Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Qupperneq 3

Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Qupperneq 3
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JANÚAR 2001 3 M ARGIR hafa áhyggjur af því að friðhelgi einkalífsins sé ógnað af söfnun og vélrænni úrvinnslu persónu- legra upplýsinga. Öðrum þykja þessar áhyggjur kannski ástæðulausar og hugsa sem svo að það hafi alltaf verið hægt að afla upplýsinga um fólk og upplýsingatæknin breyti litlu þar um. Þetta held ég að sé hæpið. Fyrir nokkrum áratugum var nánast óvinnandi að njósna um fjölmenna hópa fólks með þeim hætti sem nú er hægt. Ef upplýsingum sem liggja fyrir á tölvutæku formi hjá fyrirtækjum og opinberum stofnunum væri safnað saman væri til dæmis vel hægt að skrifa út nokk- urn veginn rétta lista yfir íbúðarhús þar sem veruleg verðmæti eru geymd og enginn verður heima næstu viku eða yfir heimilis- föng innflytjenda frá Asíu. Við sem erum of saklaus til að láta okkur hugkvæmast nein not fyrir svona upplýs- ingar og auk þess of venjuleg til að nokkrum detti í hug að ofsækja okkur höfum kannski litlar áhyggjur af þessu. En sumir hafa samt áhyggjur og það ekki alveg að ástæðulausu. Nú til dags gerir það manni lítið til þó allir viti að hann sé gyðingaættar. Fyrir 60 árum höfðu gyðingar í Evrópu tilefni til að leyna uppruna sínum. Hvað verður eftir önnur 60 ár veit enginn. Fyrir fáeinum áratugum höfðu hommar og lesbíur ástæður til að fara leynt í ástarmálum. Nú er þeim nokkurn veginn óhætt að játa ást sína á almannafæri. Hvort svo verður enn að 10 árum liðnum veit enginn. Öfgar, fordómar og múgæs- ingar spretta stundum upp þar sem minnst varir og upplýsingar sem virðast sakleys- islegar geta verið vopn í höndum glæpa- manna eða ranglátra yfirvalda. Þetta ættu svo sem að vera nægar ástæð- ur til að vera á varðbergi þegar upplýs- ingum um fólk er safnað í gagnagrunna að því fornspurðu. Mér finnst þó rétt að nefna líka að það er mönnum mikils virði að geta skammtað öðrum upplýsingar um sig jafn- vel þótt þeir þurfi ekki að óttast neinar eig- inlegar ofsóknir. Slík skömmtun á upplýs- ingum skilgreinir að miklu leyti stöðu manns gagnvart öðru fólki og gerir honum mögulegt að koma fram sem sjálfstæður einstaklingur. Stundum þurfa menn að segja meira en þeir kæra sig um. Þeir þurfa t.d. að segja lækni frá heilsuspillandi ósið sem þeir skammast sín fyrir, skattstjóra eða lána- drottnum frá tekjum sínum og afkomu. En spyrji skattstjórinn mann hvort hann sé lat- ur að stunda líkamsrækt og vilji læknirinn kíkja á launamiða er hægt að svara þeim báðum að málið komi þeim ekki við. Við sýn- um líka á okkur ólíkar hliðar, gefum ólíkar upplýsingar eftir því hvort við erum að tala við maka okkar, vini eða vinnufélaga. Menn bjóða öðrum vináttu með því að trúa þeim fyrir einhverju, segja þeim meira en hinum sem þeir ætla bara að umgangast sem vinnufélaga eða viðskiptavini. Menn játa ást sína með því að opinbera tilfinningar sem þeir segja öðrum ekki frá. Og síðan lifa ástin og vináttan á því að menn opni hug sinn um- fram það sem þeir gera fyrir öðrum mönn- um. Maður stendur ekki almennilega á eigin fótum sem sjálfstæður einstaklingur nema hann geti sjálfur skammtað upplýsingar um sig þannig að ástvinir fái mest, kunningjar minna, þeir sem eiga fagleg og formleg sam- skipti við hann það eitt sem þeim kemur við og sumt fái ef til vill enginn að vita. Ýmiss konar laumuspil er eðlilegur hluti af lífinu. Þess vegna þarf hver maður að geta stjórnað því, a.m.k. að einhverju marki, hvað aðrir fá að vita um hann og komist hjá því að persónulegar upplýsingar um hann séu skráðar og þeim dreift. Þetta var önnur hlið málsins. Hin hliðin er að þróuð upplýsingatækni vinnur gegn hnýsni og afskiptum af einkahögum fólks. Í umræðum um upplýsingatækni og friðhelgi einkalífsins er þessari hlið málsins yfirleitt gefinn minni gaumur en þeim ógnum sem stafa af söfnun og vélrænni úrvinnslu per- sónulegra gagna. Í öllum viðskiptum er þörf fyrir upplýs- ingar um einstaklinga. Menn þurfa að vita hverjum er treystandi og hverjum ekki, hverjir hafa áður boðið svikna vöru og hverjir hafa alltaf staðið við sitt. Í litlum steinaldarættflokki, þar sem allir þekkjast, er auðvelt að afla nauðsynlegra upplýsinga um náungann. Í flóknara samfélagi verða til stofnanir, siðir eða venjur til að koma þeim til skila. Í miðaldasamfélaginu sem lýst er í Ís- lendingasögum höfðu menn mikinn áhuga á ættfræði og fróðleik um fólk. Að einhverju leyti hefur þessi fróðleikur gegnt hagnýtu hlutverki, menn hafa t.d. notað hann til að forðast viðskipti við svikahrappa. Persónum fornsagna er mjög annt um orðspor sitt. Heiður er þeim meira virði en gull og ger- semar. Þetta er skiljanlegt í ljósi þess að menn hafa hikað við að eiga viðskipti við ókunnuga nema fyrir lægju upplýsingar um heiðarleika, sannsögli og aðra siðferðilega verðleika. Nú til dags getur maður hins veg- ar farið á bílaleigu í útlöndum þar sem hann er öldungis ókunnugur og fengið bíl sem kostar meira en árslaun gegn tryggingu sem aðeins er brot af verði bílsins. Af- greiðslumaðurinn kallar ekki á óljúgfróð vitni og spyr hvort viðskiptavinurinn sé heiðursmaður eins og gert hefði verið á mið- öldum. Hann lætur sér duga að biðja um persónuskilríki og greiðslukort. Í stað siða- dóma, frásagna, ríkulegra og ef til vill hlut- drægra upplýsinga framvísa menn korti eða skilríki með lágmarksupplýsingum sem staðfesta að þeir séu þeir sem þeir segjast vera og uppfylli skilyrði kortafyrirtækja. Kröfur um friðhelgi einkalífsins eru af- sprengi tæknivædds borgarsamfélags. Fyrr á öldum fylgdust húsbændur ekki aðeins með að vinnufólk ynni verk sín, heldur öllu einkalífi þess. Prestar og hreppstjórar litu til með fólki, ekki bara að það gerði skyldur sínar eins og þær voru skilgreindar í lögum heldur að það hagaði sér á allan hátt „skikk- anlega“. Sumir gátu að vísu búið einir að sínu án afskipta annarra. En menn gátu ekki stundað viðskipti og eða búið við flókna verkaskiptingu án þess að vera með nefið hver í annars koppi. Það var ekki til sú stjórnsýsla, skriffinnska og tækni sem þarf til að halda nauðsynlegum upplýsingum um menn til haga án þess að fylgjast með þeim í smáu og stóru. Nú til dags geta tæknivædd fyrirtæki hins vegar haldið skrá yfir það sem aðra varðar um en látið einstaklinga í friði með hvaðeina sem kemur öðrum ekki við. Ástæðan fyrir því að sá sem leigir mér bíl þarf ekki að hnýsast í einkalíf mitt er sú að hann treystir þeim knöppu og ópersónu- legu upplýsingum sem lesa má af Visa-kort- inu mínu. Í tölvuvæddu nútímasamfélagi koma sér- tækar, stuttorðar og nánast stærð- fræðilegar upplýsingar á prófskírteinum, greiðslukortum, vegabréfum og í gagna- söfnum af ýmsu tagi í staðinn fyrir al- mannaróm sem veit allt sem gerist og meira til og sífellt eftirlit nágranna, húsbænda og sálnahirðis. Friðhelgi einkalífsins er þannig á vissan hátt háð tilveru allþróaðrar upplýs- ingatækni. Þótt mikilvægt sé að verja rétt manna til að skammta sjálfir upplýsingar um sig og stjórna því að einhverju marki hvar þær lenda er ástæðulaust að sjá draug í hverju horni þótt gögnum um fólk sé haldið til haga. Það stuðlar ekki að friðhelgi einkalífs að banna eða takmarka mjög umsýslu með upplýsingar þegar þeir einstaklingar sem í hlut eiga eru henni samþykkir og láta gögn- in í té af fúsum og frjálsum vilja. Best er að hver maður ráði því að sem mestu leyti sjálfur hvað aðrir fá að vita um hagi hans og hugðarefni. UPPLÝSINGATÆKN- IN OG FRIÐHELGI EINKALÍFSINS RABB A T L I H A R Ð A R S O N ÚR HÁVAMÁLUM Gáttir allar áður gangi fram um skoðast skyli, um skyggnast skyli, því að óvíst er að vita hvar óvinir sitja á fleti fyrir. Gefendur heilir! Gestur er inn kominn. Hvar skal sitja sjá? Mjög er bráður sá er á bröndum skal síns um freista frama. Elds er þörf þeim er inn er kominn og á kné kalinn. Matar og voða er manni þörf þeim er hefir um fjall farið. Hávamál eru 164 erinda spekikvæði, að mestu undir ljóðahætti, aðeins varð- veitt í Konungsbók (frá um 1270) að frátöldum örfáum vísum og vísubrotum sem vitnað er til hér og hvar í fornritum. FORSÍÐUMYNDIN Hvönn við Þúfuvötn á Sprengisandi. Ljósmynd: Vilhelm Gunnarsson. TÍÐARANDI í aldarbyrjun nefnist greinaflokkur Les- bókar sem hefst í dag. Þar munu höfundar af ýmsum sviðum þjóðlífsins skrifa um ríkjandi ástand. Ástráður Eysteinsson ríður á vaðið með grein um hnattvæðingu sam- tímans og þverstæðukennda heimsmynd hennar. MENNINGAR- BORG 2000 Þórunn Sigurð- ardóttir er sest í stól stjórn- anda Listahá- tíðar í Reykja- vík eftir að hafa stýrt Menningar- árinu í Reykja- vík heilu í höfn. Hún ræðir um reynsluna af Menningarárinu og nýjar áherslur á Listahátíð í framtíðinni í viðtali við Hávar Sigurjónsson. BYGGINGAR- ARFLEIFÐ Hið gríðarmikla verk Harðar Ágústssonar um íslenska byggingararfleifð hefur vakið mikla athygli. Gísli Sigurðsson fjallar um síðara bindi verksins í ýtarlegum ritdómi. LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR 2 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R EFNI ATWOOD Kanadíski rithöfundurinn Margaret At- wood hlaut Booker-verðlaunin nýverið. Í grein Fríðu Bjarkar Ingvarsdóttur er fjallað um hugmyndir Atwood um frásagn- artækni, mátt tungumálsins og þýðingu hins ósagða í skáldskap hennar.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.