Morgunblaðið - 13.02.2004, Blaðsíða 30

LISTIR
30 FÖSTUDAGUR 13. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Einhvern tíma sat ég í hópi nemenda MatthíasarViðars Sæmundssonar í Háskóla Íslands og um-ræðuefnið var annar kennari; nemendum þóttihann vondur og gamaldags og sjaldnast hafa
neitt til málanna að leggja sem ekki var vitað fyrir.
Matthías hlustaði á þessa gagnrýni, sem var örugglega allt
of hörð ef ekki meinleg, og sagði síðan með sínu stríðnislega
og afhjúpandi glotti að það hefði alla tíð verið eins konar rit-
úal meðal nemenda að brjótast undan áhrifum kennara
sinna með því að höggva í þá og tala eins og þeir væru vaxn-
ir upp úr öllu sem kennarinn hafði haft fram að færa. Þetta
taldi Matthías eðlilegt þegar minni spámenn ættu í hlut,
þeir reyndu iðulega að krafsa í meistara sína, hlaupa undan
skugganum og öðlast sjálfstæði. Ég man ekki betur en hik
hafi komið á hópinn. Einhverjir nemenda reyndu að malda í
móinn en þá glotti Matthías bara enn meira. Þannig horfði
hann yfir þar til allir hættu mótmælakvaki sínu og hélt síð-
an áfram að kenna okkur um hugmyndalíf manna í allri
sinni dýrð.
Matthías Viðar var magnaður kennari og vafalítið einn af
þeim merkustu í sögu heimspekideildar, í íslenskuskor var
hann einstakur. Ef Matthías hefði ekki verið til staðar þeg-
ar ég stundaði BA-nám við skorina seint á níunda áratugn-
um hefði ég hætt bókmenntagrúski eftir þessi þrjú ár og
farið í lögfræði eins og ætlunin var. En Matthías opnaði al-
gerlega nýjan heim fyrir mér. Það var í námskeiði á fyrsta
ári sem hét Rannsóknaraðferðir. Þar var Matthías í miklum
ham. Með skipulagðri og yfirbragðsmikilli framsetningu
sinni – að vanda nánast eingöngu í löngum og þéttum fyr-
irlestrum – leiddi hann stóð af þrjátíu nýnemum með hálf-
tóman hausinn inn í kenningaheim hugvísinda á tuttugustu
öld og hann gerði það þannig að framtíðaráform manns
hlutu að breytast. Hann talaði af innlifun um nýjan skilning
á virkni tungumálsins í verkum de Saussures, hugmyndir
Jakobsons um myndhverfingu og nafnskipti, kenningu
Shklovskíjs um tækni framandgervingar, sálgreiningu
Freuds og túlkun Lacans á Freud. Hann talaði um strúkt-
úralíska goðsagnagreiningu Lévi-Strauss og greiningu
Barthes á goðsögnum nútímans, já með Barthes virtist
mega fletta ofan af glæstri myndbirtingu samtímans og það
hlakkaði í Matthíasi. Og síðan var komið að sjálfum Michel
Foucault. Matthías var um það bil að hefja kerfisbundna úr-
vinnslu á hugmyndum Foucaults og hún var og átti sífellt
eftir að verða ástríðufyllri, hann beitti kenningum franska
heimspekingsins eins og hnífi á íslenska menningu, skar
hana upp þvera og endilanga. Í námskeiðinu kynnti hann
okkur fyrir bókinni um sögu sturlunarinnar á skynsemisöld
og ég held að það hafi verið einmitt um það leyti á misserinu
sem ég áttaði mig á því að ég væri á réttum stað, að hugvís-
indi gætu virkilega veitt afhjúpandi sýn á heiminn og mann-
inn. Og auðvitað hlaut það að vera niðurstaðan því að fyrir
framan mig stóð maður sem var svo sannfærandi að laga-
deildin hefði lagt sjálfa sig niður hefði hún verið viðstödd.
En Matthías nam ekki staðar þarna, hann fór miklu víðar,
fram og aftur í sögunni, til Hegels og Marx og Nietzsches,
aftur og aftur til Nietzsches, og hann talaði um fagurfræði
Jónasar, Gríms, Gröndals, Gests Pálssonar og bókmennta-
fræði Sigurðar Nordals og Einars Ólafs og Steingríms J.
Þorsteinssonar og hann fór allt fram til Njarðar P. Njarðvík
og Heimis Pálssonar sem við höfðum öll lesið í menntaskóla
án þess að hafa hugmynd um það fyrir hvað þeir stóðu. Og
allt var þetta jafn áhugavert með augum Matthíasar. Allt
fór þetta á einhverja ofsalega hreyfingu í meðförum hans. Á
vori stóð maður uppi með helling af spurningum á vörunum
og glás af aðferðum til þess að leita svara við þeim. Ef þetta
var ekki fljúgandi start í upphafi bókmenntanáms þá veit ég
ekki hvernig á að vekja áhuga fólks á efninu.
Tvennt einkenndi kennslu Matthíasar Viðars. Hann var
síleitandi og örlátur á það sem hann fann. Nemendur fengu
að fylgjast með leit hans, hvernig hann var að þreifa sig
áfram með aðferðir og kenningar, hvernig hann gróf sig sí-
fellt dýpra ofan í fjársjóði sautjándu og átjándu aldarinnar.
Hann var ekkert að pukrast með það sem hann fann, hann
sýndi okkur það sem hann var að vinna að hverju sinni,
fléttaði það inn í fyrirlestra, benti okkur á texta eða handrit
sem hann hafði haft upp á og hvatti okkur til þess að rann-
saka efnið sjálf. Og ef maður fór af stað þá var leiðsögn
Matthíasar í senn krefjandi, frjó og gefandi. Hann var
geysilega fljótur að setja hlutina í samhengi, og tengja þá
kenningum jafnt sem sögu, að auki hafði hann sérstakt lag á
því að opna augu manns fyrir nýjum sjónarhornum – hann
kom einhvern veginn alltaf úr óvæntri átt og það var
ómögulegt annað en að fylgja honum eftir.
Það er hætt við að fáorð lýsing á fræðaferli Matthíasar
Viðars gefi fulleinfalda mynd af störfum hans. Hann var í
fyrsta lagi ótrúlega afkastamikill og í annan stað voru við-
fangsefni hans mjög fjölbreytt. Þegar ég kynntist honum á
síðari hluta níunda áratugarins var hann að hefja nýtt og
mjög frjótt tímabil. Við nemendur urðum vitni að því í fyrr-
nefndu námskeiði. Meðan á því stóð las ég tvær bækur eftir
hann, Mynd nútímamannsins (1982), sem er byggð á kandí-
datsritgerð hans og fjallar um tilvistarleg viðhorf í sögum
Gunnars Gunnarssonar, og Ást og útlegð (1986), sem fjallar
um form og hugmyndafræði í íslenskri sagnagerð 1850–
1920. Bæði eru þetta grundvallarrit á sínu sviði. Bæði eru
þau undir áhrifum af strúktúralískum rannsóknaraðferðum,
ekki síst það síðarnefnda þar sem Matthías leitast við að
greina sameiginlega formgerð í skáldsögum umrædds tíma-
bils. Sem slík er bókin einstök í íslenskri bókmenntafræði,
að ég hygg. Eftir þessa bók snýr Matthías sér meira að
sögulegum rannsóknum á íslenskum menningararfi en hið
sögulega viðhorf hafði raunar verið drjúgur þáttur í fyrstu
skrifum hans þó að strúktúralisminn væri því fráhverfur.
Hér hafa kynni Matthíasar af Foucault mikið að segja.
Foucault rannsakaði tilurð stofnana samfélags og menning-
ar út frá hugmyndum um að orðræða hvers tíma hefði að
geyma vísbendingar um valdatengsl milli einstaklinga og
hópa, stigveldi hugmynda og ýmiss konar útilokunaraðferðir
sem beitt væri til þess að sundurgreina og flokka alla skap-
aða hluti. Hann lagði ennfremur áherslu á að allir textar,
jafnt bókmenntir, persónuleg bréf sem opinber skjöl, væru
jafn góðar sögulegar heimildir. Þessi viðhorf urðu kjarninn í
tímabili sögulegra rannsókna á bókmenntum og menningu
sem hófst um og upp úr miðjum níunda áratugnum og hefur
verið kennt við nýsöguhyggju. Hérlendis var Matthías bæði
afkastamesti og frjóasti fulltrúi þessarar nálgunar. Hennar
sjást skýrust merki í þremur viðamestu verkum hans á tí-
unda áratugnum, í ritinu Galdrar á Íslandi (1992), sem inni-
heldur áður óprentað galdrahandrit frá sautjándu öld og
mergjaða atlögu Matthíasar að þekkingarheimi töframeist-
ara og galdraofsókna fyrri alda, í framlagi hans til þriðja
bindis Íslenskrar bókmenntasögu (1996) en þar ritar hann
annars vegar tvö hundruð síðna kafla um upplýsingaröldina
og hins vegar tvo hundrað síðna kafla um sagnagerð frá
upplýsingu til raunsæis og sagnagerð frá þjóðhátíð til full-
veldis og að síðustu í útgáfu hans á Píslarsögu Jóns Magn-
ússonar (1999) þar sem hann setur söguna í samband við
bókmenntir og hugmyndalíf samtíma hennar. Með þessum
verkum má segja að Matthías endurnýi samhengi íslenskrar
bókmennta- og menningarsögu á því tímabili sem ritin
spanna. Eins konar aðdraganda að þessum miklu rannsókn-
aráföngum má finna í greinasafninu Myndir á sandi sem
Matthías gaf út árið 1991 og innihélt áður birtar greinar
hans meðal annars um hugsunarkerfi Michels Foucaults en
þó fyrst og fremst um íslenskar bókmenntir og menningar-
ástand samtímans. Ýtarlegust skrif Matthíasar um heim-
speki Foucaults birtust hins vegar í eftirmála að bókinni
Útisetur (1998) en hún geymir ritdeilu Foucaults og landa
hans Jacques Derrida um gildi sturlunar í menningu Vest-
urlanda, efni sem heillaði Matthías meira en margt annað.
En hvað var svona heillandi við Foucault? Matthías svar-
aði þessari spurningu í viðtali sem ég átti við hann í tilefni
af útkomu Útiseta 1998. Hann sagði að í fyrsta lagi reyndi
Foucault stöðugt á mörk í reynslu og hugsun: „Hann þorir
að vita og orða spurningar um efni sem hafa oftsinnis verið
kæfð eða borin út. Rit Foucaults búa yfir ástríðufullri þekk-
ingarþrá sem hefur farið fyrir brjóstið á mörgum í tímans
rás.“ Og í öðru lagi benti Matthías á stíl Foucaults, „hvernig
hann sameinar í mögnuðum texta sagnfræðilega nákvæmni,
skáldlega ljóðrænu og heimspekilegar rökfærslur“. Hér er
ýmislegt sem kannast má við úr verkum Matthíasar sjálfs,
sífelld átök við viðtekin mörk, drifkraftur leitarinnar og ekki
síst hinn magnaði texti. Það hafa kannski ekki allir hugsað
þá hugsun, en Matthías var frábær rithöfundur, rödd hans
skar sig úr. Þegar skrif hans ná hvað hæstum hæðum þá
sameina þau einmitt fræðilega nákvæmni, rökvísi og skáld-
lega ljóðrænu. Og oft er engu líkara en Matthías standi á
mörkum tveggja heima í textum sínum, hins forna og nýja,
skynsemi og náttúru, vits og óvits. Þá er hann töframeistari.
Grein, sem birtist í síðustu Lesbók og var lokakafli í Rúna-
messu sem staðið hefur síðustu átján vikur, er dæmi um
slíkan texta. Síðasta efnisgrein hennar hljómar þannig:
„Við nemum ekki leyndardóm rúnanna með skýlausri
trúartryggð, heldur í tvílýsu vitundar, þegar augu blind af
dauða bresta til sjónar um aðra heima. Slíkt táknmál felur í
sér eitthvað sameigið og óhjákvæmilegt, milda og bitra ein-
ing, sem ekki verður afmáð, þótt hugur verði að þoku í þok-
um, hold að moldu og blóð að vatni í vötnum. Þá sem aldrei
fyrr leiftra himinljós um manninn ofan, því dauði er skírsla,
kraftbirting efstu einingar. Slík er heimspeki rúnanna,
svona og öðruvísi ekki, heimspeki sem við nemum með innri
huga, bak við lukt augnalok; þegar við leyfum hug okkar að
leika á hvörfum og skyggnast um.“
Í þessari stuttu klausu felst eitt af mikilvægustu viðfangs-
efnum Matthíasar og niðurstaða hans. Eins og ég skil hana
felur hún í sér innbyggða eða eðlislæga þversögn því að
mærareynslan er handan skynsemi orðanna.
Matthías ræddi tíðum þessa reynslu á mærunum þar sem
vitundin var víkkuð út og dulin sálaröfl virkjuð. Þetta voru
útisetur á krossgötum að næturlagi, á mörkum mannlegs
samfélags. Þessi fimmtán ár sem kynni okkar stóðu hafði ég
oft á tilfinningunni að Matthías lifði fræði sín, ekki aðeins að
hann lifði sig inn í viðfangsefnin, heldur beinlínis lifði þau;
glímu Fjallaskáldsins við bakkus, glímu módernistanna við
tilvistarhrollinn og guðleysið, glímu póstmódernistanna við
upplausnina og merkingarleysið; Matthías var Skuggi, hann
var svartur hrafn og hann var líka hvítigaldur þegar hann
varpaði ljósi á allt það sem ekki skildist. Og að síðustu hlaut
hann sömu örlög og Foucault sjálfur, að falla fyrir banvæn-
um sjúkdómi langt fyrir aldur fram. Þegar ég heimsótti
Matthías fyrst eftir að hann hóf krabbameinsmeðferðina var
hann orðinn nauðasköllóttur. Ég sagði að hann væri loks
orðinn alveg eins og fræðatröllið franska. Hann glotti óg-
urlega og strauk síðan stoltur yfir bert höfuðið.
Ótalinn er mikill fjöldi greina og fyrirlestra, útvarps-
erinda og sjónvarpsþátta sem Matthías Viðar samdi á sínum
allt of stutta fræðaferli, og ótalið er framlag hans til fjórða
bindis Íslenskrar bókmenntasögu sem vonandi kemur út í
haust. Í mínum huga er höfundarverk Matthíasar eitt hið al-
merkilegasta í sögu íslenskra bókmennta- og menningar-
rannsókna, það er fullt af þekkingu, skapandi hugsun og
innsæi sem er fáum gefið. Við eigum eftir að átta okkur bet-
ur á því hvaða merkingu það hefur en víst er að það mun
lengi kalla á viðbrögð okkar.
Þegar Matthías lést var hann að vinna að ritun ævisögu
Héðins Valdimarssonar. Þetta virtist óvænt verkefni á ferli
Matthíasar en það lýsti í raun mjög vel fræðilegri afstöðu
hans sem var svo skemmtilega fordómalaus. Það kom líka í
ljós að hér myndi ekki verða um neina venjulega ævisögu að
ræða, Matthías var að skrifa aldarfarslýsingu. Hann sagðist
hafa legið í opinberum gögnum en þó fyrst og fremst áður
órannsökuðum, staðbundnum persónuheimildum frá því um
aldamótin 1900 og fram á miðja síðustu öld til þess að varpa
ljósi á tíma og umhverfi Héðins. Síðast þegar við ræddum
bókina sagðist Matthías vera að skrifa dauðakaflann, sem
hann kallaði svo, en Héðinn lést einmitt 49 ára gamall eins
og Matthías. Enn virtist hann samsamast viðfangsefninu.
Ég var enn að læra af Matthíasi þessi síðustu skipti sem
ég heimsótti hann og ég er enn að læra af honum. Þriðja
einkennið á Matthíasi sem kennara var að hann sleppti ekki
af manni hendinni þótt námi væri lokið. Að minni hyggju
var það einn af allra dýrmætustu kostum hans.
Matthías Viðar Sæmundsson
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Dósent við Háskóla Íslands 23.6. 1954 – 3.2. 2004
Eftir Þröst Helgason
ÍSLENSKI dansflokkurinn æfir nú
leiksýninguna Lúnu í Borgarleikhús-
inu. Sýningin samanstendur af
tveimur verkum um ástina og lífið:
Æfing í Paradís og Lúnu. Æfing í
Paradís fjallar um belgíska danshöf-
undinn Stijn Celis. Hann hefur skap-
að myndrænt verk sem fjallar um
fólk sem fer um í leit að betra lífi.
Það rís úr auðninni og finnur eitt-
hvað annað. Tónlistin er eftir Frede-
rick Chopin.
Lúna er eftir danshöfundinn Láru
Stefánsdóttur. Konur og karlar stíga
lífsvalsinn undir tunglsins tæra
skini. Allir vilja upplifa ástina, ein er
týnd, ein lifir í voninni, einn elskar of
mikið… Gagnkvæm ást og óend-
urgoldin ást. Verkið er samið við
tónlist Hjálmars H. Ragnarssonar,
Cyrano, sem hann hlaut Grímuverð-
launin fyrir í júní 2003. Rússiban-
arnir flytja tónlistina á sviðinu.
Á stóra sviði Borgarleikhússins
verða 19 dansarar og hljóðfæraleik-
arar.
Verkið verður frumsýnt 27. febr-
úar. Aðeins verða fimm sýningar ut-
an frumsýningarinnar: 4. mars, 18.,
21., 28. mars og 4. apríl.
Íslenski dansflokkurinn æfir
sýningu um ástina og lífið
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Frá æfingu Íslenska dansflokksins í Borgarleikhúsinu.