Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Page 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JANÚAR 2001 9
A
DAM SMITH á það sameig-
inlegt með Karli Marx, fyr-
ir utan að vera einn mesti
áhrifavaldur á hugsun
seinni tíðar manna, að oft
vísa til hans menn sem ekk-
ert hafa lesið eftir hann og
hafa í raun og veru ekki
hugmynd um hvernig hann hugsaði. Á tímum
kalda stríðsins bætti klúðursleg túlkun þeirra
sem menntaskólaviskuna eina höfðu að vopni
gráu ofan á svart, þannig að á endanum stóð eft-
ir dýrlingur eða djöfull. Adam Smith var auðvit-
að hvorugt þótt á meðal samtíðarmanna hans
fyndust ýmsir sem hneigðust til að hugsa þann-
ig um hann þótt af allt öðrum ástæðum væri.
Líf hans var ekki til þess fallið að valda úlfa-
þyt; allt frá því hann tók að stunda skóla í smá-
bænum Kirkcaldy í Skotlandi og til dauðadags
lifði hann því mest í eigin höfði og var hann því í
meira lagi viðutan og var oft haft orð á því að
hann væri ekki með réttu ráði. Slíkir þankar
urðu að víkja þegar Smith hóf upp raust sína því
þá streymdi fram afrakstur langtímahugsunar
hans meitlaður í klassísk form þrætubókarlistar
eins og hann kenndi hana sjálfur sem ungur
maður og embættislaus í Edinborg. Áhugi hans
á þrætubókarlist og fagurbókmenntum kom þó
ekki einungis af góðu, því Smith reyndi það eins
og margir hæfileikaríkir ungir Skotar á átjándu
öld sem lærðu í Oxford eða Cambridge að þeir
voru taldir annars flokks borgarar mállýsku
sinnar vegna. Varð sú reynsla til þess að Smith
og fleiri tóku að einbeita sér að „hreinsa“ tungu-
mál sitt af skoskum áhrifum og gekk vinur
Smiths, heimspekingurinn David Hume, svo
langt að skrá lista yfir skosk orð sem forðast
bæri í tungumáli siðaðra manna.
Það voru einmitt siðaðir menn, eða dyggð-
ugir, sem áttu hug Smiths allan eftir að hann
hóf kennslu sem prófessor í Glasgow 1751 og
ritaði hann um efnið heila bók, Theory of Moral
Sentiments, sem útleggst hrátt Kenning um
siðaðar tilfinningar. Bókin kom fyrst út 1759 og
hefst á þessum orðum, þýddum: „Einu gildir
hversu eigingjarnir menn eiga að heita, þeir búa
samt augljóslega yfir þeim eðlisþáttum að hafa
áhuga á gæfu annarra manna og þurfa á ham-
ingju þeirra að halda þótt þeir hafi sjálfir ekkert
upp úr því annað en ánægjuna af að fylgjast
með því.“ Þótt auðvitað sé ofsagt að þessi litla
málsgrein geymi kjarnann í þessari bók er hún
vissulega útgangspunkturinn sem siðferðis-
spekingurinn vildi sanna í löngu máli og
ströngu.
Eins og lærimeistari hans FrancesHutcheson og David Hume höfðu áðurgert, hafnaði Adam Smith eigingirninnieða sjálfselskunni sem drifkrafti sam-
félags sem einungis er til orðið af því að „hver
maður er öðrum vargur“. Vissulega er varga
alls staðar að finna, en hegðan þeirra er ekki
„eðlileg“ að mati Smiths, eðli manna er það nær
að hafa „samúð“ hver með öðrum og er þar ekki
átt við vorkunn, þótt hún eigi þar líka heima.
Gæska við aðra menn gerir þann sem veitir að
göfugum manni í huga hins hlutlausa áhorf-
anda, þeirrar persónu sem stendur fyrir sam-
félagið í hugsun Adams Smiths. Mótrök egóist-
anna voru vitanlega þau, að einmitt þetta fái
menn til góðverka; ekki eðli þeirra, heldur upp-
hafningin í huga annarra sem geti orðið þeim til
framdráttar.
Adam Smith sá hins vegar eins og Hume
fleira en einungis afleiðingar gerðra góðverka,
gagnið sem af þeim er fyrir einstakling eða hóp;
áhorfandinn hlutlausi finnur inni í sér, í sam-
visku sinni, samþykki fyrir góðum gerðum sem
koma honum á engan hátt við, rétt eins og fyr-
irlitningu á þeim sem ill verk fremja þótt þau
snerti hann ekki beint. Og samviskan getur
kvalið þinn innri mann þegar þú veist upp á þig
vondan verknað þótt engir aðrir viti af honum.
Þannig endurspeglar innri maðurinn áhorfand-
ann hlutlausa þegar menn líta á eigin athafnir;
hann er samtímis inni í þér og utan við þig með
gagnrýnin augu á gerðum þínum. Hann hefur
það fram yfir aðra að vita hvers vegna þú fram-
kvæmir, sem er mikilvægasti mælikvarðinn á
gerðir manna, miklu mikilvægari en afrakstur
þeirra, því uppruni verksins mótast af eðli ein-
staklingsins, dyggðugu eða spilltu. Hver og
einn getur ímyndað sig inn í aðra menn, hugsað
eins og þeir og dæmt út frá því hvort athöfnin
sæmi dyggðugum manni eða spilltum.
Siðferðiskenningarnar skrifaði Smith áundan Auðlegð þjóðanna, því verki semhaldið hefur nafni hans á lofti og marg-ur talað hefur um. Ýmsir fræðimenn á
nítjándu öld sáu í því mótsögn við frumverkið,
þótt augljóst sé að það er skrifað nánast í fram-
haldi af því. Í Auðlegð þjóðanna eru einstak-
lingsframtakið og verkaskiptingin drifkraftur
samfélags eða þjóðar enda afneitaði Smith aldr-
ei því eðli manna að hugsa fyrst um eigin hag í
víðum skilningi orðsins hagur. Í siðferðiskenn-
ingum sínum sá hann meira að segja stóískt
réttlæti í misskiptingu auðs þar sem jafnvel
auðugir menn geta ekki neytt mikils meira en
fátæklingurinn og virka þannig sem „ósýnileg
hönd“ með því að dreifa lífsgæðum sínum smám
saman til þeirra sem minna eiga; hugmynd sem
gengur upp í einangruðum samfélögum með
frumstætt hagkerfi líkt og Skotland um miðja
átjándu öld. Í verkaskiptu samfélagi Auðlegðar
þjóðanna hefur þessi sama ósýnilega hönd þau
áhrif að afrakstur athafna einstaklinganna
verður smám saman til að auka lífsgæði heild-
arinnar, samfélagsins þjóðar, svo lengi sem hún
heldur hagkerfinu innan eigin ramma.
Eftirtektarvert er að Smith var ekki að leiða
rök að því að auka ætti frelsi einstaklinga þeirra
sjálfra vegna, sem vissulega var unnt á átjándu
öld meðan ánauð þekktist enn í Skotlandi, held-
ur var þetta frelsi grundvallarforsenda fyrir
hag samfélagsins, heildarinnar. Þetta frelsi var
ekki byggt á hugmyndafræðilegri formúlu um
jafnrétti manna, þótt það væri vissulega engin
bóla svo skömmu fyrir frönsku byltinguna,
heldur hinu náttúrulega eðli mannsins, með
þeim kostum og löstum sem það hefur að
geyma. Með því að leysa einstaklinginn úr læð-
ingi var hægt að auka hagsæld samfélagsins í
anda þess sem Hutcheson kenndi Smith að
væri hið eina rétta markmið; að tryggja „sem
mesta hamingju fyrir sem mestan fjölda“
manna.
Tengsl einstaklingsins við samfélagið er íjafnvægi í hugsun Adams Smith, vissu-lega útópísku, en þau eru raunsærri en íhugsun Karls Marx, þar sem hagsmunir
verkalýðsins eru hin sýnilega hönd réttlætis
sem einungis er til orðið fyrir óréttlæti sem
fyrir er. Það er kannski engin tilviljun að hin
díalektíska efnishyggja leit dagsljósið á
nítjándu öld, þeirri er menn fóru eftir kenn-
ingum Adams Smith í hvívetna og þó alls ekki.
Hyldjúp gjáin milli og hagfræði- og siðferðis-
kenninga hans birtist best í laissez-faire og
gríðarlegri góðgerðarstarfsemi nítjándu aldar.
Margur sósíalistinn sá í slíkri starfsemi aðeins
lítilfjörlega tilraun borgarastéttarinnar til að
viðhalda status quo og létta á samviskunni í
leiðinni, en það má alveg eins færa að því rök að
samhengið sem Adam Smith sá hafi verið rofið.
Leikskáldið Oscar Wilde var þeirrar skoðunar í
frægri ritgerð, Soul of Man under Socialism, að
góðgerðarstarfsemi væri til þess fallin draga úr
viðreisnarkrafti verkalýðsins, en samtímis telur
hann að sósíalismi fái einungis þrifist ef ein-
staklingar fái frelsi til athafna í orði og æði.
Frjálshyggja síðari tíma hefur lengst af
hamrað á járni verslunarfrelsisins í nafni
Smiths og þeirra heimspekinga sem sjá í at-
hafnafrelsi tryggingu fyrir samfélagslegu
frelsi, þótt margur marxistinn hafi gagnrýnt
það með þönkum um að athafnir eins geti troðið
á frelsi annarra. Adam Smith var sér meðvit-
andi um hvort tveggja, hann taldi að ríki hefðu
tiltekin verkefni, vernd borgaranna fyrir inn-
rásum, og kannski ekki síður hvers fyrir öðrum.
Hugmyndir hans um verslunarfrelsi eru og
skemmtilega bundnar hans eigin lífi á fremur
þverstæðukenndan hátt. Í Auðlegð þjóðanna
verður honum vitanlega tíðrætt um tolla og
smygl og sér hann í háum tollum hvatningu til
hins síðarnefnda, þar sem okurtollar brjóti í
bága við eðlilega réttlætiskennd manna. Sam-
tímis var honum ljóst að ríki þurfa fé til að sinna
verkefnum sínum og til þess væru hóflegir
skattar og tollar nauðsynlegir. Svo fór að eftir
að þetta áhrifamikla verk um verslunarfrelsið
kom út fékk Adam Smith stöðu hjá bresku
krúnunni sem tollvörður og sinnti hann því
starfi af þeirri kostgæfni sem við mátti búast af
honum, enda má kannski segja að hann hafi tal-
ið sig þjóna verslunarfrelsinu best með því að
framfylgja lögum í anda réttlætis öllum til
handa.
Hugsanlega er lýðræðislegt þjóðríkiðniðurstaða þeirrar togstreitu efna-hagslegra krafta sem leystust úr læð-ingi með iðnbyltingunni, sambýli kap-
ítalista og verkalýðs undir einu þaki þar sem
allir eiga að lokum eitt atkvæði þótt auðvitað
séu sumir jafnari en aðrir þar eins og annars
staðar. Adam Smith var ríkulega undir áhrifum
Stóuspekinga sem sáu umheiminn að samfélag-
inu meðtöldu sem eina vél með gangverk til
góðs, hvað sem segja mætti um einstaka við-
burði. Í þeim heimi verður heimsborgarinn arf-
taki þeirra er í minni samfélögum bjuggu, en
Smith, sem ólst upp í litlum bæ og kynntist
einnig hinum stóra heimi, sá í fjölbreytileik
samfélaganna, allt frá fjölskyldunni til ríkisins,
gagnpól sem, kannski eins og einstaklingarnir,
skapar einmitt með „verkaskiptingu“ heims-
menningu eða heimssamfélag.
Adam Smith hefði vísast snúið sér við í gröf-
inni hefði hann heyrt kenningar sínar túlkaðar
með þeim orðum að það væri „ekkert til sem
heitir samfélag, einungis einstaklingar“, því
það ástand taldi hann heyra undir það sem
sumir kalla villimennsku, en aðrir kannski
frumstæði þjóðanna. Þegar menn túlka Adam
Smith á þennan hátt eru þeir alls ekki að túlka
hann, heldur einmitt nútímann, þá staðreynd að
kenningar hans hafa snúist upp í andhverfu
sína og höndin ósýnilega hverfur óðum með
hvarfi samfélaganna, spegill einstaklingsins
endurpeglar ekki lengur samkennd þeirra inni í
honum, í hópfélagi einstaklingshyggjunnar er
einstaklingurinn að engu orðinn.
ADAM
SMITH OG
SAMFÉLAG-
IÐ SIÐAÐA
„Einu gildir hversu eigingjarnir menn eiga að heita, þeir búa samt augljóslega yfir þeim eðlis-
þáttum að hafa áhuga á gæfu annarra manna og þurfa á hamingju þeirra að halda þótt þeir hafi
sjálfir ekkert upp úr því annað en ánægjuna af að fylgjast með því,“ segir Adam Smith í riti sínu
Theory of Moral Sentiments. Myndin er eftir John Kay.
„Adam Smith hefði vísast snúið sér við í gröfinni hefði
hann heyrt kenningar sínar túlkaðar með þeim orðum
að það væri „ekkert til sem heitir samfélag, einungis
einstaklingar“, því það ástand taldi hann heyra undir
það sem sumir kalla villimennsku, en aðrir kannski
frumstæði þjóðanna.“
E F T I R G A U TA K R I S T M A N N S S O N
Höfundur kennir þýðingar og þýðingafræði við
Háskóla Íslands.