Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. FEBRÚAR 2001 11
syllu. Sjálf hefur miðsyllan verið greypt í stoð-
irnar og rúmstæðin hafa verið þar fyrir neðan.
Elztu gólflögin í skálanum sýna að á þeim
stóðu svokallaðir innstafir, tvær stoðaraðir sín
hvoru megin við miðju hússins. Þar var gang-
vegur milli þeirra, en set á bak við stoðirnar,
uppi við veggina.
Stafverk frá miðöldum
Burðargrind Keldnaskála er með því lagi
sem nefnt er stafverk; það er mjög fornt og
tíðkaðist víða í Norðvestur Evrópu á miðöld-
um; til að mynda eru norsku stafkirkjurnar
með þesskonar stafverki. Á þjóðveldisöld og
allt frá landnámi tíðkaðist burðargrind, sem
nefnd hefur verið ásagerð. Í Keldnaskála var
sú gerð með mæniás og brúnásum, vaglbita og
dverg. Slíkar nafngiftir segja nútímafólki ugg-
laust ekki mikið.
Ragnheiður Traustadóttir telur að í skál-
anum megi greina fjögur breytingaskeið og
eiga eftir að fást aldursgreiningar sem gefa
vísbendingar um hvenær þau urðu. Hægt er að
byggja á smámunum sem fundizt hafa í gólf-
skáninni, svo sem keramikbrotum og leifum af
ofni eða þró sem notuð hefur verið til járn-
smíða; einnig er þar smíðagjall. Kemur á óvart
að járnsmíðar hafi einhvern tíma farið fram í
skálanum, en er þó ekki einsdæmi. Stærsta
breytingin á skálanum hefur orðið um 1500,
segir Ragnheiður, en þá var horfið frá innstöf-
unum og komu sperrur í stað ása. Þessi breyt-
ing er vísbending um að núverandi skáli gæti
einmitt verið frá þeim tíma.
Sperrur hafa þó ekki verið nýjung þá, því
orðið „höggsperra“ kemur fyrst fyrir í forn-
bréfi á 14. öld. En frá því þessi breyting varð
hefur Keldnaskáli verið með sperruþaki. Ása-
gerðin hefur hinsvegar varðveizt í fjósinu. Yfir
bæjardyrum er skarsúð, en klætt með reisi-
fjölum í búri og skála.
Burðarvirki Keldnaskálans eru traustleg
tré; síberíulerki sem á sínum tíma hefur rekið
á Landeyjasand. Hét spilda á sandinum
„Keldnafjara“ og þar áttu Keldur rekaítök.
Síberíulerki er ríkt af trjákvoðu og þéttleiki
þess er meiri en annarra barrtrjáa. Hvort-
tveggja stuðlar að styrkleika og endingu.
Stórviðarsagir voru ekki komnar til sögu
þegar þeim burðarvirkjum og þiljum var kom-
ið fyrir í Keldnaskála sem enn má sjá. Fyrst
hefur orðið að draga trjábolina á ís eða á sleð-
um neðan af Landeyjasandi, en til þess að fá
úr þeim hæfilega þykkt efni í þiljur og burð-
arvirki höfðu menn einungis þá frumstæðu
tækni að klúfa trjábolina með fleigum. Ugg-
laust hefur mikið efni farið í súginn, en þó er
aðdáunarvert hversu vel þetta hefur tekizt. Til
þess að slétta áferðina höfðu menn axir og
sköfujárn. Hér hafa menn byggt á ævafornri
verkkunnáttu. Til fegurðarauka tíðkaðist fyrr
á öldum að skafa skreytistrik í húsaviði með
sérstökum hefli, sem kallaður var lokar, og
hefur það verið gert í Keldnaskála. Það elzta
er svokallað rómanskt kílstrik sem hægt er að
rekja aftur á 11. öld; þesskonar kílstrik er al-
gengt á norskum stafkirkjum. Víða má sjá í
Keldnaskála, að skreytistrik hafa verið skafin í
viðinn. Ártalið 1641 hefur verið rist í norð-
ursyllu skálans, en það sannar ekki neitt um
aldur syllunnar; hún gæti alveg eins verið eitt-
hvað eldri. Ómögulegt er að fullyrða að neitt
sé eftir af elztu trjám skálans og verður að
teljast afar ólíklegt að eitthvað af þeim sé til.
Aldursgreining trjáhringa hefur verið reynd,
en niðurstaða fékkst ekki.
Keldnaskáli er talinn í aðalatriðum eins og
hann var í byrjun 19. aldar, en honum er
hvergi lýst nákvæmlega í fornbréfum. Lang-
veggir hafa verið hlaðnir úr grjóti; „grjót í
grjót“ eins og það var kallað þegar torf var
ekki notað með. Hraungrjót var nærtækt,
bezta hleðslugrjót sem hægt var að ná í. Gafl-
hlöðin til beggja enda voru hlaðin á sama hátt,
þó lítið eitt hærri og reft af þeim á næstu
sperrur. Lengd grindarinnar er 13,6 m og
skiptu tvö þverþil skálanum í þrennt. Sjálfur
skálinn í vestasta hluta hússins er 5,50 m á
lengd og 3,50 m á breidd milli stafa. Lofthæð
upp að bitum er 180 cm.
Enda þótt gólfskánin sé 140 cm merkir það
ekki að lofthæðin hafi með tímanum minnkað
sem því nemur. Hún hefur trúlega haldizt
svipuð. Öld fram af öld hefur bærinn hækkað
jafnframt því sem jarðvegurinn í næsta um-
hverfi bæjarins hefur þykknað. Við hverja við-
gerð hefur grindin farið á nýtt undirlag og
stoðirnar sem standa á stoðasteinum.
Burðarstoðirnar eða stafirnir, fjórir á hvora
hlið, eru gild tré, 63–75 cm í ummál. Grópar á
hliðum elztu stafanna sýna, að þeir hafa verið
notaðir til þess að spara þiljur. Stafirnir hafa
verið reistir á steinum og enginn undirstokkur
notaður, nema þilstafir og dyrastafir, sem
standa á gerðarlegum þröskuldum. Af ein-
hverjum ástæðum eru burðarbitar undir kistu-
loftinu ekki eins gerðarlegir og annað; þeir eru
á rönd, breiddin 13 cm og þykktin 6–8 cm. Aft-
ur á móti eru sperrurnar viðameiri; 20x8 cm
og langbönd stölluð ofan í þær til þess að reisi-
fjölin gæti legið slétt á þeim og sperrukjálk-
unum.
Yfir skálanum er loft, nefnt kistuloft vegna
þess að þar var raðað ýmiss konar kistum sem
voru ígildi skápa. Gólf kistuloftsins er úr
breiðum borðum, loftið lítið meira en mann-
gengt. Elztu viðirnir þekkjast á því að þeir
hafa verið strikaðir fríhendis með lokar nærri
brúnum, bæði að neðan og til hliðar. Vigfús
Guðmundsson getur sér þess til í bók sinni um
Keldur, að þessir viðir kunni að vera úr klaust-
urhúsi Jóns Loftssonar á Keldum, sem vísast
hafi verið á sama stað og skálinn. En sú tilgáta
stenzt ekki: fornleifarannsóknin 1998 leiddi í
ljós, að á dögum Jóns Loftssonar hefur
Keldnaskáli verið með ásaþaki. Þessar strik-
uðu sperrur eru því yngri.
Merkilegar hurðir
Ástæða er til að minnast sérstaklega á hurð-
ir í Keldnaskála sem eiga sér ólíkan aldur og
uppruna. Merkilegust þeirra er búrhurðin og
jafnframt þeirra elzt. Hún er úr samskonar
timbri og elztu viðirnir í skálanum og strikuð á
sama hátt. Það sérkennilegasta við dyrnar í
skála og búri eru dróttir sem svo voru nefndar;
bogadregið form sem venjulega er tengt róm-
önskum stíl. Búrdyrnar eru vel manngengar,
breiddin 76 cm. Á hurðinni eru járnlamir með
rósabeygjum og hefur Gunnar Bjarnason end-
ursmíðað þær. Hann hefur einnig af alkunnum
hagleik aukið nýjum viði í hurðina þar sem
skemmd var í henni neðantil og þykir ekki
ástæða til að fela þá viðgerð. Hringur var í
miðri hurðinni, líklegast sá sami og Brynjólfur
biskup getur um í vísitasíu 1641. Hann hékk þá
á hurð Keldnakirkju. Um hana segir Vigfús
Guðmundsson svo í Keldnabók sinni:
„Þó eru þar (í búrinu) líka þessir gömlu viðir
og hurð, læst og á hjörum, eldri en núverandi
skálahurð. Hún er úr sama efni með sömu
strikum og elstu viðirnir, 76 cm á breidd, boga-
dregin að ofan, eins og dyrnar, sem eru vel
manngengar. Járnlamir (að sjálfsögðu endur-
nýjaðar, ásamt skránni) með rósabeygjum til
endanna, liggja þvert yfir hurðina og tapparöð
úr dökkumm viði er til prýðis um þvera hurð
ofan- og neðanverða. – En að „búrluklarnir,
sem Steinvör vildi fá Hálfdáni, hafi gengið að
hurð þessari, þykir ef til vill ekki trúlegt.“
Hér vísar Vigfús til frásagnar Sturlungu af
liðsbón Þórðar kakala til Steinvarar systur
sinnar á Keldum og eiginmanns hennar, Hálf-
dánar Sæmundssonar. Hann var mun friðsam-
ari en flestir höfðingjar á Sturlungaöld, en
Steinvör þeim mun herskárri. Þegar henni
þótti bóndi sinn taka liðsbón Þórðar kakala
dauflega, talaði hún ótæpilega yfir hausamót-
unum á honum og lauk svo ræðunni: „að eg
mun taka vopnin og vita ef nokkurir menn vilji
fylgja mér, en eg mun fá þér af hendi búrlukl-
ana“.
Útihurð Keldnaskála á sér einnig sögu og
hefur hún verið endurbætt á verkstæði. Um
hana segir Skúli Guðmundsson í Smæsta
smátt:
„1912 smíðaði ég bæjardyrahurð úr Stað-
arkirkju, keypt 22. maí með karmi, skrá og
lömum á 5 kr. líklega frá 1853= 59 ára, ófúin,
minkaði hana, setti sirkil rúðu á hana, hring,
lokuklinku (úttekt 88). Hin hurðin fúin frá
1888 = 72 ára. Ég smíðaði hana einnig upp 19.
júlí 1886 úr gömlu kirkjunni.“
Vorið 1997 hafði þessi hurð látið mjög á sjá
og kostaði töluverða viðgerð. Í skýrslu Gunn-
Ljósmynd/Þjóðminjasafnið, Þór Hjaltalín
Loftið yfir skálanum er nefnt kistuloft, enda var þar geymslustaður fyrir kistur. Sperrur eru gerð-
arlegar, en þær komu ekki til sögu í Keldnaskála fyrr en um 1500–1600.
Ljósmynd/Þjóðminjasafnið, Þór Hjaltalín
Í bæjardyrum. Dyr til vinstri eru inn í skálann, en dyrnar hægra megin eru inn í hlóðaeldhús. Hér
sést stafverkið vel, elztu viðir í húsi á Íslandi.
Ljósmyndari ókunnur
Ljósmynd/Þjóðminjasafnið, Þór Hjaltalín
Skálinn á Keldum að innanverðu. Hér er horft í austurátt til bæjardyranna, en skáladyrnar eru með
drótt, þ.e. bogadregnar að ofan. Á neðri myndinni er horft í gagnstæða átt.