Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. FEBRÚAR 2001 5
„óærlegur“ maður. Lögmenn svöruðu því til að
þeim virtist til eiga að takast „duglegur og ær-
legur maður“ í böðulsembætti. Megi þó gera
undantekningu ef sýslumenn fái öngvan slíkan
til verksins. Síðan segir: „En þó skyldu sýslu-
menn athuga, að þeir taki ei til þess embættis
líflausa eða upphengjandi þjófa, því svo stend-
ur í lögbók vorri, að sýslumaður skuli fá mann
fyrir sig.“5 Þessi úrskurður stangast á við aðr-
ar heimildir sem benda til að ærulausir menn
hafi yfirleitt skipað „böðuls stétt“ enda fengust
fáir aðrir til starfsins. Kemur það skýrt fram í
nokkru eldri heimild, dómi á Berufjarðarþingi
2. maí 1636, þar sem Magnús Arason sýslu-
maður bar af sér róg prests nokkurs með eft-
irfarandi hætti: „Sú er hin 28. rógsök og hljóð-
ar svo, þú undir mitt yfirvald borið hefur, að eg
hafi látið fátækan mann sverja sig í böðuls stétt
og þrengt honum þar til með járnum á höndum
og fótum. Hér á móti kom fram meðkenning
Ólafs Jörundssonar, sem ljúflega segist hafa
játað og ótilneyddur gengið undir böðuls emb-
ætti, fyrir fjölmæli og afrækni sinnar sálu-
hjálpar. Þetta vottað með undirskriptum ær-
legra manna, sem segjast sig heyrt hafa, hann
þessu ótilneyddan játa.“6 Böðullinn var eftir
lögum fulltrúi eða staðgengill sýslumanns, um-
boðsmanns konungs, en samt er sem svívirða
hins dæmda hafi náð til hans. Því er líkast sem
hann hafi flekkast af verki sínu. Vera má að
böðulsembættið hafi verið hlaðið forneskju um
bannhelgi og saurgun, að brotamenn, þjófar og
morðingjar, hafi verið óhreinir á einhvern hátt
að mati fólks. Sé það rétt hefur sá sem tók þá af
lífi hreinsað hrylling afbrotsins af samfélaginu
en smitast af honum um leið, stigið inn í heim
sem ekki varð aftur úr komist.
Óljóst er hversu sterkar þessar hugmyndir
voru hérlendis en víst er að böðullinn var afar
óþokkasæll, einkum væri hann vanhæfur eða
klaufalegur við starf sitt því í slíkum tilfellum
voru siðvenjur aftökunnar brotnar. „Einvígið“
tók á sig mynd sóðalegs níðingsverks þar sem
engum reglum var fylgt. Í íslenskum heimild-
um eru nokkur dæmi til um skeifhögga böðla
sem juku úr öllu hófi sársauka hins dæmda. Í
Skarðsárannál er aftöku hórdómsseks manns á
alþingi 1602 lýst á eftirfarandi hátt: „Jón böð-
ull, er höggva skyldi, var þá orðinn gamall og
slæmur og krassaði í höggunum, en Björn lá
kyr á grúfu, og þá sex höggin voru komin, leit
Björn við og mælti: Höggðu betur maður! Lá
hann svo grafkyr, en sá slæmi skálkur krassaði
ein 30 högg, áður af fór höfuðið, og var það
hryggilegt að sjá. Voru áminningar gerðar yf-
irvöldunum þeim veraldlegu, að hafa örugga
menn til slíks embættis, svo landið yrði ekki að
spotti í þeirri grein.“7 Ástandið var ekki skárra
48 árum síðar, á alþingi 1650, en þá var hrepps-
stjóri úr Árnessýslu, Guðmundur Narfason frá
Kílhrauni, tekinn af lífi fyrir að hafa skorið
konu sína á háls að næturlagi.8 Var hann líflát-
inn með þeim hætti að fyrst voru bein brotin í
útlimum hans og höfuðið að því búnu höggvið
af honum og sett á háan stjaka á barmi Al-
mannagjár. Gekk hann glaður til sinnar pínu,
samkvæmt Seiluannál, bað guð og menn fyr-
irgefningar, gagnstætt Jóni Sýjusyni, sem
einnig var kallaður Ríðumaður, en hann með-
gekk ekki og var harðsvíraður fram í andlátið.
Í Seiluannál stendur skrifað: „Var margt talað,
að á honum dauðum hefðu fundizt rúnastafir í
skónum á eikarspjaldi og hárguð hausskel af
manni; varð ei krassað af honum höfuðið í þrjá-
tíu höggum, vöfðust öxarnar upp sem í stein
hyggi; dó illa.“9 Í Vallholtsannál er sagt að
hausskelin hafi verið rist rúnum, Jón hafi verið
grafinn en viljað ganga aftur, „tekinn svo og
brenndur“.10 Loks var konu nokkurri, stjúp-
dóttur Jóns Ríðumanns, drekkt þar á þinginu
fyrir barneign með stjúpa sínum. Er hún nefnd
„sú vandræðaskepna Sigríður Einarsdóttir“ í
alþingisbókum.11
Þrautadómur Guðmundar Narfasonar sýnir
hvers konar réttarfar var í uppsiglingu hér-
lendis. Örlög hans kunna að vekja hrylling, tal
um ógnarlega harðneskjugrimmd, en höfum
hugfast að á aftökustaðnum opnuðust mæri
hins tímanlega, eða með orðum fransks fræði-
manns: „Elífðarleikurinn er þegar hafinn.
Kvalræði aftökunnar boðar tyftanir handan-
heimsins, sýnir í hverju þær eru fólgnar. Þetta
er leikhús helvítis; sársaukavein hins for-
dæmda manns, stríð hans, blót og ragn vísa á
óbætanlegt hlutskipti hans. En einnig má virða
kvalirnar hérnamegin sem yfirbót er linað get-
ur kárínurnar fyrir handan: Guð mun ekki
hliðra sér hjá því að taka slíkt píslarvætti til
greina sé undir það gengist með æðruleysi.
Grimmd jarðneskra tyftana verður dregin frá
þrautinni sem í vændum er; í henni má greina
fyrirheiti fyrirgefningar.“12 Af þessum sökum
þótti nauðsynlegt að dauðamaðurinn lýsti sekt
sinni, játaði glæp sinn fyrir allra sjónum, því
aftökustundin var augnablik sannleikans.
Játningin staðfesti sannindi glæps og dóms í
kvalræði hins sakfellda.
Fátt virðist hafa breyst til batnaðar, þrátt
fyrir hneykslan fólks árið 1602, ef dæma skal
eftir síðustu aftöku á Austfjörðum árið 1790, en
frá henni verður greint síðar. Saga íslenskra
dauðarefsinga lýsir oft og tíðum iðrunarleysi á
dauðastund, klaufsku og handahófskenndu
valdi sem hlaut háðulega útreið í sögnum og
sögum; Jón böðull og Jón Sýjuson birtast okk-
ur hvað eftir annað undir nýjum nöfnum á
sautjándu og átjándu öld.
Æruleysi og syndaskuld
Böðulsembættið festist ekki í sessi í Evrópu
fyrr en með vexti borgarsamfélags á síðari
hluta miðalda. Þá fyrst var ákveðnum einstak-
lingum falið að sjá um fullnustu líkamlegra
refsinga – og blóðstokkin óhugnaðarmynd böð-
ulsins verður til, þegar ættasamfélagið er að
líða undir lok. Þetta gerðist ekki í einu vetfangi
enda hafa hugmyndir um ópersónulegt refsi-
vald átt erfitt uppdráttar, auk þess sem fólki
bauð frá fyrstu tíð við embætti böðulsins. Lög
bæjanna kváðu á um flóknari og strangari lík-
amsrefsingar en áður þekktust, taldi Hugo
Matthiessen (1910), en kúgun kallar á mót-
stöðu sína, og vonir yfirvalda um að unnt væri
að eyða hinu illa með svellkaldri refsihörku, af-
tökum og limlestingum, reyndust haldlausar
því fólk varð fljótt ónæmt fyrir hryllingnum.
„Böðullinn er tjáning þessarar samfélagslegu
baráttu,“ ritaði Matthiessen. „Innreið hans í
menningarsöguna hefur svip af byltingu því í
skarpri mótsögn við sjálftekt ættanna og ein-
staklinganna stígur hann fram harður og
grófur sem fulltrúi samfélags er vildi fram-
fylgja lögum út í æsar þeirra sjálfra vegna.“13
Merking hans tók hins vegar nokkrum breyt-
ingum í tímans rás. Þegar böðulsstéttin mynd-
ast í þýskum verslunarbæjum þrettándu og
fjórtándu aldar þá er víða litið á böðla sem ber-
synduga vesalinga er vöktu samúð vegna síns
hryggilega hlutskiptis. Blóðdómarnir komu í
fang þeirra einna, hins ábyrgðarlausa verkfær-
is, dundu á þeim sem óafmáanleg syndaskuld,
þótt þeir væru framkvæmdir í nafni og fyrir
boð yfirvalda. „Þungur af blóði stóð böðullinn í
augum almúgans, sem þverbrotinn syndari er
gat aðeins með strangri iðrun og yfirbót gert
sér vonir um að hljóta náð og komast undan
eldum helvítis.“14
Óvíst er hvort þessi skilningur á böðlinum og
embætti hans hefur fest rætur á Norðurlönd-
um, en undir lok miðalda mun hann hafa vikið
fyrir hugmyndum um að böðullinn væri pest-
arbrunnur sem fólk óttaðist og leit til með
hræðslublöndnu ógeði. Erfitt er að skýra þetta
til hlítar en líklegt er að pestnæmið tengist
skiptum böðuls við afbrotamenn, einkum þjófa,
sem töldust óhreinir frá fornu fari. Hinn æru-
lausi þjófur var uppspretta sýkingar því hann
saurgaði með návist sinni böðulinn og gálgann
sem aftur smitaði böðulinn er sýkti afbrota-
manninn enn frekar. Æruleysið magnaðist því
á aftökustaðnum; allt var gegnsýrt því í heimi
böðulsins: gálginn, kaginn, tól hans og ólar,
hinn dæmdi og hann sjálfur. Embætti evr-
ópskra böðla tengdist ennfremur soraverkum
af ýmsu tagi, því auk aftakna, hýðinga og lim-
lestinga sáu þeir oft um hreinsun sorps og
hræja, dráp meindýra, greftrun sjálfsmorð-
ingja og handtöku vitfirringa. Staða hans var
slík innan samfélagsins að honum var ekki einu
sinni unnt legstaðar í vígðri mold eftir dauð-
ann, eins og Matthiessen hefur rakið mörg
dæmi um. Smitandi daun lagði af persónu
hans, líkt og væri hann holdsveikur; allt sem
hann snerti á skemmdist að dómi fólks. Þetta
viðhorf hefur ríkt á sautjándu og átjándu öld,
til dæmis í Danmörku, enda átti æruleysið átti
sér langar taugar frá fornu fari og náði jafnt til
böðulsins, fjölskyldu hans og þjónustufólks;
það lak líkt og eiturvilsa um alla hans ætt og
gerði hana að samansafni úrþvætta sem öllu
ærlegu fólki bauð við. Þetta viðhorf mun ekki
hafa breyst á sautjándu öld þrátt fyrir opinber
boð sem ætlað var að efla vegsemd böðla. Fólk
vildi hvorki bera þá til grafar, hjálpa konum
þeirra í barnsnauð né taka afkvæmi þeirra til
náms eða þjónustu. Þetta var útskúfuð stétt.
Þar með er sagan ekki öll því þótt böðullinn
teldist óhrein vera, þá komst samfélagið ekki
af án liðsinnis hans. Böðullinn var fram á
átjándu öld mikilvægur embættismaður í borg-
um og bæjum Norður-Evrópu, enda útnefndu
yfirvöld hann með formlegum hætti auk þess
sem hann sór hátíðlegan embættiseið svo sem
fyrr er getið. Böðulsembættið bauð einnig upp
á góðar tekjur, til dæmis í Danmörku, því
greitt var fyrir hverja aftöku auk fastra launa á
sextándu og sautjándu öld. Mun böðullinn í
Ribe hafa verið launahæstur böðla í Danaveldi
því árið 1585 fékk hann einn dal fyrir sverðs-
högg og hengingu, hálfan dal fyrir húðstrýk-
ingu og eyrnaskurð, einn og hálfan dal fyrir
eldsbruna og loks tvo dali fyrir stagl og hjól.
Böðulskaupið mun hafa stigið eftir þetta því
árið 1612 gáfu yfirvöld í Kaupmannahöfn út
nýjan taxta þar sem kveðið var á um tveggja
dala þóknun fyrir hálshöggningu. Heimilað var
að greiða einn dal til viðbótar þyrfti að leggja
hinn höggna á hjól, fjóra dali fyrir hjólbrot og
sundurpörtun, tvo dali fyrir hengingu þjófs og
fjóra dali fyrir brennu nornar eða galdra-
manns. Hálfur dalur var greiddur aukreitis
fyrir píningar. Auk alls þessa naut böðullinn
fastra árslauna, 24 dala, sem þótti gott miðað
við laun annarra embættismanna. Á Helsingja-
eyri hafði böðullinn árið 1580 48 merkur í fast-
ar árstekjur en kennarar latínuskólans fengu
aðeins 40 merkur hvor.15 Þetta tvöfalda launa-
kerfi skapaði böðlinum sterka stöðu innan bæj-
arsamfélagsins þótt persóna hans væri umvaf-
in andstyggð, sora og saurgun sem fyrr er
getið.
Heimildir:
1 Blanda. Fróðleikur gamall og nýr. I. Sögufélag:
Reykjavík 1918–20.
2 Halldór Laxness: Íslandsklukkan. Vaka-Helgafell,
Reykjavík, 1999 [1943–1946].
3 Michel Foucault: Surveiller et punir: Naissance de
la prison. Éditions Gallimard: París 1975.
4 Tekið skal fram að böðlar voru oft drepnir erlendis
þegar þeim mistókst verk sitt, til dæmis í Þýskalandi,
á Helsingjaeyri og í Svíþjóð. Ræða má um einhvers
konar alþýðuréttlæti, þegar hatur fólks, ógeðið og
bölvunin, dundi á böðlinum líkt og hann einn bæri
ábyrgð á því sem gerst hafði. Hámenntaðir lögmenn
lofuðu pyndingar í ræðu og riti, virðulegir dómarar
kváðu upp sæg dauðadóma, en blóðþorsti almennings
beindist gegn böðlinum einum (Hugo Matthiessen:
Böddel og Galgefugl. Et kulturhistorisk Forsög.
Gyldendalske Boghandel, Nordisk Forlag, Kaup-
mannahöfn, 1910).
5 Alþingisbækur Íslands VI. Sögufélag, Reykjavík,
1933–1940.
6 Alþingisbækur Íslands V, 1922, 1925–1932.
7 [Skarðsárannáll] Annálar 1400–1800 I, 2. Hið ís-
lenzka bókmenntafélag, Reykjavík, 1923.
8 Alþingisbækur Íslands VI, 1933–1940.
9 [Seiluannáll] Annálar 1400–1800 I, 3, 1924.
10 [Vallholtsannáll] Annálar 1400–1800, I, 4, 1925.
Samskonar frásögn er í Eyrarannál (Ann. 1400–1800,
III, 3, 1935), en Seiluannáll er líklega frumheimild í
báðum tilvikum.
11 Alþingisbækur Íslands VI, 1933–1940.
12 Michel Foucault, 1975.
13 Hugo Matthiessen, 1910.
14 Sama heimild.
15 Hugo Matthiessen, 1910
„En þó skyldu sýslumenn athuga, að þeir taki ei til þess embættis líflausa eða upphengjandi
þjófa, því svo stendur í lögbók vorri, að sýslumaður skuli fá mann fyrir sig.“
„Elífðarleikurinn er þegar hafinn. Kvalræði aftökunnar boðar tyftanir handanheimsins, sýnir í
hverju þær eru fólgnar. Þetta er leikhús helvítis; sársaukavein hins fordæmda manns, stríð
hans, blót og ragn vísa á óbætanlegt hlutskipti hans.“
Höfundur er dósent í íslenskum bókmenntum við
Háskóla Íslands.
„Jón böðull, er
höggva skyldi, var þá
orðinn gamall og
slæmur og krassaði í
höggunum, en Björn
lá kyr á grúfu, og þá
sex höggin voru kom-
in, leit Björn við og
mælti: Höggðu betur
maður! Lá hann svo
grafkyr, en sá slæmi
skálkur krassaði ein
30 högg...“