Morgunblaðið - 01.06.2003, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 1. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
N
OTKUN lyfja í
íþróttum er alda-
gömul. Fljótlega
eftir seinni
heimsstyrjöldina
varð ljóst að notk-
un íþróttamanna
á lyfjum sér til
framdráttar í
íþróttum var orð-
in útbreidd, en
úrræði til að sporna við því voru takmörkuð.
Dauðsföll einstaklinga í hjólreiðakeppni árin
1960 og 1967 vegna misnotkunar lyfja ollu
sterkum viðbrögðum almennings og stjórn-
valda. Þess var krafist að íþróttahreyfingin
gripi í taumana.
Árið 1963 skilgreindi Evrópuráðið fyrst
lyfjamisnotkun sem notkun á vissum efnum
eða notkun aðferða sem gætu haft áhrif til að
bæta óeðlilegt líkamlegt og/eða andlegt ástand
keppanda fyrir eða í keppni og þannig aukið
íþróttaárangur.
Hvatinn að lyfjaeftirliti sem síðar kom til
var hættan samfara lyfjanotkun en nú er ekki
síður litið á lyfjamisnotkun sem svik og sið-
leysi.
Þau lyf sem fólk hefur einkum verið að taka
eru vefaukandi sterar.
Aðallyfið í þessum flokki er testósterón, sem
er karlkynshormón sem verður til í eistum
karla og einnig er hægt að framleiða efna-
fræðilega. Þá eru örvandi lyf eins og efedrín og
á síðari árum forstigshormón, blóðaukandi
hormón, erythropoietin og insúlín. Ásókn í
asmalyf hefur aukist á undanförnum árum en
60–70% þátttakenda á Ólympíuleikunum í
Lillehammer 1994 þóttust hafa asma þegar
þeir komu á leikana. Mjög strangar reglur
voru eftir það settar um sönnunarbyrði
áreynsluasma en asmalyf eru vefaukandi og
örvandi. Þá er þekkt að þeir sem á annað borð
misnota lyf taka oft blöndu margra efna í einu.
Á síðari árum hefur neysla á alls kyns fæðu-
bótarefnum aukist mjög samfara auknum
áhuga á hvers konar líkamsrækt. Pétur Magn-
ússon, lyfjafræðingur og formaður Lyfjaeft-
irlitsnefndar Íþrótta- og ólympíusambands Ís-
lands, segir mörkin á milli fæðubótarefna og
lyfja ekki alltaf skýr. Því hafi myndast svokall-
að grátt svæði, þar sem íþróttafólk þurfi að
hafa varann á ætli það að halda sig innan lög-
legra marka.
Pétur segir að íþróttafólki sem misnotar lyf
megi skipta í tvo hópa. Annars vegar er keppn-
isíþróttafólk sem er í þessum hefðbundnu
íþróttagreinum eins og fótbolta, handbolta og
frjálsíþróttum, greinum sem eru innan íþrótta-
sambandanna. Ástæða þessa hóps fyrir mis-
notkun má segja að sé í meginatriðum sú að
hraða uppbyggingu á æfingatímabili og hins
vegar til þess að bæta ástand sitt í keppninni
sjálfri.
Hinn flokkurinn er líkamsræktarfólk sem er
að „fegra“ líkamann sér til heilsubótar. Það
æfir oftast án þess að hafa keppni í huga og er
sjaldnast í íþróttafélögum. Það æfir á líkams-
ræktarstöðvum eða heima hjá sér. Hvatinn að
því að síðarnefndi hópurinn tekur lyf er lík-
amsdýrkun sem hefur verið ákaflega áberandi
í samfélaginu á undanförnum árum.
Viðurkenna ekki lyfjamisnotkun
Þegar fjallað er um ástæður íþróttamanna
til að taka lyf má benda á fjárhagslegan ávinn-
ing sem íþróttamenn hafa af því að komast í
fremstu röð auk þeirrar virðingar sem slíkir
menn njóta.
Pólitískar ástæður hafa einnig legið að baki
lyfjamisnotkun. Eins og kunnugt er var lyfja-
misnotkun stunduð á skipulegan hátt í aust-
antjaldslöndunum í áratugi á dögum kalda
stríðsins undir handleiðslu lækna og annarra
sérfræðinga. Íþróttamennirnir voru svo látnir
keppa fyrir hönd þjóðar sinnar á alþjóðavett-
vangi. Nú er þetta fólk að koma fram í dags-
ljósið og krefst bóta af ríkinu vegna þess skaða
sem líkamleg og andleg heilsa þess varð fyrir
vegna neyslunnar.
Ekki er vitað með vissu hve stór hópur fólks
hér á landi neytir ólöglegra lyfja né í hvaða
íþróttagreinum helst þótt gerðar hafi verið til-
raunir til að kanna hversu mikil notkunin er.
Stafar þetta meðal annars af því að fæstir vilja
viðurkenna notkunina enda ólöglegt að neyta
lyfja eins og vefaukandi stera nema að læknis-
ráði.
Pétur Magnússon kannaði lyfjanotkun
íþróttafólks hér á landi árið 1998. Hann lagði
spurningalista fyrir 459 íþróttamenn í ýmsum
greinum íþrótta og af þeim svöruðu 353, 195
karlar og 158 konur, sem er 76% svörun. 27%
karla og 14% kvenna töldu að íþróttafólk ætti
að fá að nota sum lyf án eftirlits til að bæta
íþróttaárangur en meirihluti íþróttafólks vildi
ekki leyfa nein lyf. 8,8% karla og 1,3% kvenna
viðurkenndu að hafa notað ólögleg lyf fyrir
íþróttafólk og var aðallega um notkun örvandi
efna að ræða. 72% karla og 40% kvenna höfðu
notað fæðubótarefni á sex mánaða tímabili fyr-
ir könnunina en mesta notkunin var meðal
karla í knattspyrnu eða 82%.
Fæðubótarefni og heilsuvörur ýmiss konar
eru orðin sjálfsögð meðal tugþúsunda Íslend-
inga. Talið er að veltan á heilsuvörumarkaðn-
um hér á landi nemi rúmum milljarði króna á
ári.
Að sögn Péturs er íþróttafólk í sumum til-
vikum hvatt til að taka fæðubótarefni af þjálf-
urum og/eða forsvarsmönnum íþróttafélags
síns og nokkuð er um að íþróttafélögin borgi
ákveðin fæðubótarefni fyrir sitt fólk.
Grátt svæði
Pétur bendir á að rétt eins og með allar
vörur keppist framleiðendur fæðubótarefna
við að bjóða bestu efnin með sem bestu sam-
setningunni og nýjar vörur eru sífellt að líta
dagsins ljós. Pétur segir sum fæðubótarefn-
anna innihalda steralyf. „Það eru til svokölluð
forstigshormón en þau eru þeirri náttúru
gædd að einstaklingurinn kaupir ákveðin
fæðubótarefni og eftir að í líkamann er komið
breytast þau yfir í stera.
Vegna neyslu þessara efna hafa nokkrir
íþróttamenn fallið á lyfjaprófum erlendis, en
þeir segjast ekki hafa vitað hvað hafi verið í
þessum efnum. Þetta eru fæðubótarefni sem
hægt er að kaupa í heilsuvörubúðum í Banda-
ríkjunum.“
Pétur tekur fram að það sem geri íþrótta-
fólki oft erfitt fyrir að greina á milli fæðubót-
arefna og lyfja séu mismunandi skilgreiningar
á þessum hugtökum milli landa. Segir hann
helsta dæmið um þetta að bandaríska mat-
væla- og lyfjaeftirlitið, FDA, hafi ekki treyst
sér til að setja jafnstrangar reglur um notkun
heilsuvara og náttúruvara og gilda í flestum
Evrópulöndum. Mögulegt sé að kaupa án lyf-
seðils í Bandaríkjunum og á netinu efni sem
eru lyfseðilsskyld í Evrópu. Þetta segir hann
framleiðendur fæðubótarefna hafa nýtt sér til
fullnustu og framleiði óhikað fæðubótarefni og
heilsuvörur sem innihaldi efni á þessu gráa
svæði.
„Íslenskir ferðamenn í Bandaríkjunum geta
því auðveldlega keypt lyf eða fæðubótarefni án
lyfseðils, sem þeir geta svo tekið með sér heim
til Íslands, þar sem viðkomandi efni eða lyf er
lyfseðilsskylt.“
Efedrín í próflestri
Pétur segir að fæðubótarefni sem eru ólög-
leg hér á landi virðist vera í töluverðri notkun,
þá einkum efedrín og svokölluð forstigshorm-
ón. „Það vitum við af fyrirspurnum sem við
fáum og af því sem fólk segir okkur en stór
hluti af starfi okkar sem erum í lyfjanefndinni
er að svara fyrirspurnum um eitt og annað, við
skynjum því ástandið.“
Það kemur fram hjá Pétri að efnið efedrín,
sem er byggingarlega skylt amfetamíni, finnst
í náttúrunni og er því leyft í ákveðnu magni í
fæðubótarefnum í Bandaríkjunum. „Ávinning-
ur af notkun efedríns fyrir íþróttafólk er að
efnið eykur árvekni, einbeitingu og þol auk
þess sem það dregur úr þreytutilfinningu og
sársaukaskyni. Efnið virðist einnig hraða efna-
skiptum líkamans og jafnvel draga úr matar-
lyst. Af aukaverkunum sem hefur verið lýst
eftir notkun efedríns má nefna áhrif á hjarta
og blóðrásarkerfi eins og aukna hjartsláttar-
tíðni og hjartsláttartruflanir, háan blóðþrýst-
ing og áhrif á miðtaugakerfi eins og kvíðaköst,
svima, lystarleysi, svefnleysi og ofskynjanir.
Óformlegar athuganir Péturs hafa leitt í ljós
að fæðubótarefna, sem innihalda efedrín, er
ekki einungis neytt í íþróttalegum eða útlits-
legum tilgangi. Notkun efedríns sem hjálpar-
tækis námsmanna við próflestur er vel þekkt
hér á landi. Einnig virðist töluvert um að
efedrín sé notað samfara vímugjöfum við
skemmtanahald. Þá er efnisins neytt til að
hressa fólk við og til að notandinn haldist vak-
andi lengur, til dæmis þegar fólk er að
skemmta sér í marga daga samfellt. Í þessu
sambandi virðist vera hægt að kaupa efedrín-
töflur eða -hylki í lausu á uppsprengdu verði
hjá ákveðnum sölumönnum. Sala á efedríni
hefur nú verið bönnuð í nokkrum ríkjum
Bandaríkjanna.
Það skal tekið fram hér að innflutningur á
fæðubótarefnum hingað til lands er háður
mjög ströngu eftirliti. Hvorki innflytjendur né
verslanir hér hafa orðið uppvís að því að selja
bætiefni sem innihalda ólögleg efni.
Sterar notaðir markvisst
til að bæta íþróttaárangur
Víkjum aftur að vefaukandi sterunum en
þeir eru það lyf sem einna mest hefur verið í
umræðunni þegar rætt er um ólöglega lyfja-
notkun. Andrógen, anabólískir sterar, eru
testósterón og afleiður þess. Testósterón er
aðalkynhormón karla og helsti orsakavaldur
þess að útlit þeirra er frábrugðið útliti kvenna.
Hormónið er framleitt í Leydig-frumum í eist-
um en örlítil framleiðsla testósteróns fer þó
fram í eggjastokkum kvenna.
Testósterón og skyld lyf hafa tvenns konar
áhrif í líkamanum. Annars vegar eru það
andrógenísk áhrif sem valda örvun karllegra
einkenna. Sem dæmi um þannig áhrif má
nefna þroskun kynfæra, skeggvöxt, þykknun
raddbanda og sæðisframleiðslu. Hins vegar er
um að ræða anabólísk áhrif sem valda vefaukn-
ingu í húð, beinum og beinagrindarvöðvum
vegna aukinnar próteinframleiðslu og losunar
vaxtarhormóna auk þess sem myndun rauðra
blóðkorna eykst.
Vitað er að sterar hafa verið notaðir mark-
visst til að bæta íþróttaárangur a.m.k. frá
miðri þessari öld. Að sögn Péturs var lyfið
Dianabol, sem kom á markað á miðjum sjötta
áratugnum, hannað sérstaklega fyrir íþrótta-
menn með það að markmiði að framleiða lyf
með minni karleinkennandi eiginleika en meiri
vefaukandi eiginleika en testósterón hafði. Síð-
an hafa komið fram um 1.000 tegundir stera-
lyfja en aðeins nokkrir tugir þeirra hafa náð
verulegri útbreiðslu.
Pétur segir að ekkert lát sé á nýjum lyfjum
og því miður séu þær skammtastærðir sem
íþróttamenn nota langt yfir þeim skammta-
stærðum sem notaðar séu í lækningalegum til-
gangi, en það eykur hættu á aukaverkunum.
Forstigshormón ekki saklaus
Forstigshormón eru flokkur fæðubótarefna
sem hefur vakið mikla athygli síðustu misseri.
Þessi flokkur efna er í raun samansafn
forstigsefna á ýmsum stigum fyrir vefaukandi
hormón líkamans. Leyfilegt er að selja þau
sem fæðubótarefni í Bandaríkjunum en í flest-
um Evrópulöndum eru þau lyfseðilsskyld lyf.
Pétur segir notkun forstigshormóna byggj-
ast á þeirri hugmyndafræði, að þó að lokaafurð
byggingarferilsins sé lyfseðilsskylt lyf þurfi
það ekki að þýða að öll byggingarefni þessara
hormóna séu það líka. „Þannig eru forstigs-
hormón tekin inn sem „saklaus“ fæðubótarefni
sem fara inn í byggingarferilinn á mismunandi
Forboðin efni og
Morgunblaðið/Árni Torfason
Er neysla ólöglegra lyfja og fæðubótarefna þjóðfélagslegt vandamál?