Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. FEBRÚAR 2001
Þ
AÐ eina sem þú getur reitt þig
á er tíminn“ eða „Your only
real thing is time“ er yfirskrift
sýningar Ólafs Elíassonar sem
opnuð var í síðustu viku í Nú-
tímalistasafninu, Institute of
Contemporary Art, í Boston.
Þó er það svo að við að skoða
innsetningar, skúlptúra og ljósmyndaverka
Ólafs sækir að manni efi um að þessi fullyrð-
ing standist. Oftar en ekki leikur listamað-
urinn sér að hugtaki tímans og ýmist þjapp-
ar honum saman, s.s. í verkinu 360-gráðu
væntingar, innsetningu með ljósi sem rennur
sem sporbaugur um hringlaga rými, eða
frystir augnablikið eins og í röð ljósmynda af
falli Markarfljóts.
Það kemur hins vegar ekki á óvart að
tímahugtakið skuli vera Ólafi hugleikið þar
sem hann er önnum kafinn um þessar mund-
ir. Frá Boston lá leiðin um Ísland til Austur-
ríkis þar sem opnuð verður sýning á verkum
hans í mars, sýning sem hann hefur unnið að
í eitt ár og verður þrefalt stærri en sú sem
nú er uppi í Boston.
„Tíminn verður mér sífellt mikilvægari,
því ég hef svo lítið af honum,“ segir Ólafur.
„Í framhaldinu velti ég því svo fyrir mér
hvað tími sé, hvernig honum sé best varið og
hvernig tíma er glatað.“ Af 7 verkum á þess-
ari sýningu í Boston er að finna tvær nýjar
innsetningar auk eldri verka og tveggja ljós-
myndasería frá Íslandi. Sýningin er styrkt af
Íslenskri erfðagreiningu og í tilefni hennar
var unnin heimildarmynd um verk Ólafs sem
sýnd er samhliða í safninu. Þá var gefin út
sýningarskrá þar sem m.a. er að finna ít-
arlegt viðtal sýningarstjóra safnsins, Jessicu
Morgan, við listamanninn.
Í tengslum við sýninguna var Ólafi boðið
að vinna umhverfisverk sem hluta sérstaks
verkefnis á vegum Nútímalistasafnsins. Sá
viðburður á sér stað á vordögum þegar Ólaf-
ur hyggst ferja „hluta af Íslandi“, eins og
hann kemst að orði; íslenskum jarðvegi, vikri
og hrauni, á báti eftir ánni sem rennur um
Boston.
Ólíkar útfærslur hringformsins
Sporbaugur, gárur á vatnsborði og augað
– þetta óendanlega form hringsins – kemur
endurtekið fyrir í verkum á sýningunni.
Gengið er inn í forsal safnsins og við blasir
hringlaga spegill á vegg, sem færist örlítið
fram og aftur, og skekkir með því mynd sína.
Hljóðin frá pumpunni á gólfinu minna á
andardrátt.
Spegillinn verður eins og sjáaldur augans
sem horfir til baka til áhorfandans. Í stórum
sal þar fyrir innan er aðeins að finna eitt
verk, hið elsta á sýningunni.
Járnhringur er festur á vegg, alsettur göt-
um sem spúa bláum gaslogum í myrkrinu.
Engar nætur á sumrin, engir dagar að vetri
nefnist þetta verk frá 1994.
Stigi upp á aðra hæð safnsins er umlukinn
stálrörum og festingum. Þetta reynist bak-
hlið annarrar af tveimur nýjum innsetning-
um Ólafs á sýningunni og strúktúrinn til
þess gerður að bera uppi falskt gólf salarins,
sem lyft hefur verið upp í hæð stigahandriðs-
ins. Komið er upp á lítinn pall en meirihluti
gólfrýmisins er hulinn vatni. Margfaldir
baugar neonljósa blikka í loftinu í innanverð-
um salnum og endurspeglast á yfirborði
vatnsins í verkinu Neongárur. Leiðin liggur
niður í næsta sal þar sem sett hefur verið
upp hringlaga rými utan um verkið 360-
gráður væntingar. Fyrir tilstilli halógenperu
og linsu sem snýst hægt um ljósið varpar
litaprisman baug um rýmið sem hreyfist eins
og sporbaugur um tungl þessa einfalda
standlampa. Utan við salinn er verkið Fimm-
falt auga frá síðasta ári, vafningslaga stál-
strúktúr sem liggur um hringlaga form speg-
ils á veggnum.
Verkum þessum spilar listamaðurinn sam-
an ásamt tveimur ljósmyndaseríum. Annars
vegar hefur hann fylgt eftir úr lofti öfugu
rennsli Markarfljóts allt að upptökum þess
og hins vegar hefur hann orðið sér út um
svarthvítar ljósmyndir sem kortleggja sömu-
leiðis ána úr lofti en nú frá upptökum í Neðri
Emstru og út að sjó. Hvorut tveggja lýsir
hann sem æfingum í fjarvíddarskynjun aug-
ans.
Upplifun áhorfandans
er verkunum allt
Ólafur segist hafa gaman af því að spila
saman eldri og nýjum verkum og skoða sam-
spil þeirra út frá ólíkum sjónarhornum. Í öll-
um tilvikum leggur hann ríka áherslu á að
verkin séu ekki fullunnin, búi ekki yfir neinni
merkingu, nema fyrir upplifun áhorfandans.
Hugmynd sem rekja má aftur til fyr-
irbærafræði í heimspeki 16. aldar, einkum
Husserls, og kenninga hans um tímann sem
hugtak bundið persónunni og óháð umhverfi
hennar. Spurningin um skynjun og veru-
leika.
„Hlutverk áhorfandans verður mun skýr-
ara í tónsköpun þar sem upplifun áheyrenda
er nauðsynleg staðfesting á tilvist verksins,“
segir Ólafur. „Ég vil meina að það sama eigi
við um myndlist, að án áhorfandans sé verkið
ekki til. Það má því í raun segja að ég sé að
vinna með þetta bil milli áhorfandans og
verksins. Fjarlægðina þar á milli.“
Þegar lesnar eru greinar um verk Ólafs
Elíassonar er gjarnan gert mikið úr nátt-
úrutilvísunum verkanna og notast við lýsing-
arorð eins og „dulúðug“ og „mikilfengleg“.
Svo er á listamanninum að heyra að þetta sé
langt frá því að vera það sem fyrir honum
vakir.
„Þetta var hræðilegt til að byrja með, en
það hefur dregið úr þessu,“ segir Ólafur.
„Mér finnst eins og viðhorf fólks til mynd-
listar almennt hafi breyst. Það hefur dregið
úr þessari þörf til að alhæfa og komast að
skotheldri niðurstöðu. Verkunum mínum er
tekið með opnara og afslappaðara hugarfari
en áður. Kannski hef ég líka lært af þessum
fyrstu viðbrögðum og breytt framsetningu
verkanna að einhverju leyti.“ Framsetning
Ólafs á fyrirbærum náttúrunnar; regni,
þoku, sólsetri, regnboga, endurspeglun
vatnsborðsins og gárum þess, eru með þeim
hætti að þau eru í senn auðskilin áhorfand-
anum, stundum hlægilega einföld í framsetn-
ingu, en um leið undarlega áhrifamikil þegar
best lætur. Þessi augljósi tilbúningur verk-
anna, sviðsetning þar sem jafnframt glittir í
baksviðið, er lykilatriði og ýtir undir meðvit-
und áhorfandans um þá blekkingu sem á sér
stað. „Þú ert ekki bara að horfa á eða upplifa
verkið heldur ertu líka að upplifa sjálfan þig
upplifa verkið,“ segir Ólafur. Náttúra norð-
ursins verður því eins og miðill til þess að
hreyfa við vitund áhorfandans, vekja hann til
umhugsunar um upplifanir sínar.
Þegar vitneskja og skynjun verða eitt
„Það er enginn raunveruleiki til,“ segir
Ólafur. „Aðeins tími sem er eitt samfellt nú,
því það er sama hverjar upplifanir þínar hafa
verið í fortíð eða verða í framtíð, þú upplifir
aðeins í núinu.“ Með þessum hætti leggur
hann út frá titli sýningarinnar „Your only
real thing is time,“ sem skilja má sem skila-
boð listamannsins til áhorfandans. Tilvísun-
arfornafnið „þú“ kemur gjarnan fyrir í titlum
sýninga Ólafs, s.s. eins og í þeirri sem haldin
var í Galleríi Bonakdar Jancou í New York
fyrr í vetur undir yfirskriftinni „Your now is
my surroundings“, sem útleggja má sem
„Núið þitt er umhverfi mitt“. „Það sem vakir
fyrir mér er að sýna fram á gagnkvæm
tengsl okkar við umhverfið sem því miður
eru alltof oft í ójafnvægi. Það er eins og um-
hverfið hafi miklu meiri áhrif á okkur en við
á umhverfi okkar,“ segir Ólafur. „Okkur
hættir til að gleyma sjálfum okkur og verða
eins og hlutir í því umhverfi sem við höfum
búið okkur til. Í framhaldinu tekur hann
dæmi af kvikmyndinni „The Truman Show“
og senunni þar sem söguhetjan áttar sig á að
ekki er allt sem sýnist í hennar lífi. „Ætli ég
sé ekki alltaf að reyna að kalla fram hjá
áhorfendum þetta augnablik þegar söguhetja
myndarinnar, sem hefur róið á haf út, rekst
á máluð leiktjöld himins í bakgrunni og áttar
sig á að það sem hann taldi raunveruleika
var bara blekking,“ segir Ólafur. „Ég er að
leita eftir þeim viðbrögðum sem verða þegar
hugur og líkami klingja saman eitt augna-
blik. Þegar vitneskja og skynjun mannsins
verða eitt.“
ÁN ÁHORFANDANS
ERU VERKIN EKKI TIL
Tímahugtakið og samband áhorfandans við núið er
útgangspunktur á sýningu Ólafs Elíassonar í Nútíma-
listasafninu í Boston. HULDA STEFÁNSDÓTTIR hitti
listamanninn að máli og skoðaði sýninguna, þá viða-
mestu á verkum Ólafs vestanhafs hingað til.
Ljósmynd/John Kennard
Innsetningin Neongárur eftir Ólaf Elíasson í Nútímalistasafninu í Boston.
Ljósmynd/John Kennard
Hluti ljósmyndaverks af Markarfljóti úr lofti séð.
Ljósmynd/Hulda Stefánsdóttir
Tímahugtakið er listamanninum sífellt hug-
leiknara. Hér stendur Ólafur í neðri sal
safnsins og horfir upp undir stálstrúktúr sem
er e.k. baksvið verksins Neongárur.