn vildu engin veisluspjöll.
Kannski var það gæfa Hermanns
sem fræðimanns, þótt römm væri sú
taug, sem dró hann föðurtúna til.
Hermann laut hátigninni en stóð á
réttinum og hélt sínu fram ótrauður.
Hermann var afkastamikill fræði-
maður og ávann sér viðurkenningu
og virðingu í hinu alþjóðlega sam-
félagi fræðimanna, sem fengust við
norræn og keltnesk fræði við lær-
dómssetur vítt og breitt um heims-
byggðina. Hann átti frumkvæði að
fornsagnaþingum fræðimanna, en
hið fyrsta þeirra var háð í Edinborg
árið 1971. Honum var víða boðið til
fyrirlestrahalds við fræg menntaset-
ur, t.d. við Berkeleyháskóla í Kali-
forníu, og á málþing fræðimanna.
Ritstörf hans voru mikil að vöxtum:
Frumsamin rit á íslensku og ensku,
útgáfur og þýðingar, auk þess sem
hann birti fjölda greina í tímaritum
og blöðum, íslenskum og erlendum.
Þótt við getum fráleitt talist sér-
fróð um fræði Hermanns höfum við
samt dálæti á mörgum rita hans:
Söngvar frá Suðureyjum kveiktu
ævilangan áhuga á samspili nor-
rænnar og keltneskrar menningar,
sem skýrir sérstöðu íslensks menn-
ingararfs. Siðfræði Hrafnkelssögu,
Leyndarmál Laxdælu, Keltar á Ís-
landi og Vikings in Russia eru meðal
bóka Hermanns sem er að finna í
bókasafni okkar og sitja eftir í minn-
ingunni. Allt kom þetta að góðu haldi
á árþúsundahátíðinni miklu hér í
Bandaríkjunum árið 2000, þegar það
kom í okkar hlut sem sendiherra-
hjóna Íslands í Bandaríkjunum að
reifa landafundaafrek Íslendinga og
menningarsögu víkinga (og kelta)
fyrir ótal áheyrendum við bandaríska
háskóla (oftar en ekki af írskum og
skoskum ættum, jafnt sem norræn-
um).
Afbragðsþýðingar Hermanns og
Magnúsar Magnússonar á ensku á
Njálu, Vínlandssögum, Laxdælu og
Grettlu (1960–’74) áttu stóran þátt í
að gera þessar perlur heimsbók-
menntanna aðgengilegar menntuðu
fólki í enskumælandi löndum. Þeim
Hermanni og Magnúsi var vel til vina
og sameiginlega lyftu þeir grettistaki
við að kveikja áhuga á því sem sam-
eiginlegt er í menningararfi þessara
grannþjóða. Þeir voru hvor öðrum
betri sendiherrar íslenskrar menn-
ingar með þeim þjóðum, sem byggja
Bretlandseyjar.
Fyrir tveimur árum létum við það
eftir okkur að leita aftur á fornar
slóðir til Skotlands í sumarleyfi. Við
ókum um Hálöndin, sigldum út til
Orkneyja og Hjaltlands og settumst
svo að andlegu veisluborði á Edin-
borgarhátíð, sem stóð það sumar með
óvenjulegum glæsibrag. Það var
margs að minnast frá námsárunum á
Skotlandi fyrir fjórum áratugum. En
eftirminnilegastir voru þó fagnaðar-
fundir með fornvinum okkar, Her-
manni og Stellu. Hermann var í fullu
fjöri, kominn hátt á áttræðisaldur og
lék á als oddi – stráði um sig ferskum
hugmyndum og ævintýralegum sög-
um, svo að veislunni ætlaði seint að
linna. Þótt fræðaþulurinn og sagna-
maðurinn sé nú hljóðnaður, standa
verkin sem hann vann. Og endur-
minningin lifir um einn af Íslands
bestu sonum, sem unni landi og þjóð
hugástum í langri útlegð.
Washington, 22. ágúst 2002
Jón Baldvin og Bryndís.
Með Hermanni Pálssyni er þrek-
maður á sál og líkama til moldar
hniginn. Snemma vakti hann á sér at-
hygli vegna yfirburða í námi. Forn-
íslenska og írska urðu sérgreinar
hans. Ungur að árum varð hann há-
skólakennari og síðar prófessor við
Edinborgarháskóla og gegndi því
embætti við orðstír meðan aldurs-
mörk leyfðu. Skrá um ritverk hans og
samstarfsmanna geymir um tvö
hundruð heiti á bókum og greinum.
Fyrsta bók hans Söngvar frá Suður-
eyjum kom út í Reykjavík árið 1955. Í
þeirri bók gerir höfundur grein fyrir
hlutdeild Suðureyinga í landnámi á
Íslandi en beinir þó aðallega athygli
sinni að hversdagslífi fólks á eyjunum
eins og það kom honum fyrir sjónir
um miðja síðustu öld. Þá gafst honum
færi á að hlusta á gelíska söngva og
snúa lagatextum þeirra á íslensku.
Í landnámskaflanum kemst höf-
undur svo að orði að Íslendingum hafi
verið það „mikils virði, að margir
komu frá Suðureyjum til að nema hér
land. Ísland hefði aldrei orðið menn-
ingarríki, ef það hefði byggzt Norð-
mönnum einum, sönglausum og
sögulausum.“ Þessi ívitnun í fyrstu
bók Hermanns Pálssonar er upphaf
að meginþætti í bókum hans og rit-
gerðum um árdaga íslenskra bók-
mennta. Honum var mjög í mun að
gera sem skýrasta grein fyrir
straumum frá gamalgróinni menn-
ingu úti í löndum sem gætu hafa átt
greiða leið norður til Íslands og gætt
sögur og ljóð landsmanna lífsmagni
og listfágun. Enda væri hvort tveggja
órjúfanlegur hluti þess erfðagóss
andans sem hæst bar hjá menning-
arþjóðum í Evrópu í fornöld og á mið-
öldum. Á þessum vettvangi kann
Hermann að hafa gengið öllu lengra
en aðrir fræðimenn. Í bókmennta-
skrifum hans má oft greina bein eða
óbein átök milli þeirra Óðins og Jesú
Krists eða réttara sagt hugmynda
sem fornmenn tengdu þessum höfuð-
goðum. Stundum er sem annar þeirra
fari með sigur af hólmi. Furðu oft eru
þó með þeim jafnaðarskipti og eins og
kraftar beggja sameinist í háleitum
listaverkum um varanlegar lausnir á
helstu vandamálum mannlífsins. Í
fyrra tilvikinu má vísa í síðustu grein
Hermanns, sem enn er í prentun, um
Maríu mey og drenghetju sem var
haldin ókristilegum hugarórum og
slíkri firru að hann kunni ekki að
hræðast.
Í síðara tilvikinu má benda á sjálfa
Njáls sögu. Sú bók er glöggt dæmi
um samruna misskýrra þátta þar
sem gamalgróin evrópsk hámenning
og bókmenntahefðir þaðan runnar
hafa engu að síður skilað rammís-
lenskum kjarna í æðra veldi. Frum-
þættir og eðli þessa samruna voru
rannsóknarviðfang Hermanns Páls-
sonar alla tíð. Lét hann sér ekki
nægja að gaumgæfa aðföng frá suð-
lægari löndum en lagði kapp á að
nefndum rammíslenskum kjarna í
upphöfnu veldi Njáls sögu og sam-
bærilegra verka væri gaumur gefinn
á stærra sviði en íslensk tunga leyfir.
Fylgdi hann þar í fótspor sér eldri
fræðimanna. Verður því næst fyrir
annar mjög mikilvægur þáttur í ævi-
starfi Hermanns.
Samkvæmt viðteknum hugmynd-
um um höfuðáttir er um að ræða
stefnu út yfir þröng landamörk ís-
lenskrar tungu öndverða því sem að
ofan segir um aðföng í bókmenntum.
Að tveim atriðum er fyrst að hyggja.
Íslenskar fornbókmenntir voru
kennslugrein Hermanns við erlendan
háskóla. Nemendur hans áttu síðar
eftir að gera garðinn frægan víðs
vegar um heiminn og jafnvel festa ís-
lensk fræði í sessi á menntasetrum,
sumum hverjum í órafjarlægð við Ís-
land. Má þar til dæmis nefna Tókýó-
háskóla til sögu. Um áratuga skeið
gerði Hermann fjölferðugt um
heimsbyggðina og flutti miklum mun
fleiri fyrirlestra um fræðasvið sitt í
boði háskóla og annarra mennta-
stofnana en tölu verði á komið. Um
skeið var hann gistiprófessor við Tor-
ontoháskólann í Kanada og síðar við
Berkeleyháskóla í Kaliforníu. Dygg-
HERMANN
PÁLSSON