Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Blaðsíða 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JANÚAR 2001 15
2000 árum búið í öllu Finnlandi og suður um
miðjan Noreg og Svíþjóð. Örnefni benda í
sömu átt. Í erindi Samuli Aikio frá Finnlandi
kom fram að margir telja að Samar hafi komið
til landa sinna um það bil sem bronzöld gekk í
garð í Skandinavíu, ca 1500–1000 f. Kr.; verið
komnir til Finnlands um 2500 f. Kr. Samar
voru samfélag veiðimanna sem bjuggu afar
dreift í ættbálkaskiptum einingum, 100–200
manns, þar sem Samabærinn, þorpið, var ein-
ingin. Menn giftust milli byggða og öðluðust
þar með rétt til lands eða landnýtingar. Hvert
þorp hafði dómsvald í sínum höndum. Inn í
þessi þorp kom ríkisvaldið, kirkjan, veraldleg
yfirvöld af hverju tagi sem er þegar ríki færð-
ust á legg. En þorp er ekki sama og þorp, ef
svo má segja, vetraraðsetur voru annars stað-
ar en sumarhíbýlin, fylgdi ferðum hreindýr-
anna og samfélagið var veglaust. Sleðar og
skíði voru notuð á vetrum, bátar á sumrin.
Ríkjastofnun í Noregi, Svíþjóð, Rússlandi og
síðar Finnlandi breytti þessu, skóp ákveðin
landamæri og nýjar aðstæður fyrir málþró-
unina og ferðir Samanna: þeir urðu þegnar
fjögurra ríkja – og skattstofn. Þetta er komið á
í öllum byggðum Sama um og upp úr 1200;
sums staðar voru mörkin svo óljós að margir
Samar voru tví- og jafnvel þrískattaðir. Þetta
sést glögglega í Egils sögu Skallagrímssonar
þar sem segir frá uppgangi Þórólfs Kveldúlfs-
sonar: Þórólfur átti gott bú á Sandnesi „og
gerði um veturinn ferð sína á fjall upp og hafði
með sér lið mikið, eigi minna en níu tigu
manna. En áður hafði vandi á verið, að sýslu-
menn höfðu haft þrjá tigu manna . . . Hann
hafði með sér kaupskap mikinn. Hann gerði
brátt stefnulag við Finna og tók af þeim skatt
og átti við þá kaupstefnu. Fór með þeim allt í
makindum og í vinskap, en sumt með hræðslu-
gæði“, þ.e. undir ógn. Síðar rænir Þórólfur
Finna í samvinnu við aðra; finnferð og finn-
skattur koma oft fyrir í Egils sögu.
Hér kemur fram gömul málnotkun, en Finni
var Sami í máli norrænna manna að fornu;
Finnmörk er því Samaland. Finnar voru hins
vegar kallaðir Kvenir, sem er afbökun úr
finnsku orði, Kainulaiset. Sjálfir kalla Samar
sig „Sápmi“, en ein beygingarmynd þess er
„Sami“. Á miðöldum fóru Rússar og Finnar að
kalla þá „Lappa“, sem er annaðhvort dregið af
samnefndu svæði í Norður-Skandinavíu eða af
þýzku orði sem þýðir bjálfi og var heimfært á
Sama meðal þýzkra kaupmanna.
Náttúra, kirkja, menntun
og bókmenntaiðja
Samalönd voru auðug af margs kyns nátt-
úrugæðum. Skinn voru verðmæt, hvalbein og
húðir, fiskur – og þar fannst járn: Kiruna og
Gällivara eru kunnugleg nöfn úr landafræð-
inni. Stjórnvöld beindu þegnum sínum ákaft í
norðurátt, inn á lendur Sama, og krenktu rétt
þeirra miskunnarlaust. Í stuttu máli má segja
að afleiðingin hafi orðið sú að Samar hættu að
elta villtar hreindýrahjarðir, þeim var útrýmt
og eru þær nú einungis til í Suður-Noregi.
Samar urðu hirðingjar á 17. öld og færðu sig
um set með hjarðir sínar eftir því sem gaf til
beitar. Áður áttu þeir tamda hreina til þess að
lokka til sín villt dýr til veiða. Mörg beitilönd
Sama hafa á þessari öld horfið undir uppi-
stöðulón stórvirkjana.
Kirkjan hafði áhrif á sögu Sama þegar á
miðöldum, einkum þá sem næstir bjuggu
ströndinni. Þar náði kirkjan fyrst tökum á
landi og þjóð; um 1200 í Finnlandi, 1250 í
Tromsø. Orthódoxakirkjan reisti klaustur í
byggðum Sama í austurhéruðum Finnlands og
rússneskum byggðum Sama. Samaland var
eiginlega umkringt kirkjum. Enn munu þó til
margvíslegir siðir úr gömlum átrúnaði. Samar
í Svíþjóð byrjuðu að skrifa á 17. öld og síðar
tóku norskir og finnskir Samar sér penna í
hönd.
Ellen Inga O. Hætta, deildarstjóri hjá
Samaþinginu í Karasjok, ræðir um menntun
Sama. „Þrátt fyrir hagstæða löggjöf erum við
smám saman að tapa fótfestunni,“ segir hún og
notar hugtakið „fornorskning“ um þá stefnu
sem lifnaði með rómantísku stefnunni í Nor-
egi, ein þjóð, eitt land; forsvenskning og
-finskning heitir þetta handan landamæranna.
Þeir sem töluðu samísku í norskum skólum
voru með ýmsu móti neyddir til þess að tala
norsku, t.d. leiddu kennarar þá hjá sér ef þeir
spurðu á samísku. Nú er samíska á samískum
svæðum nokkuð trygg frá leikskóla upp að og í
framhaldsskóla. Samíska er þar kennslumál í
tilteknum sveitarfélögum. Ný lög í Noregi um
framhaldsnám á æðri skólastigum taka hins
vegar af skarið með það að norska er kennslu-
málið. Norska Samaþingið hefur áhrif á nám-
skrá í samískum fræðum fyrir börn og ung-
linga og fær fjárveitingar til þess að láta semja
sérstakt efni. En þetta krefst líka sérstakrar
fræðslu fyrir kennara. Öllum norskum börnum
er kennt um lífsháttu Sama. Á fyrsta ári í
framhaldsskóla á samískur nemandi rétt á 113
tíma kennslu í móðurmáli sínu. En á því er
misbrestur; ef nemendur eru fáir fá þeir bara
60% tímanna.
Vuokko Hirvonen frá Noregi ræðir um bók-
menntir á samísku. Elztu samísku textarnir,
„joik“, eru skráðir upp úr 1670. Flestir sam-
ískir rithöfundar skrifa á norðursamísku, en
Suðursamar, Austursamar og Lulesamar eiga
líka rithöfunda. 1979 var rithöfundasamband
Sama stofnað til að efla bókaútgáfu. Niels
Aslak Valkenpaa fékk bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs 1988 fyrir ljóðabókina Faðir
minn, sólin, en sólin er kjarninn í goðafræði
Sama og þeir eru synir hennar, hún er faðir
þeirra. Samískir rithöfundar hafa opnað
möguleika samískra myndlistarmanna á að
koma list sinni á framfæri og þessi bók-
menntaiðja hefur styrkt samíska sjálfsvitund,
bókmenntirnar lýsa samfélagi Sama, styrkja
hefðir þeirra og kynna margar þeirra fyrir
yngri kynslóðum. Mýtólógían hefur öðlast nýtt
líf. Nokkuð hefur verið þýtt á skandinavísk
mál, meira heldur en á finnsku; samískar bók-
menntir hafa líka verið þýddar á ensku, ítölsku
o.fl. mál. Kynslóðaskipti eru framundan meðal
rithöfunda, en erfitt verður fyrir yngstu kyn-
slóðina að halda uppi merki þeirra sem senn
leggja frá sér pennann.
Fjölmiðlar og nafnavenjur
John T. Solbakk ræddi um samíska fjölmiðla
og samísku í fjölmiðlum. Samísk fjölmiðlasaga
á rætur til 1872 þegar Samar sóttu fyrst um
styrk og leyfi til þess að gefa út tímarit. Um-
sókninni var hafnað. Menn vissu reyndar að
Sama vantaði lesefni en úr því var ögn bætt
1873–75 þegar Muitalægje kom út á norður-
samísku. 1899–1903 kom Sami usteb út, einnig
á norðursamísku, það var mjög kristilega sinn-
að og hafði þá stefnu að blanda sér ekki í
stjórnmál. Í Svíþjóð kom út árin 1904–5
samískt blað á sænsku, 1919 hófu sænskir
Samar útgáfu blaðs og frá 1980 hefur það að
verulegu leyti verið á norðursamísku. Finnskir
Samar ýttu úr vör árið 1934. Noregur: Sagai
Muittalægje í ritstjórn Anders Larsens kom
út 1904–11 og var lifandi málgagn. Síðan hafa
Samar gefið út ýmis rit, ýmist á þjóðtungum
eða samísku, einkum norðursamísku. Þetta
eru fréttir, hvatningarorð, áróður. Samar voru
með margvíslegu móti kúgaðir í málfarslegum
efnum og blaðaútgáfan var nauðsynlegur þátt-
ur í að halda uppi andófi og efna til gagn-
sóknar. Saga Sama og mál þeirra voru einfald-
lega ekki kennslugreinar; maður sem bar
samískt nafn gat ekki eignazt jörð.
Sámi Áigi kemur út tvisvar í viku í Karasjok,
upplagið er um 1.000 eintök og barnablað kem-
ur út tvisvar á ári. Annað blað kemur út tvisvar
í viku í Kautokeino, einnig í 1.000 eintökum,
Assu. Þessi tvö blöð fá styrk frá ríkinu sem
nemur tæpum 8 milljónum norskra króna.
Ságat er prentað á norsku í um 2.300 eintök-
um; samísk blöð í Noregi eru því prentuð í um
það bil 4.300 eintökum, tæpur helmingur á
samísku. Joik er sérstök ljóðlist Sama, gjöf
sólarinnar til barna sinna og blandin söng eða
syngjandi. Harald Gaski, prófessor í Tromsø,
kallar joikið „freistingu hugsunarinnar“ og
þessvegna er það svo orðfátt. Mestur hluti
söngsins er hikorð, la-la-la, na-na-na o.s.frv.
Sumir joikar eru svo bundnir einstaklingum og
ætt þeirra að aðrir skilja ekki neitt af því ef
lykilorðið í textanum er þeim framandi. Marg-
ir einstaklingar eiga joik sem er bundinn þeim
og heiðursvottur þegar aðrir syngja hann.
Vindurinn á líka joik, björninn og örninn, sólin
og jörðin. Joik er einkar persónulegur tjáning-
armáti og var bannað eftir að kristni náði fót-
festu vegna þess að kristnir menn tengdu það
seiðskröttum sem joikuðu til þess að falla í
trans. Ég hitti mann sem rekinn var til skóla-
stjóra fyrir um það bil tíu árum fyrir að joika í
skólanum. Joikar eru bæði epískir og lýriskir,
sumir með nokkurn texta. Joikar með ástar-
orðum í rómantískum anda eru til fyrir daga
rómantíkur suður í Evrópu.
Samískar nafnvenjur eru sérstakar. Menn
heita einu nafni, en framan við það koma nöfn
eldri ættliða, tveggja eða þriggja, og geta verið
bæði úr karl- og kvenlegg. Elsa Jóhann Har-
aldur gæti verið íslenzk samsvörun, Jóhann
væri þá t.d. nafn afa, en Elsa væri langamma.
Brúðhjún í Karasjok. Samar búa sig mjög skrautlega upp á við margvísleg tækifæri og kunnugir
sjá á búningnum hvaðan fólk kemur. Tuomas Magga, samískur fræðimaður og einn skipuleggj-
andi ráðstefnunnar, sagði að Samar vildu búa sig skrautlega því að lengst af ári væri lítil litadýrð
í heimkynnum þeirra svo þeir vildu skera sig úr.
Höfundur er skólameistari Ármúlaskóla.
„Samískir rithöf-
undar hafa opnað
möguleika samískra
myndlistarmanna á
að koma list sinni á
framfæri og þessi
bókmenntaiðja hefur
styrkt samíska sjálfs-
vitund.“
Heyr þú blíðust himnadrottning,
harma minna sárust orðin.
Herleidd var ég úr húsi föður,
heft í skipi og seld á torgi.
Grét ég sáran móður mína,
myrta og brennda af vondum
mönnum.
Bræður sjö og systur fjórar,
svo hvarf mér allt heimsins yndi.
Huggun veit mér himna brúður,
í hérvist minni í þessum heimi.
Þola má ég þrautir margar,
þrældóm, einsemd, fjarri vinum.
Þá er ég er þrotin kröftum,
þreytt ég geng til kirkju nýrrar.
Tendra ljósin tíu og átta,
tóna fagra nem með eyrum.
Augum lít ég mildrar móður,
Maríu svip á fleti gljáðum.
Á róðukrossi ristur sárum,
röðull himna, Kristur sjálfur,
herrans son og helgrar meyjar,
heimsins von og björgun manna.
Til auglits þíns og þinnar móður,
þráfaldlega augum renni,
bænir þyl og brjóstið kramið,
bið að lækna af mildum hætti.
Kór
Himinn, jörð og grænargrundir,
grös og fiskar, sem lömb í haga.
Börnin smá sem björg og steinar,
bjarkir, rósir, mosi og fuglar.
Hafið blátt og heiðar stjörnur
himnadrottning, lof þér syngja.
Hjúkrun smáðra, helgust meyja,
huggar oss uns dauðinn sækir.
VILBORG AUÐUR
ÍSLEIFSDÓTTIR
Höfundur er sagnfræðingur. Kvæðið er
hluti texta við kristnitökukantötu Austurrík-
ismannsins Helmuts Neumanns, sem frum-
flutt var í Vínarborg í fyrri viku.
MARÍU-
KVÆÐI
HERLEIDDR-
AR KONU
Þeir sitja á hápalli salarkynna
og svitna af gáfnahrolli.
Og hlusta á áhrif orða sinna
í andlega dauðum polli !
Því kraftinn vantar í æðar allar,
þar ólgar ei lengur blóð.
Og innan bæði og utan vallar
er einleikin hrokaslóð !
Í sjálfsánægju þeir sitja glaðir
og svara spurningaglás.
Og verða svo ósköp uppveðraðir
ef allt er á sömu rás!
Þeir hagræða seglum í sveiflum
tíða,
og sýna þar matið snjallt.
En skyldi menningin skaða bíða
ef skraf þeirra týndist allt?
RÚNAR
KRISTJÁNSSON
Höfundurinn er skáld á Skagaströnd.
MENNING-
ARVITARNIR