Morgunblaðið - 13.02.2004, Blaðsíða 46

MINNINGAR
46 FÖSTUDAGUR 13. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
hlynningar. Nú skyldi barist og það
gerðu þau hjónin, Steinunn Ólafs-
dóttir og Matthías Viðar.
Matthías Viðar var dósent í ís-
lenskum bókmenntum við heim-
spekideild Háskóla Íslands. Eins og
svo margir aðrir kennarar hafði
hann kennt í framhaldsskólum eftir
að hafa lokið kandídatsprófi í ís-
lenskum bókmenntum 1980. Að því
loknu stundaði hann nám í saman-
burðarbókmenntum við háskólann í
Montpellier og kenndi íslensku við
háskólann í Róm. Árið 1985 var
hann ráðinn lektor við Háskóla Ís-
lands og varð hann dósent 1991.
Matthías var einn afkastamesti
fræðimaður háskólans á sviði hug-
vísinda. Hann skrifaði og ritstýrði
mörgum bókum, gerði heimilda-
myndir, flutti pistla í útvarpi og hélt
erindi á ráðstefnum svo það helsta
sé nefnt. Hann var óragur við að
takast á við nýjungar og var löngum
í fararbroddi í þeim efnum. Nægir
að nefna að hann var stofnandi vef-
ritsins Kistan.is og sú valgrein í bók-
menntum sem hann hugðist bjóða
nemendum sínum upp á nú á vor-
misseri, ef heilsan hefði leyft, bar
heitið Blogg, blogg, blogg! Í veik-
indum sínum skrifaði Matthías Við-
ar fjölda greina um rúnalýsingar og
heimsmynd og táknheim rúna í Les-
bók Morgunblaðsins. Á sama tíma
var hann að hamast við að ljúka bók
um Héðin Valdimarsson og samtíð
hans. Sem deildarforseti hvatti ég
hann til að sækja um framgang í
prófessorsstarf sem hann hefði get-
að orðið fyrir mörgum árum hefði
hann viljað, svo afkastamikill var
hann í rannsóknum á fræðasviði
sínu. En í þessum efnum var Matt-
hías Viðar hógvær. Hann svaraði
mér því til að það myndi hann gera
þegar hann hefði lokið við handrit-
inu að bókinni um Héðin – og nefndi
febrúar eða mars á þessu ári. Hann
lést 3. febrúar. Framlag Matthíasar
Viðars til rannsókna á íslenskum
bókmenntum var mikið og merki-
legt. Hann átti örugglega margt
ógert í fræðunum þótt margir hefðu
þakkað fyrir að komast með tærnar
þar sem hann hafði hælana. Það er
þó huggun gegn harmi að þótt
fræðimaður falli frá, stundum langt
um aldur fram eins og Matthías Við-
ar, lifa verk hans og munu þau halda
nafni hans á lofti um ókomna tíð.
Ég man vel eftir því á háskóla-
útskrift í júní fyrir tæpum þremur
árum þegar Matthías Viðar, þá for-
maður íslenskuskorar, kynnti mig,
fullur stolti, fyrir glæsilegri eigin-
konu sinni, Steinunni Ólafsdóttur.
Lífið blasti við þeim hjónunum.
Þeim fæddist lítil dóttir, Jóhanna
Steina, og auk þess eignaðist Matth-
ías Viðar stjúpdótturina Nönnu El-
ísu. Það er einum of sárt að hugsa til
þess að Matthías Viðar sé fallinn frá
tæplega fimmtugur að aldri. En
honum auðnaðist það að upplifa lífs-
hamingjuna með fjölskyldu sinni
þótt hann fengi ekki að njóta hennar
lengi og hann skilaði drýgra ævi-
verki á stuttri ævi en flestir aðrir.
Fyrir hönd heimspekideildar færi
ég Steinunni, dætrunum og fjöl-
skyldunni allri, okkar innilegustu
samúðarkveðjur um leið og við
kveðjum okkar ljúfa félaga og sam-
starfsmann, Matthías Viðar Sæ-
mundsson.
Anna Agnarsdóttir,
deildarforseti.
Haustið 1979 komu nokkrir ungir
kennarar til starfa við Fjölbrauta-
skólann á Suðurnesjum. Í þeim hópi
var hár og grannur maður, dökkur á
brún og brá, og oftast svartklæddur
mitt í litadýrð áttunda áratugarins.
Hann þótti slíkt glæsimenni að ráð-
settar konur á Suðurnesjum fengu
roða í kinnar og fóru hjá sér þegar
þær nefndu nafnið hans: Matthías
Viðar.
Ég þekkti Matthías ekkert þegar
fundum okkar bar saman í nýja
skólahúsinu í Keflavík; vissi raunar
bara að hann hafði verið maóisti – og
tók honum því af viðeigandi tor-
tryggni gamals Æskulýðsfylkingar-
félaga; hef sennilega gert ráð fyrir
að í vinnunni yrði hann forkólfur um
að menn tækju upp sjálfsgagnrýni á
kennarafundum en útlegði í tóm-
stundum ritgerðir Maós fyrir alþýð-
unni á svipaðan hátt og brautryðj-
endur maóismans hérlendis:
„Höfuðmóthverfan er hlutveruleiki
grundvallarmóthverfunnar.“ En tor-
tryggni mín gufaði fljótlega upp.
Sem sósíalisti hafði Matthías ekki
aðeins skömm á misskiptingu auðs-
ins heldur og illan bifur á valdhöf-
um. Bæri okkur á milli í pólitískum
vangaveltum snerust deilurnar
sennilega frekast um hvaða skáld
hefði orðað best þær hugsanir sem á
sóttu; hjá Matthíasi endaði öll um-
ræða í skáldskap ef hún hófst ekki
þar, í hans eigin skáldsýnum eða
annarra.
Sem kennari var Matthías af-
burðamaður – bara ef hann fékk að
vera í sínum bókmenntum en var
ekki píndur til að kenna setning-
arfræði í anda Chomskys. Í valá-
föngum, sem hann kallaði afþreying-
arbókmenntir, las hann með
nemendum verk höfunda eins og
Þorgils gjallanda, Jóns Trausta og
Guðrúnar frá Lundi en kafaði í
skylduáföngum í sögur Gunnars
Gunnarssonar, Thors og Geirs
Kristjánssonar. Honum þótti vænt
um nemendur og miðlaði til þeirra
eigin ást á bókmenntum og djúp-
stæðri þörf sinni fyrir leit að svörum
er varpað gætu ljósi á tilveru
mannsins og gert hana bærilega.
Árangurinn lét ekki á sér standa;
aðrir kennarar höfðu ekki flóafrið
fyrir krökkum sem vildu fá lánaðar
bækur um Kierkegaard, Nietzsche,
Sartre, kristilegt táknmál, módern-
isma og raunsæi.
Sem vinnufélagi var Matthías
einkar þægilegur og alltaf til í að
brydda upp á nýjungum. Einu sinni
ákváðum við að kenna saman nem-
endahópi sem var kominn langt í
námi. Viðfangsefnið var nútímabók-
menntir og við skipulögðum áfang-
ann þannig að við kenndum tvo tíma
á víxl. Við skiptum með okkur verk-
um og gættum þess jafnan að finna
því allt til foráttu sem hitt hafði sagt
í næstu tímum á undan. Þetta var
konungleg skemmtun og niðurstað-
an sú að nemendur töldu okkur yf-
irleitt bæði hafa verið á villigötum í
túlkun. Því til sönnunar skiluðu þeir
jafnvel úrlausnum þar sem málarinn
í hópi þeirra studdi rökin glæstum
myndum. „Annan eins nemendahóp
fáum við sennilega aldrei,“ sagði
Matthías við mig fyrir fáeinum árum
þegar við rifjuðum einu sinni sem
oftar upp Keflavíkurárin og ég
minnti hann á stutt verk nemanda
um Píslarsögu Jóns þumlungs þar
sem klerkur stóð hrjáður fyrir altari
og flugurnar sóttu að – en textinn í
skugga flugnagersins. Bestur var
Matthías þó sem félagi. Er ég
kynntist honum var hann dulur um
eigin hagi en hlýr, lét sér annt um
aðra og studdi þá og hvatti til að
hrinda áformum sínum í fram-
kvæmd. Barngóður var hann líka.
Heima hjá mér var hann lengst af
ekki kenndur við bókmenntafræði –
enda þótt hann væri flestum af-
kastameiri á því sviði – heldur kall-
aður „Matthías ferðataska“ af því að
hann heillaði einhverju sinni son
minn ungan er hann heimtaði að fá
að setja hann í tösku sína og taka
hann með til útlanda. Lengi vel gekk
Matthías á vegum Díónýsusar og í
Keflavík kom hann einatt til mín og
fékk kaffi og flatkökur, gerðist sú
ganga ströng. Þá sóttu hinar stóru
spurningar tilvistarinnar gjarna svo
á hann að félagahópurinn sat fram á
nótt við rökræður um fánýti, guð-
leysi og lífsblekkingu – en Matthías
sjálfur friðlaus, rótlaus, staðlaus,
nokkurs konar holdgervingur þess
nútímamanns sem hann hafði svo
lengi hugann við í bókmenntunum.
Við upphaf síðasta áratugar þegar
við urðum aftur vinnufélagar við
annan skóla var hann tekinn að
þreytast á samneytinu við guðinn
forna og hvarf um síðir að fullu frá
því. Jafnframt leitaði hugur hans þá
meira á vit dulúðar en fyrr.
Með Steinunni Ólafsdóttur fann
Matthías sér loks sína staði. Seint
mun ég gleyma því hve fallega feim-
inn hann var þegar hann kom inn á
skrifstofu til mín, lokaði dyrunum og
tilkynnti mér að þau Steinunn ættu
von á barni. Nú þegar við félagar
hans sjáum á eftir honum svo alltof,
alltof fljótt getum við að minnsta
kosti þakkað að Jóhanna litla varð
honum áþreifanleg sönnun þess hve
vanmátkar allar fánýtiskenningar
lærðra heimspekinga geta orðið
andspænis iðandi, gefandi lífi.
Bergljót S. Kristjánsdóttir.
„Við hittumst heilir.“ Þetta voru
hans síðustu orð þegar við kvödd-
umst fyrir þremur vikum í útidyr-
unum á Bárugötunni. Ég var að fara
til útlanda og það var létt yfir okkur
eftir gott spjall; hann var hressari
en ég bjóst við, baráttuglaður þótt
hann hefði staðið í átökum við sjúk-
dóminn mánuðum saman. Við rædd-
um um skólann okkar og fræðin,
eins og við höfðum gert oft áður, en
líka um persónulegri málefni. Það
rann upp fyrir mér að við höfðum
nær alltaf hist á vinnustofum okkur í
Háskólanum og ég er þakklátur að
hafa átt stund með honum á þessu
hlýlega heimili, þar sem honum leið
svo augljóslega vel með konu sinni
og dóttur. Og ég gerði mér von um
að við ættum eftir að hittast heilir,
að sá mikli andlegi og líkamlegi
styrkur sem hann bjó yfir myndi
fleyta honum í gegnum þetta stríð.
En nú verð ég að senda honum
kveðju úr fjarlægri borg. Matthías
Viðar hafði kennt um hríð við Há-
skóla Íslands þegar ég kom þar til
starfa; hann var umtalaður maður
og hafði m.a. verið umdeildur blaða-
gagnrýnandi. Það rifjast upp fyrir
mér nú að við skiptumst svolítið á
skoðunum opinberlega á þessum
tíma og sýndist sitt hvorum um
suma hluti. Ekki létum við það
hamla samskiptum okkar og sam-
vinnu hið minnsta. Matthías var
einkar þægilegur í viðkynningu og
ég man að í fyrstu kom það mér svo-
lítið á óvart. Það voru vanhugsuð
viðbrögð af minni hálfu, kannski
mótuð af því að ég kynntist fyrst
ýmsum ritverkum hans, þar sem
iðulega er skyggnst eftir myrkum
hliðum tilverunnar og maðurinn er
oftar en ekki á heljarslóð. Með
þessu er ég ekki að segja að sá
Matthías sem ég síðan kynntist og
starfaði með hafi verið allur annar.
Maðurinn er flókin vera og ég hygg
að Matthías hafi sinnt fræðunum af
ástríðu sem á ýmsan hátt spratt af
hans eigin tilvistarglímu.
Mér er ekki fært að tíunda fræða-
störf Matthíasar hér. Um elju hans
og afköst verður ekki deilt. Hann
var hamhleypa til verka, skarp-
greindur, fjölhæfur, stórhuga og
djarfur fræðimaður. Hann náði ekki
fimmtugu en skilur eftir sig um-
fangsmikið æviverk. Við Matthías
tókum að okkur ritstjórn „Fræði-
rita“ Bókmenntafræðistofnunar fyr-
ir allmörgum árum og síðar unnum
við að því að sameina tvö hliðstæð
námskeið í kennslugreinum okkar,
íslensku og almennri bókmennta-
fræði, og kenndum hið nýja nám-
skeið saman fyrsta árið. Við ætluð-
um að kenna það aftur saman á sl.
haustmisseri en af því gat ekki orð-
ið. Hann vann að þessum verkum af
metnaði og heilindum og nú er kom-
ið að því – alltof snemma – að þakka
góða samvinnu. Matthíasar Viðars
verður saknað í Háskólanum. Ég
sendi Steinunni konu hans, dóttur
þeirra, Jóhönnu Steinu, og öðrum
vandamönnum innilegar samúðar-
kveðjur.
Ástráður Eysteinsson.
Það var á gráum degi fyrir nærri
tuttugu árum að við Matti komum
upp úr kjallara Ingólfskaffis í sam-
nefndri götu, veitingastað sem þá
hafði nýlega verið endurnýjaður, en
gestir engir nema við tveir þessa
dagsstund.
Við höfðum setið niðri í lobbínu,
neðan við brattan stiga, í alvarlegum
samræðum, eins og svo oft áður; ein-
ir og kannski að vonum því tómleiki
og smæð hversdagslífins voru
ómissandi umgerð fyrir samveru-
stundir okkar Matta. Félagi minn
var svartklæddur frá hálsi og niður
úr eins og hans var háttur á þeim ár-
um sem við þekktumst. Og það var
þungt yfir honum eins og stundum
endranær. Í anddyrinu spurði hann
mig utan við efnið hvort ég vildi
skrifa eftir hann, ef hann dæi á und-
an mér. Til að fá manninn til að
hætta þessum leiðindum lofaði ég
honum frammi fyrir dagsbirtunni
sem við báðir unnum, þótt kunni að
hafa verið hvor með sínum hætti, –
að verða við beiðni hans.
Og nú er komið að því.
Mér svellur í brjósti minningin
um þennan vopnabróður og vonbiðil
gagnvart því óræða, sem deildi með
mér víddum handan lífs og raka í
hálfan annan áratug, hvort sem
hann var nærri eða fjarri. Því miður
var frelsið, sem hvor um sig fann hjá
hinum, ekki þessa heims.
Og Matti reyndi að komast á al-
faraleið, þrátt fyrir mótsagnirnar
allar sem hann hafði innibyrgt á
sinni stuttu ævi. Ég tek niður úr
hillu eintak af Byron, sem Matti
rakst á hjá mér fyrir margt löngu og
hafði í láni í hálft ár eða lengur.
Hann skilaði bókinni aftur með
daufum blýantsstrikum eins og hans
var lag, ef eitthvað hreif hann í hans
eigin bókum; ég minnist smágerðrar
rithandar, einkar læsilegrar, sem
aldrei feilaði hvernig sem ástatt var
fyrir honum.
Í Kistunni, nettímariti Matta, seg-
ir hann í stuttu ágripi á lífshlaupi
sínu, að Byron, uppreisnarskáldið
breska, hafi afvegaleitt hann. „Hel-
vítið hann Byron!“ Í inngangi bók-
arinnar, sem ég nefndi, segir Byron
um sjálfan sig í snöggsoðinni þýð-
ingu minni:
Ég hef lifað. Og það ekki til einskis! Mér
kann að förlast og kuldi sækja á blóð mitt,
þjáningin afhjúpa vanmáttinn sem fas mitt
dylur, en þó veit ég hið innra er afl sem dvel-
ur og burtu hrekur tímans hörðu raunir,
andans líf, er brjóst mitt ei lengur bærist ...
Ég þýði, og geri að mínum orðum
um Matta í kveðjuskyni, tilvísun í
innganginn sem hann hefur strikað
við: „Hin bæronska hetja er dæmi-
gerð fyrir hinn öfgafulla, róman-
tíska uppreisnarmann, einstakling
sem á í þrálátri uppreisn gegn sjálf-
um sér í nafni síðkomins alræðis
ástríðna.“ Vinur minn var af þessu
tagi. Árunum fjölgaði og heimurinn
varð kollhúfulegri en nokkurn tíma
fyrr. Hann kaus að reyna meðalveg-
inn.
Í dauðanum skipta skilgreiningar
ekki máli, en fremur hitt sem við
skiljum eftir og enn hefur ekki verið
fundin orð.
Matti skildi mikið eftir. Nú er
komið að okkur.
Þorsteinn Antonsson.
Matthías Viðar vinur minn er dá-
inn. Ég kynntist honum þegar ég
ákvað að verða alvöru rithöfundur
og fá utanaðkomandi bókmennta-
mann til að lesa verk mitt. Þegar ég
kom til að fá álit hans sat hann í her-
bergi í Háskólanum og sást varla í
hann fyrir bókum og pípureyk.
Flæði er þín sterkasta og veikasta
hlið, sagði hann. Eftir það skildi ég
textann minn betur og það var gott
að vita að hann var bókmenntir en
ekki bara eldgos, jökulhlaup eða bull
útí loftið. Gott flæði er einsog ljós-
myndavökvi sem flæðir yfir textann
svo sagan framkallast. Þegar Matth-
ías sá að honum var þakkað á tit-
ilsíðu sagðist hann ekki mundu ná
lengra í bókmenntalífinu. Svo hló
hann. Hann hafði fallegan hlátur og
fallega rödd. Röddin var úr rótum
bergsins, það var safi í þeirri rót,
þessvegna var röddin ekki hrjúf þótt
hún kæmi úr berginu, heldur djúp
og hlý. Alvarleg rödd og kankvís.
Uppúr þessu stofnuðum við dálítið
vinasamband. Það var honum að
þakka að ég fór á Vífilsstaði í áfeng-
ismeðferð og seinna hringdi hann til
að leita hjálpar við sama sjúkdóm.
Tilað fara eftir reglum tók ég annan
með mér, sá var skipstjóri úr Vest-
mannaeyjum og Matthías bráðnaði
einsog lítið barn. Svo sagði hann
sögur meðan við björguðum honum.
Við sögðum í gríni að það þyrfti
skáld og skipstjóra á galdramann,
allavega skipstjóra sem þýddi ekk-
ert kjaftæði við. Matthías var alltaf
tilbúinn að mæta mér í bókmennta-
heimi mínum. Honum þótti vænt um
Ellu Stínu í Galdrabókinni. Árum
saman reyndi ég að skrifa skáldsögu
um eigin geðsjúkdóm en það vafðist
fyrir mér því það áttu að vera svo
miklar bókmenntir. Matthías las
handritið yfir og sagði mér að byrja
svona: Pabbi minn hét Jökull og
mamma mín Jóhanna. Þetta var svo
einfalt að ég kom ekki auga á það. Í
þessu var fólgin ákveðin uppreisn
sem var eitt aðalsmerki Matthíasar.
Hann þráði ekkert heitara en að
eignast barn og elska konu. Krafta-
verkið gerðist, hann hitti loks konu
sem var lík honum sjálfum og þau
eignuðust litla dóttur. Ég sá Stein-
unni og Matthías fyrst þarsem þau
sátu einsog unglingar á tröppum
Þjóðleikhússins.
Matthías Viðar var meinlætamað-
ur og lífsnautnaseggur en líka
venjulegur maður sem kunni að
hella uppá kaffi. Hann kom óboðinn
í fertugsafmælið mitt þegar ég þorði
ekki að bjóða fólki. Hann spurði allt-
af um strákana mína og talaði um
fólkið sitt. Þótt hann virkaði dulur
var hann einlægur svo hjarta hans
var einsog opin bók þarsem lýsti af
stöfunum löngu eftir að þeir hafa
máðst út. Matthías var útlits einsog
skáldskapurinn holdi klæddur, og
haldi einhver að fræði og skáldskap-
ur séu aðskilin er það leiðrétt hér
með. Og þá má bæta trúnni við. Þótt
hann væri stundum í vandræðum
með guð fannst honum trúleysi fá-
ránlegt; það afmennskaði manninn.
Lífsgildi voru honum mikils virði en
samt mat hann það hvert einstakt
sinn því bókstafstrú er ekki hægt að
nefna í sömu andrá og Matthías
nema tilað leggja áhersluna á and-
stæðuna: Lífið sem flæðir og óskap-
ast og engum tekst að hemja, kemur
á óvart og umbreytist en líka hið
hverfula, titrandi, tvíræða; þannig
var Matthías, honum tókst að búa til
líf.
Einhverntíma hringdi ég, það var
áðuren hann veiktist, og sagði að
það gengi ekki að við hittumst ekki.
Þá sagði Matthías: Það er ekki
nauðsynlegt að vera alltaf að hitta
vini sína, en það er nauðsynlegt að
vita af þeim. Kvöldið eftir að hann
dó lét sú hugsun mig ekki í friði að
ég ætti eftir að láta einhvern vita að
Matthías væri dáinn. Hvern á ég eft-
ir að láta vita? hugsaði ég. Sjálfa
þig, svaraði ég. Matthías Viðar er
ekki dáinn, hugsaði ég mér til mik-
illar undrunar. Og þá var skyndilega
einsog það væru jól, dauð jörð lifn-
aði við, loftið hljómaði einsog þegar
gneistar af hrafntinnu, glóandi í
myrkrinu og báru með sér hljóm og
tár hrukku af hvörmum. Svo þegar
ég vil heyra hljóminn segi ég:
Matthías er ekki dáinn. Það er ekki
allt einleikið, hlutirnir eru ekki bara
svartir eða hvítir, þetta tvíeðli, tví-
ræðni, en einlægni, þarsem miðað er
við stað og stund en ekki einblínt á
hugtakið sjálft. Þá kemur brosið,
þetta tvíræða kankvísa bros. Og
röddin heyrist, jafnvel orðin. Matth-
ías kallast fram, eða er það hljóm-
urinn? Það sem er á milli, það sem
hlustað er eftir. Ég hélt að Matthías
yrði allra karla elstur og bókastafl-
arnir mundu ekki gera annað en að
hækka og pípureykurinn að magn-
ast og svo bættist við lítil heilladís
sem sæti á hnjám föður síns.
Kannski vegna þess að mér finnst að
Matthías hafi verið hér á ferli síðan
fyrir landnám, eða þá fæddur í gær
einsog strákurinn sem veiðir orð úr
tímanum. Þau orð ein geta veitt
huggun. Ég votta Steinunni, Jó-
hönnu og Nönnu mína dýpstu sam-
úð. Ísland hefur misst galdrastrák
en þær hafa misst eiginmann og föð-
ur. Leitum nú að merkingu orðsins
huggun svo við getum leyst úr læð-
ingi mátt orðsins.
Elísabet Jökulsdóttir.
Matthías Viðar Sæmundsson,
dósent í íslenskum bókmenntum, er
látinn langt fyrir aldur fram eftir
hetjulega baráttu við ólæknandi
sjúkdóm. Mig langar til að minnast
hans í örfáum orðum og þakka fyrir
samfylgdina sem því miður varð allt-
of stutt. Ég varð þeirrar ánægju að-
njótandi að starfa með honum í ís-
MATTHÍAS VIÐAR
SÆMUNDSSON