Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.2001, Qupperneq 4

Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.2001, Qupperneq 4
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. JANÚAR 2001 J ónas Jónsson frá Hriflu er að margra áliti áhrifamesti maður 20. aldar. Móðir hans hét Rannveig Jónsdóttir. Rannveig hafði eignast tvö börn í fyrra hjónabandi og eignaðist fimm með seinni manni sínum, Jóni Krist- jánssyni. Jónas var yngstur þeirra. Þegar Rannveig gekk með hann missti hún tvö barna sinna með fjögurra daga millibili. Það var í október og voru börnin tvö grafin sama dag: Jónas fimm ára og Sigrún eins árs. Jónas yngri fæddist 1. maí 1885. Friðrika, systir hans, sem var átta árum eldri, heyrði móður sína segja: „Ég veit ekki hvers vegna guð hefur gefið mér þetta barn, þegar hann hefur tekið tvö frá mér.“ Þegar Jónas var sautján ára gamall var um sumartíma hálffertugur kaupamaður í Hriflu, Brynjólfur Magnússon að nafni. Hann hafði tekið kennarapróf frá Flensborgarskólanum 1898 og fékkst um þær mundir á vetrum við kennslu í Leiru á Reykjanesi (Rosmhvalanes- hreppi, Gullbringusýslu). Sagt er að Brynjólfur hafi fengið dálæti mikið á Jónasi, þótt hann skýr og skemmtilegur. Hann bauð Jónasi að dveljast hjá sér vetrarlangt við ýmis léttastörf, og hét að veita honum nokkra tilsögn í námi. (Jónas Kristjánsson o.fl.: Jónas Jónsson frá Hriflu. Ævi hans og störf. Reykjavík, 1965.) Þannig at- vikaðist það að Jónas fór í sína fyrstu för út í heiminn haustið 1902. Ekkert hefur verið skrifað um dvöl Jónasar í Ráðagerði, en svo hét bær Brynjólfs í Leiru, enda lifði Jónas þar kyrrlátu lífi. Jónas Krist- jánsson, bróðursonur hans, segir einungis í æviágripi frá 1965 „...og dvaldist hjá Brynjólfi um veturinn í góðu yfirlæti“. Guðjón Friðriks- son er enn fáorðari: „Að aflokinni dvöl í Leiru um veturinn fór hann gangandi til Reykjavíkur til að skoða höfuðstaðinn.“ (Guðjón Friðriksson: Með sverðið í annarri hendi og plóginn í hinni. Saga Jónasar Jónssonar frá Hriflu I, Reykja- vík, 1991.) Fyrir þremur árum gluggaði ég í bréf sem Jónas Jónsson skrifaði systkinum sínum, Krist- jáni og Friðriku, og nú eru í eigu Jónasar Krist- jánssonar, fyrrv. forstöðumanns Árnastofnun- ar. Vöktu þá sérstaka athygli mína bréfin sem hann ritaði þeim úr hinni miklu Evrópudvöl sinni, sem stóð í þrjú ár (1906–1909). Í sumar tók ég aftur til við bréfin og þótti nú rétt að fara enn aftar í tímann, til elstu bréfanna, sem skrif- uð voru veturinn 1902–1903. Átta bréf hafa varðveist og slitrur úr því níunda. Fimm þeirra eru til Kristjáns. Bréfin til Friðriku er annars eðlis, að hluta til bókmenntaleg, og sönnun þess að efni og blær er lagað að viðtakanda. Jónas skrifaði miklu fleiri bréf þennan vetur. Öll bréf sem hann skrifaði móður sinni fóru með henni í gröfina 1923, að ósk hennar. Þannig segir Jónas í einu bréfi til bróður síns: „En jeg vona að þið hafið fengið brjefin mín með jólaferðinni, og svo hef jeg sent með seinasta pósti 6 brjef í einum böggli og skrifað utan á til þín hvernig sem það fer.“ Bréfin lýsa næmleika Jónasar, áhugasvið hans er víðfeðmt og kemur sumt á óvart. Í bréf- um til bróður lýsir hann lífinu í Ráðagerði og beint og óbeint kemur fram samanburður á lifn- aðarháttum og húsakynnum heima og heiman. Lýsingar hans á mataræði og matartilbúningi flokkast undir þjóðháttafræði. Hann gerir einn- ig veðurathuganir og vill að bróðir hans geri slíkt hið sama. Hann talar lítið um nám sitt, sem hann telur aðeins undirbúningsnám, en fram kemur sterk löngun til að komast til Akureyrar í skóla ef aðstæður heima leyfa. Sú ósk rættist og settist hann í Akureyrarskóla haustið 1903. Sjóferðin undirbúin Fyrsta bréfið skrifar Jónas Kristjáni bróður sínum líklega 19. september 1902 í Meðalheimi á Svalbarðsströnd þar sem hann bíður eftir strandferðaskipinu Hólum. Bréfið er skrifað í þremur lotum, á tveimur dögum. Kristján hefur beðið hann að athuga fyrir sig um bókband. Faðirinn hafði fylgt honum í Meðalheim, en þar bjuggu hjón á sjötugsaldri, Bjarni Gíslason og Guðrún Davíðsdóttir, einnig Rósa Sigurðar- dóttir húskona og sonur hennar Valdimar Val- vesson (Valdi) 19 ára. Eru þau nafngreind í bréfinu en alls bjuggu tíu manns í Meðalheimi skv. kirkjubók. Svalbarðsströnd heitir ströndin austan Eyja- fjarðar og er í Suður-Þingeyjarsýslu. Sval- barðseyri heitir þorpið og hafði verið verslunar- staður frá 1894. Dálitla svipmynd fær lesandinn af staðnum, því að Jónas kemur í búð félaga (kaupfélagið), veltir tunnum fyrir Jakob Björnsson kaupmann og kaupir spjöld til að merkja kofortin sín hjá Theódóri Jensen kaup- manni. Bréfið hefst á þessum orðum: „Kæri bróðir! Nú er sunnudagurinn kominn og „Hólar“ ekki komnir ennþá vestan af fjörðunum og ekki búist við þeir fari af Svalbarðseyri fyrr en á þriðjudag því bæði fjelagar og Jakob ætla að senda vörur þá, svo farmskipunin stendur líklega yfir heilan dag.“ Af þessu má ráða að Jónas hafi tekið sér far frá Svalbarðseyri en hvorki frá Húsavík, eins og stendur í fyrrnefndu æviágripi frá 1965, né frá Akureyri, eins og stendur í ævisögunni frá 1991. Jónas greinir frá því helsta sem á daga hans hefur drifið frá föstudegi. Hann hefur farið niður á Svalbarðseyri með Valda og fengið lím- onaði í búð félaga: „Siggi Sigfússon var í búð fje- laga, og var hinn liprasti í allri framkomu og að lokum þegar enginn var í búðinni nema við tók hann límonaðiflösku – í sinn reikning – og hellti í vatnsglös handa þremur; síðan blönduðum við það með vatni og átum kex með / kanske á kostnað verzlunarinnar!“ Fyrsta sjóferðin er framundan, en hún átti eftir að standa í hálfan mánuð, þótt ekki komi það fram í bréfunum. Það þurfti því að ýmsu að huga: „Þeir segja mjer bæði Valdi og Bjarni að af því strandbátarnir eru svo rúmlitlir megi far- þegar ekki hafa hirzlur hjá sér á öðru plássi vegna þrengsla; matinn verði þeir að hafa í poka sem láta má í rúmið eða undir það en menn mega, ef þeir vilja, geyma kassa sína á þriðja plássi... og það ætla jeg að reyna til að geta gengið um þau; en með því að afhenda yfir- mönnum farangur sinn fær maður aldrei að sjá hann alla leiðina fyrr en þar sem maður fer í land...“ Jónas fer niður á Svalbarðseyri og kaup- ir hvítt léreft í búð félaga til að hafa fyrir nest- ispoka. „Svo ætla jeg að smásækja matinn í kof- ortið,“ skrifar hann. Bjarni sagði honum að þannig hefði Guðmundur á Sandi haft það. En það þarf að fleiru að hyggja: „Í morgun saumaði Guðrún vasa á milliskyrtuna að framan fyrir peningabudduna og vona jeg að það gefist vel. En Rósa ætlar að sauma hinn pokann.“ Daginn eftir fór Jónas niður á Eyri til að merkja kofort sín; miðana hafði hann fengið hjá Jensen kaupmanni, stífan pappír sem hann negldi á lokin. Þá gerðist það að Jakob kaup- maður kallaði til hans og spurði hvort hann vildi vinna sér inn nokkra aura. Hann var til í það og vann á annan tíma við að velta tunnum fram á bryggju og þáði að launum 50 aura. Þá er blaðið fullskrifað og kvatt: „Vertu blessaður og sæll. Þinn bróðir Jónas Jónsson. Jeg bið að heilsa ykkur öllum innilega og hjónin líka. Sami.“ At- hygli vekur að Jónas skrifar ávallt undir bréfin fullu nafni. Jónas fáorður um sjóferðina Jónas Jónsson er fáorður um sjóferðina suð- ur í bréfum til systkina sinna. Hann skrifar Kristjáni bréf 17. október í Ráðagerði og efst í huga hans er að fjölskyldan fái engar fréttir af honum fyrr en undir jól. Þetta leiðir hugann að erfiðum og strjálum póstsamgöngum um alda- mótin. Bréfið hefst á þessa lund: „Kæri bróðir! – Jeg er farinn að skammast mín fyrir að jeg skyldi ekki skrifa ykkur af Seyðisfirði, því brjef- ið sem jeg skrifaði mömmu liggur ennþá í Kefla- vík af því póstur var nýlega farinn þegar það kom þangað svo þið fáið þessi brjef ekki fyrr en undir jól og verður þá að vonum farið að lengja eftir skeyti.“ Jónas fær bréf frá Kristjáni 20. desember, ritað 29. nóvember, og afsakar þá enn í jólabréfi að hafa ekki skrifað á leiðinni suð- ur: „... en því meir skammast jeg mín fyrir letina á Hólum um daginn að jeg skrifaði ykkur ekki og jafnvel þótt að á hverri höfn væri farið með póstinn í land svo ekki er það til afsökunar, fremur hitt að jeg var aldrei vel frískur og hafði engin skrifáhöld nema niður í lest en mest var það þó hugsunarleysi.“ Þetta er það eina sem lesandinn fær að vita um sjóferðina úr þessum bréfum. Hvað hann skrifaði móður sinni í fyrsta bréfinu geymir jörðin. Í æviágripi frá 1965 er ekkert minnst á sjóferðina. Þegar Jónas var gamall maður skrifaði hann þátt sem hann nefn- ir „Fyrsta sjóferðin“ og setur þá ferðina í póli- tískt samhengi. Frásögnin birtist í bók tveimur árum eftir andlát hans (Jónas Jónsson: Sam- ferðamenn. Minningaþættir. Jónas Kristjáns- son bjó til prentunar, Akureyri, 1970). Guðjón Friðriksson vinnur upp úr henni í bók sinni 1991: „Ferðin tók hálfan mánuð og varð mikil lífsreynsla fyrir þennan efnilega en lítt verald- arvana sveitapilt. Hann ferðaðist á öðru far- rými, en á Austfjörðum fylltist lestin af sjó- mönnum og kaupafólki sem var á leið suður. Óloftið, þrengslin og sóðaskapurinn voru ægi- leg. Ekki bætti úr skák drykkjulæti ölvaðra manna og óveður sem skipið lenti í undan Suð- urlandi. Jónas var bæði sjóveikur og hræddur á leiðinni, og þar að auki var áhöfn skipsins dönsk og tókst yfirmönnum þess ekki að dylja lítils- virðingu sína á Íslendingum. Sjóferðin og nið- urlæging landa hans brenndi sig í huga Jónasar og átti þátt í að móta lífsskoðun hans.“ Viti tengist öryggi á hafi og vekur athygli Jónasar. Í bréfinu frá 17. október segir hann frá ferð út á Garðskagavita. Vitinn var reistur 1897. Lýsing Jónasar er myndræn: „Skamt fyrir utan Útskálar er viti yzt á nesinu. Jeg fór þangað og annar drengur líka. Vitinn er á að giska 16 alna, byggður úr gráum múrsteini en ljósið efst uppi undir afarstórum glerhjálmi, ljósið er ekki stærra en á vanalegum lampa en spegill sem kastar ljósinu snýst í kringum það og byrgir það stundum, gjörir það afar skæran blossa á milli.“ Heimilisbragur og húsaskipan Á tíma árabátaútgerðar bjuggu á annað hundrað manns í Leiru, sem liggur milli Garða og Keflavíkur. Nú er þar golfvöllur. Í fyrsta bréfinu greinir Jónas nákvæmlega frá heimilis- háttum í Ráðagerði. Hann notar orðið jarðepli fyrir kartöflur, en það nýyrði náði ekki fótfestu í málinu þótt gott sé. Jónas skrifar: „Brynjólfur hefir engan kvenmann; hjer eru að vísu gömul hjón í húsinu, og sýður hún fisk og jarðepli fyrir hann; en mest gjörir hann það sjálfur á olíu- maskínu og býr til svo góðan mat að fáar konur munu vera honum öllu fremri sem búa til óbreyttan mat, enda hefir hann dálitla æfingu (var matreiðslumaður á botnverping í tíu vikur) og er það annálað af mörgum hjer í kring hvað VERÖLDIN SEM KÁLFSKINN EITT Ráðagerði í Leiru þar sem Jónas dvaldi í fyrsta sinn fjarri fjölskyldu sinni. Brynjólfur Magnússon kennari þar hafði verið nyrðra, kynnst Jónasi ung- um og bauð honum að dvelja hjá sér vetrarlangt við léttastörf og veita honum tilsögn við nám. Teikning: Björn Ófeigsson. Jónas Jónsson frá Hriflu rúmlega tvítugur. Þetta er elsta ljósmynd sem til er af honum. Ljósmyndari: P.H. Bech. - Vejen. FYRSTA FÖR JÓNASAR JÓNSSONAR ÚT Í HEIMINN Hér er rýnt í bréf sem Jónas Jónsson frá Hriflu sendi systkinum sínum frá Ráðagerði í Leiru á Reykjanesi en þar dvaldi hann veturinn 1902 til 1903. Í þessari fyrri grein eru skoðuð bréf til bróður. E F T I R G E R Ð I S T E I N Þ Ó R S D Ó T T U R

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.